Pieśni sieroce

Gatunkiem, którego tematem jest dziecko są pieśni sieroce. Można przypuszczać, że bywały sytuacje, w których dziecko było również ich faktycznym nadawcą, ale ze względu na skomplikowaną poetykę tych pieśni okoliczności takie były raczej nieliczne i przeważnie miały miejsce na scenie.

Pieśni te mają formę wierszowaną, przekazywane są w formie śpiewanej, nie towarzyszy im kod somatyczny i przeważnie należą do folkloru nieobrzędowego. Wyjątkiem są sieroce pieśni weselne, śpiewane gdy panna młoda nie miała matki, podczas błogosławieństwa i pożegnania z domem rodzinnym. Treść pieśni sierocych oparta jest na przedstawieniu ciężkiego losu sieroty, jej skargach na niedolę spowodowaną niesprawiedliwością, tułaczką po świecie i brakiem ludzkiej życzliwości. Sierocie doskwiera brak matki, która mogłaby chronić ją i opiekować się nią, i związany z tym boleśnie doświadczany brak domu. Sierota cierpi z powodu głodu i pragnienia, musi najmować się na służbę i zdawać się na litość i łaskę ludzi (Bielińska-Gardziel 2011: 312, 2012: 398–400), por.:

1. Ni ma gorzej na świecie jak ubogiej sierocie bo sierota nic ni ma ludzkie koty wyciera.

2. Jo juz jeden wytarła jak mi mama umarła.

Teroz drugi wycierom po świecie sie potyrom.

3. Moja mama w grobie śpi

mego glosu nie słysy.

niech nie cierpi głód, słote. (MKL NC: 111) 1. Pasła Kasieńka krówki dwie a teraz zostawiasz mie. (MKL NC: 75/4) 1. Służył sieroteńka słuzył za pastucha, cudze wołki pasał cudzych ludzi słuchał, cudze wołki pasał cudzych ludzi słuchał.

2. Śni sie matuś w nocy, śni sie jakby żywa, stoi na wzgóreczku i synka przyzywa, stoi na wzgóreczku i synka przyzywa.

3. Choć do mnie mój Jasiu, niechże cie umyje niechże ci koszulkę upiore, uszyje,

6. Nie ma mojej mamy, nie ma mej rodzonej, bo ona spoczywa w mogyle zielonej,

bo ona spoczywa w mogyle zielonej.

7. Poszła moja mama za niebieskie wrota, a ja sam na ziemi zostałem sierota, a ja sam na ziemi zostałem sierota.

8. Nie ma mojej mamy, nie ma mej rodzonej, bo ona spoczywa w mogyle zielonej,

bo ona spoczywa w mogyle zielonej. (TN UMCS 1035b/3) 1. Hulala hulala gąski moje,

wiode życie w tym znoju. (FZOPK KGWM).

Kryterium tematu¹⁴² pełni tu funkcję nadrzędną, wszystkie pieśni sieroce mają wprowadzać smutny nastrój i wywoływać współczucie oraz wzruszenie odbiorców (Bielińska-Gardziel 2012: 404). Jak pokazują reakcje współczesnych odbiorców tej twórczości (wzruszenie i łzy widowni podczas widowiska My, Małopolanie wystawionego w ramach I Kongresu Kultury Regionów w Nowym Sączu), owa skarga opuszczonego dziecka jest uniwersalną formą ludzkiego doświadczenia.

Warto tu przypomnieć, że topika sierocego losu jest silnie obecna w katolickich pieśniach religijnych (np. „Serdeczna matko, opiekunko ludzi, niech cię płacz sierot do litości wzbudzi…”), wykazują one wielorakie i nieprzypadkowe podobieństwa z omawianym tu gatunkiem słownego folkloru. W pieśniach sierocych pojawiają się elementy i postaci związane ze światem nadprzyrodzonym. Bóg daje sierocie pocieszenie, Pan Jezus odgania psy, natomiast Matka Boska karmi chlebem; zmarła matka staje też w obronie swoich dzieci, gdy krzywdzi je macocha. Ukojenie sierocie przynosi odwiedzanie grobu matki, jednak matka mimo próśb nie wstaje z grobu, ale zło wyrządzone sierocie zostaje surowo ukarane, ponieważ Bóg odpowiada na żale sieroty (Bielińska-Gardziel 2011: 312).

1. Mężu, mężu wstań żywo,

biła ich przez litości. (TN UMCS 1068a/9) 1. Jest dwie siroty, co puzustali,

ojca ni matki wcali ni znali,

chłopak miał sześć lat, dziwczyna dziewińć cóż te siroty, cóż miały począć.

2. Więc rzekła siostra do brata swego:

Gdzie mamy szukać ojca naszego?

Pójdźmy, ach, pójdźmy na Jasno Góry, tam zobaczymy Panny figury.

3. Pójdźmy, ach, pójdźmy do tyj kaplicy, tam gdzie jest obraz Bogurodzicy.

I poklękali na swe kolana,

142 Iwona Bielińska-Gardziel pod względem tematycznym dzieli pieśni sieroce na: 1) sieroce społeczne – są obrazem i komentarzem trudnej sytuacji społeczno-rodzinnej, w której znajduje się sierota; 2) sieroce weselne – są wykonywane podczas wesela, jeśli panna młoda jest sierotą; 3 sieroce miłosne – ich tematem jest niemożność zamążpójścia, spowodowana tym, że sierota nie jest ze względu na swoje ubóstwo uważana za dobrą kandydatkę na żonę; 4) sieroce służebne – opowiadają o niedolach i trudach pracy u obcych (por. 2012: 404–412).

wołali głosem: Matko kochana!

ali patrzajunc dosyć gu miały. (TN UMCS 296b/4) 1. Szła sierotka przez wieś, napotkały jo psy, nie ma jo kto obrać, te sierotke ognać.

2. Pan Jezus sie objawił, to sierotke ^uognał, przytulił do siebie: Bedziesz prędko w niebie.

3. Idźże ty, sierotko, do nowegu dwora, ułam se gałązke maleńko z jawora.

4. Idźże na mogiłe, postukaj, popukaj, niech ci sie ^uodezwie matula do ciebie.

5. Poszła na mogiłe, stukała, pukała, aż jej sie matula na to udezwała.

6. Któż tam stuka, puka po mojij mogile?

Moja droga mamciu, zabierz mie do siebie.

7. Idźże, ty sierotko, do swojej macierzy, niech ci te koszulke uszyje, ^uupierze.

8. Jak ona mie pierze, do wody mie bierze, a jak mie ^uobłóczy, po nogach mie włóczy.

9. A jak mie umyje, krew leci w pomyje, a jak mnie uczesze, to zębami krzesze.

10. Swojim dzieciom na talerzu, w misce, mnie sierotce jak psu w skorupeczce.

11. Swojim dzieciąteczkom poduszki, pirzyny, a mie sieroteczce w kąciku na desce.

12. Swojim dzieciąteczkom jajecznice smaży, a mie sieroteczce pokrzywy rozparzy.

13. Swojim dzieciąteczkom chleb masłem smaruje, a mie sieroteczce samego żałuje.

14. Ukroiła kromke jak dębowy listek, jeszcze mie sie pyta, czy go zjadłam wszystek.

15. Zesłał ci Pan Jezus trzech aniołów z nieba:

Zabierzcie sierote, do siebie, do nieba.

16. Zesłał ci Pan Jezus czarta przeklętego:

Zabierz se macoche do piekła samego.

17. Biedna sierocina już kwiateczki zbira, a macocha w piekle już sie poniewira.

18. O, żebym ja mogła z tego piekła ^uuciec, tobym ja wiedziała jak sierotke chować.

19. Nóżki bym umyła, wode z nich wypiła

i jakbym już z nimi na wieki żyła. (TN UMCS 298b/8)

Bezwzględność kary wynika z niepisanego prawa obyczajowego zakazującego krzywdzenia sierot, które z powodu swojej bezbronności i ubóstwa otoczone są szczególną opieką Boga (Bielińska-Gardziel 2012: 408).

Motyw sieroty i jej niedoli obecny jest w różnych gatunkach folkloru, m.in. w bajkach, przysłowiach, kołysankach, pieśniach obrzędowych, stanowych czy miłosnych. Co ciekawe, w pieśniach sieroctwo jest niekiedy metaforą i nie odnosi się do rzeczywistego sieroctwa, ale

do sytuacji opuszczenia i samotności, która kojarzy się z losem sieroty. Zatem sierotą nazywać się może w nich porzucona i skrzywdzona przez chłopca dziewczyna, panna, która nie ma zalotników, bo nie ma posagu oraz panna z dzieckiem odrzucona przez społeczność wiejską i rodzinę (por. Bielińska-Gardziel 2012: 413–414).