I. Źródła i początki powieści syryjskiej
1. Pierwsze próby powiesciopisarstwa syryjskiego (1865-1936)
Drugapołowa XIX wieku uważana jest za okres arabskiego odrodzenia W dziedzinie kultury, głownie literatury isztoki. Egipt i Wielka Syria (obejmującadzisiejsze terytoria:
Syrii, Libanu, Palestyny i Jordanii) odegrały pionierską roi؟ wśród krajów arabskich w dziedzinierozwojunowych sztok, W tym równieżnowych gatonkow literackich na-pływających z Europy. Znacząca funkcja tych krajów wynikała z blislcich kontaktów z kultorą europejskąi jej rozkwitającą cywilizacją Powieśćpojawitasię W kręgu kultory arabskiej na przełomie XIX i XX wieku, czyli wówczas, gdy zacieśniły się kontakty społeczeństw arabslrich zeuropejskim Zachodem. Kultoraeuropejska stala się ogólnie dostępna dzięki upowszechnieniu sztolcidrukarskiej, dostępności gazet i czasopism oraz licznym przekładom najęzyk arabslci. Ogromna ilość tychprzekładów, działalnośćszkól misyjnych, stypendia naukowe w krajach europejskich- wszystko to znacznie posze-tzylo wiedzęArabów o kultorze starego kontynento. W sposób natoralny shzyloto rów-nież poznawaniu ówczesnych nowatorskich form prozatorskich, szczególnie powieści, wktórej upatrywano możliwość wypowiedzenia się na ważkie tematy, zwłaszcza zwią-zanez cywilizacyjnym opóźnieniem społeczności arabskiej'.
Jednak niektórzy arabscy literaturoznawcy utrzymują, że dużo wcześniej istniały w literatorze arabskiej utwory prozatorskie, które można uznać za źródła powieści arabskiej. Do grona tych badaczy należy wybitny syryjski powieściopisarz Hayri ad-Dahabl, który twierdzi, że powieść arabska wywodzi się z odległej przeszłości.
Pisze on:
Niektórzy zagraniczni historycy literatury doszukują się początków współczesnej powieści u Cervantesa (Don Kichot). Ja twierdz?, że możemy je znaleźć W znacznie dawniejszych czasach.
Właśnie U wielkiego syryjskiego pisarza Luqiyusa as-Simsat ego tworzącego W II wieku n.e.2 Niezależnie od tego arabskiej powieści przyszło przebyć trudne okresy i drogi roz-woju, zanim ukształtowała się i przyjęła obecną formę, wyzbywając się wcześniej-szychprymitywnych sposobów prozatorskiej narracji. Przypominały one przypowieści i moralitetyo dydaktycznej wymowie. Pierwsze próby napisaniautworupowieściowe- gopodjął Fransis Mara (1839-1874), który w 1865 roku opublikował utwór Giibat al-haqq - riwaya fal.safiyya لأ tajusil aLahlaq ul- dill (Dżungla prawa - powiesc
' Patrz: Yousef Sh’hadeh, Powieści Gassana Kandfaniego: bohaterowie - ich świat, dramaty i nadzieje, The Enigma Press, Krak W 2003, s. 23.
2 Nawal al-Yazigi, śahadat fi ar-riwaya assuriyya, „Dirasat Istirakiyya”, nr 182/183 (wydanie spe- cjalne pt.: Ar-Riwiiya assuriyya al-mu‘asira), Damaszek, 0506.2000, s. 506.
10 Syryjska powiesc p٥roku 1961
filozoficzna dotycząca wyjaśnienia szlachetnej moralności), będący opowieściąfilozo- ficzną dotyczącą wyjaśnieniaszlachetnej moralności, a W 1872 roku Durr as-sadaffi gara’ib as-sudaf (Cenna perla wśród spotkanych przypadkiem rzeczydziwnych). Jed- nak utwory te nie prezentowały ani wysokiego poziomu strukturalnego, ani kompozy- cyjnego. Postacie byty nakreślone nieprzekonująco i powierzchownie, natomiast pro-Zatorska narracjazawierała splotlicznych dziwnychimalo prawdopodobnychzbiegów okoliczności
*. Dla przykładu, W drugim z wymienionych wyżej utworów bohaterowie zakochująsię i zamierzają pobrać,ale nagle przypadkowo dowiadują się, że są rodzeń-stwem. Wcześniej nawet się tego nie domyślali. Ich miłość stala się czymś zupełnie innym niż początkowo’. Dużo bliższy nowoczesnej sztuce powiesciopisarskiej byl utwór Al-Fatcit al-amina WCI ummuhrt (Uczciwa dziewczyna ijej matka١ جة\ل،mana al-Qasatillego (18541920), opublikowany W 1880 roku W Bejrucie na lamachpisma
„Al-óinan” („Ogrody”). Dzido ukazuje syryjską rzeczywistość z czasów imperium osmańskiego. Bohaterowie skrupulatnie przestrzegają prymitywnych, niedobrych tra- dycji i zwyczajówpochwalających despotyzm rodziców i obowiązekbezwzględnego poshiszeństwa dzieci. Jednakże utwór ten ma wiele istotnych mankamentów i niedo- ciągnięć, wynikającychzpowierzchownej charakterystyki postaci wyrażającej się cal-kowitym pominięciem ich świata wewnętrznego. Trudno hr również dostrzecjakieś próby wnikania W motywy ich postępowania. Ponadto szhrcznieprezentowanesą po- glądy bohaterów natemat problematyki egzystencjalnej oraz otaczającegoświata.
Wpierwszym dwudziestopięcioleciu XX wieku W Syrii opublikowano niewiele dłuż-szych utworów prozatorskich. Najpopularniejszym i bardzo plodnym pisarzem tego okresu byl Sukri alAsall (1868-1916). Najsłynniejszym z jego utworów jest FagcTi' al-ba'isin (.Dramaty nędzarzy), opublikowany W piśmie „Al-Muqtabas” („Wcudzysto-wie”)w KairzeW 1907 roku. Pomimo wysokiego poziomu artystycznego i dużego podo- bieństwa gahmkowego do powieści(zdecydowaniewiększegoaniżeli poprzednio wspo-mnianych utworów), nie można go jednak zaliczyć do nowoczesnej powieści. Ma bo-wiem duże braki W technice narracyjnej, która jestbardziejwłaściwa dla opowiastki lub pelnej moralizatorstwa opowieścidydaktycznej. Sam autor tak o niej pisze:
To jest powieść patriotyczna, moralna i realistyczna przedstawiająca czytelnikowi jęki nędzy naszej sytuacji społecznej i zaburzenia W naszych domach .
Należy jeszczewspomnieć o litCTacie z Damaszku, Ibhimie Anwar Fawq al-،Ada (1902-1935), który jest autorem kilku przypominających powieści spoleczno-obycza-jowe utworów, m.in. Ar-Rihan (Zakład), Wagih al-wafa’ (Obowiązek wierności), Fi assa'a al-ahira(JVostatniej godzinie). Jednakani sam pisarz, anijego powieści nie zdobyly uznania czytelników i krytyków literackich. Zaledwie W jednym opracowaniu
د w książce Nowa i współczesna literatura arabska 19 i 20 W. tytut cytowano jako Gayat al-haqq (Ostateczny cel prawdy)■, różnicę wynikty z pomytki W thrmaczeniu: stowo Oaya oznacza cel, a Gaba las lub dżunglę. W języku arabskim zapis tych stów odróżnią tylko jedna kropka i wydaje się, że pomytka wynikta z błędnego odczytania litery ha ’ jako ya Patrz: Józef Bielawski, Krystyna SkarZynska-Bochenska, Jolanta Jasińska, Nowa i współczesna literatura arabska 19 r' 20 W., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978, t. l,s. 170.
4 Patrz: Sakir Mustafa. Al-Qissa fi Suriyya, (b.w.), Kair 1958, s. 70.
؛ 'Adnan Ibn Durayl, Allah al-qissa fi Suriyya, Dar Al-Fann al-Alamr al-Hadit Damaszek 1966, s. 29.
‘*AdnSn Ibn Durayl. Ar-Riwaya al-‘arabiyya assuriyya - dirasa nafsiyya, Matba'at Al-Adsb wa al-'٧lum, Damaszek 1973, s. 50.
ا.z odia i początki powieści syryjskiej 11
krytycznoliterackim 'Adnan Ibn Durayl wspomina0 powieściTamarat af-tabdt(Owoce przetrwania) wydanej W Egipcie W 1928 roku. Dedykacja autora we wstępie do tego
utworubrzmiala następująco: „Do pracującej młodzieży, źródła nadziei i ambicji, tętnią- cego życia,młodzieżySyrii i Egiptu”’. Przesianiem powieści jest chęć przekonania czy-telnika, że cierpliwość i wytrwałość W dążeniu do celustanowi klucz do sukcesu. Utwór można uznać za slaby chociażby ze względu na bezpośredni sposób zwracania się do czytelnika. Na przykład W epilogu autor występuje z pouczającym kazaniem:
Już wspomnieliśmy W naszej powieści o rożnych przykładach wytrwałości i o tym, jak czlo- wiek powinien być poważny i nie ugina، się pod ciężarem problemów. Musi by، odporny na in- trygi i spiski oraz nie poddawa، się aź do osiągnięcia upragnionego celu. Prawdziwa wytrwałoś،
jest tajemnicą sukcesu, nawet gdy przychodzi długo ją wykazywać .
Syryjska technika narracyjna weszla W bardziej zaawansowane stadium po 1928 roku,kiedy Ma'rufal-Arna'ut (1882-1948) opublikowałhistoryczne powieści, które zostaty przyjęte zpowszechną aprobatą, zwłaszcza W kręgach syryjskiej inteligencji.
Pierwszą znichbyla trylogia Sayyid Qurays (Wódz Korejszytow - czyli prorok Mu- hammad; 1928),następnie dwutomowapowieść ‘Umar Ibn al-Hattdb (OmarIbn al--Chattab - ٦١9٦6هاً٦لع١ ١عةلا؟١ oraz Tariq Ibn Ziyad (Tarik Ibn Zijad- wOiz Ara- bów, który podbilHiszpanię; 1941) i Fatima al-Batiil (Fatima al-Batul', 1942). Wy- mienione powieści ukazują ważne historyczne osobistości arabskie, odgrywające niezwykleistotną rolę W czasachwczesnego islamu. Jednak autentycznym wydarze-niom i postaciom historycznym opisanym W powieściach towarzyszą fikcyjne zda- rzenia i takież postacie. Dlatego utwory te nie zostaly zaliczone do tradycyjnych powieści historycznych. Wybitny syryjski krytyk literacki 'Adnan Ibn Durayl tak pisze o tym autorze:
Gdyby nie daleko idąca wyobraźnia pisarza i liczne fikcyjne, lecz artystycznie nakreślone po- stacie, to te powieści byłyby bezkonkurencyjnie najlepszymi W tych czasach powieściami histo- rycznymi .
’ Ibid., s. 14.
،Ibid., s. 15.
’ibid, s. 16.