z początkiem nowego tysiąclecia zaszło wiele zmian Wżyciu Syryjczyków. Rozpoczął się nowyetap Wliteraturze i kulturze. Po śmierciprezydentaHafizaal-Asada W 2000 roku władzę przejął jego syn, Baszszaral-Asad -zwolennik reform iwalki zkorupcją, który obiecywał obywatelom więcej swobód i otwarcie się kraju na świat. Wówczas zaczęty powstawać nowe polityczne i kulturalne kluby, gazety oraz pozwolono na nieformalne spotkaniarożnych opozycyjnychugrupowań politycznych. To spowodo-wato, iż rok 2001 okrzyknięto „wiosną Damaszku”. Jednak ta optymistyczna wiosna nie trwała dhrgo, asity związanezrządzącąpartią Al-Bas, chcąc nadal rządziewedtug starych zasad, przystąpiły do liltwidowania dopiero co powstałych klubów, a nawet nastąpiły aresztowania niektórych działaczy opozycyjnych.
Syryjscy twórcy ochoczo skorzystali ze zmiany atmosfery politycznej oraz zlago- dzeniacenzury i na rynkuliteackim pojawiły się bardzo odważneutworyo rożnorod-nej tematyce, a W szczególności politycznej, krytykujące rządy basistów, co dotej pory stanowiło temat tabu. Pisarzestarego poltolenia wahalisię i część nie umiala odnaleźć się w nowej sytuacji, kontynuując pralctykowany do tejpory sposób pisarstwa. Jednak część posztazduchem czasu, tworzącnowe,odważnedziela.Za przykładmoże poshi-żyć powieść Dakar assulahfat (żółw; 2005) 'Adila Abu Sanaba, która jest śmiałym sądem nad rządami basistów. Ukazuje drastyczne przemiany, jakie zaszty W Syrii po przejęciu wladzy przezpartię Al-Bas, czyli prześladowania opozycji, zniszczenie wielu Warstw społeczeństwa - paradoksalnie zarówno bogatych, których określano reakcyjną burżuazjąjak ibiednych, podejrzewanych,że nie wspierają rewolucji. Ponadto przed- stawia powstanie nowej probasistowskiej elity społecznej, która skupila W swoich rę-kach cale mienie państwowe.
Do najwybitniejszych powieści tego olcresu autorstwa uznanych, doświadczonych pisarzy należą - poza wymienioną wcześniej Dakar assulahfat 'Adila Abu Sanaba - liczne inne utwory: Saraf qdti' tariq (Honor rabusia; 2004) i Ad-Di’ó al-aswad (Czarny wilk;2005) HannU Miny, Agmaluhunn (Najpiękniejsza; 2001) 'Abdas-Salama al-'Ugayliego, Fahh al-asma' (Pułapki imion; 2003) Hayrlego ad-Dahabiego, Waghan łi-‘anqa' wahida (Dwie twarze jednego feniksa; 2004) 'Abd al-Karlma Nasifa, Marat
٠
al-ayyam (Elegie dni; 2001) Haydara Haydara, Hayma tahfiq tahta aś-śams (Namiot łopoczący W słońcu; 2001) WahibaSaray ad-Dina i Darag ał-łayl...Darag an-nahar (Schody nocy... Schody dnia; 2005) Nablla Sulaymana.
Sztuka powieściowa tego okresu rozwijała się bardzo dynamiczne, pojawili się młodzi pisarze, przychylni nowatorskim technikompisania, mający odważnepoglądy oddające ducha czasu.Powieść - ze swoją otwartą formą i nieograniczonymimożliwo
196 Syryjska powie؛؛po roku1961
ściami związanymi zekranizacją - stała się, po długich latach dominacji poezji, wio-dącym gahinkiem literackim.
Nowe pokolenie syryjskich pisarzy,rozpoczynających pisarską działalność W latach dziewięćdziesiątych, cechowało inne, świeżepodejście do spraw ojczyzny, nowatorska wymowaistyl pisarski.Pośród nich wyróżniają się FawwSzHaddadoraz Halli ar-Rizz, którzy - chociaż dojrzali wiekiem - działalnośćpisarskąrozpoczęli późno, dlatego zali-cza sięichdo nowegopokolenia.Fawwaz Hadd٥dW 2004 roku wydalbardzo odważną i znaczącąpowieść Mirsdl al-gardm (Kuriermiłości; 2004), zaś Halli ar-Rizz ciekawą powieść SalamunIrlandi (.Irlandzkiłosoś; 2004). Natomiast Samar Yazbik W utworach Tiflat as-samd’ (Dziewczynka nieba; 2002) oraz Silsdl (Glina; 2005) pokonaławszelkie tabu, tak społeczne, jak i polityczne. Halli Suwaylih wydal dwa utwory - Warrdq al-hubb (Rzemieślnik papieru miłości‘,'2.00'2.') ا Bard ‘dgil (Priorytetowakorespondencja‘, 2004), w których prezentuje nowe poglądy na sytuację W kraju i miesza teraźniejszość z historią, czerpiąc zdziedzictwa arabskiej literatury orazprzeplatając fikcjęz autobio- graficznymi elementami. Postęp poziomu artystycznego twórczości jest wyraźnie wi- doczny W utworach Sagarat at-tut (.Drzewo morwy; 2002) Husayna *Abd al-Karima i lhtirdq ad-dabdb (.Płonięcie mgły; 2003) BUsima 'Abdu. Ponadto należy wspomnieć o wybitnych utworach Mar Ra U Hubb ،WW(،.. Hubb ahir (Pierwsza miłość. Ostatnia miłość; 2002), Anlsy 'Abbud Bab al-hayra (Brama wahań; 2002), 'Ablr Isbir Lulu (Lulu; 2004) i Hayta' al-Bayta , która prezentuje feministyczne poglądy, poruszając sprawyrelacji damsko-męskichorazlamania praw kobiet, m.in. W powieściach Ahwdb muwdriba ^Przymknięte drzwi‘, 12.١ )lmra'a min hcida al-'a؟i‘ ^Kobietaz tej epoki‘, 2004). Zdecydowany, ostry feministyczny charakter cechuje ciekawą powieść Ruzy Yasln Abanus (Heban; 2004), za którą otrzymała W2003 roku Nagrodę imienia Hanna Miny, fundowaną corocznie przezSyryjskieMinisterstwoKultury.
W celu przedstawienia najistotniejszej problematyki poruszanej przesz syryjskich powieściopisarzy mlodego pokolenia, doanalizy wybrano sześć wzorcowych utworów reprezentujących różne sprawy społeczeństwa XXI wieku. Są to: Sagarat at-tut (Drze-wo morwy; 2002) Husayna *Abd al-Karlma, Imra'a min hddd al-'asr (Kobieta z tej epoki; 2004) Hayfa' al-Baytar, Mirsdl al-gardm (Kurier miłości; 2004) Fawwaza Haddada, Salamun Irlandi (Irlandzki łosoś; 2004) Hallla ar-Rizza, Lulu (Lulu; 2004) 'Ablr Isbir i Silsdl (Glina; 2005) SamarYazbik.
Husayn ‘Abd al-Karlm: Sagarat at-tut (Drzewo morwy; 2002) Husayn'Abd al-Karlm urodzil się W 1964 roku W óable, nad Morzem śródziemnym.
Zajmował się dziennikarstwem, a obecnie jest kierownikiem dziahr kulturalnego w dzienniku„At-Tawra” („Rewolucja").Jestautoremtomikupoezji,zbioru opowiadań i dwóch powieści.
Powieść Sagarat at-tut (Drzewo morwy) sktada się z czterechrozdziałów, W któ-rych autor opowiada o swoich doświadczeniach, prezentując na tej podstawie losy ludzi wyruszających zewsi do miasta, by się uczyć lub znaleźć pracę. Naautobiogra- ficzny charakter utworuwskazuje umieszczona pod tekstemdata i miejsce jego napisa-nia, czyli: ,Akademik, Damaszek, 1986 rok ٥٥, z czego można wywnioskować, że Husayn 'Abd al-Karlmnapisalgo W czasie studiów, tuż po wyjeździe z prowincji.
486 Husayn 'Abd al-Karlm, Sagarat „,-,ة,. Ittihad al-Kuttab al-'Arab, Damaszek 2002, s. 162.
IV. Powieści nowego pokolenia po 2000 roku 197 W Sagarat at-tut pokazane jest życie wsi. Pisarz nawołuje do przeprowadzenia zmian W celuuniknięcia błędów, które doprowadziłydo masowegoopuszczania przez chłopów swojej ziemi i dobytków. Jeden z bohaterów, Abu Yusuf, mimo zejego sy-nowie wyjechali domiasa, nie myśli o ruszeniu ich śladem i pozostaje na wsi, upra- wiając rolę podobnie jak jegoprzodkowie. Jednak klęska żywiołową i brak wsparcia ze strony państwa powodują, że rolnik nie jest W stanie wyżywić rodziny i niechętnie opuszcza ojcowiznę,jadąc do miasta zapracą.
Ważną rolę W utworze odgrywa tytułowe drzewo morwy. Jest ono symbolem umie- rającej wsi, zaniedbanej i opuszczonejprzez społeczeństwo. W jego cieniu rozgrywają się najważniejszelokalne wydar-zenia. Ukazane jest jako błogosławionaroślina, której korzenie tkwiągłęboko nietylkoW ziemi, ale i W duszach bohaterów. AbuYusuf bar- dzo o niedbal ichronil od chorób i wyschnięcia. Troszczy! się 0 drzewo, podobnie jak 0dom i rodzinę. Mężczyzną nie dostrzega W nimwyłącznie ozdoby, aletraktuje jako symbolorazźródło dobrai nadziei.Morwa rośnie przy drodze, aW jej cieniu zasiadają rolnicy, młodzież, koledzy, zakochani, by dyskutować o życiu, zmartwieniach, uro-dzaju czy milości. Zaś zbierające się Wjej pobliżukobietypracują nad oddzielaniem ziarna odplew orazrozmawiająobieżącychsprawach. Drzewo to zajmuje wyjątkowe miejsce we wsi i jest punktem odniesienia dla wszystkich jej mieszkańców. Jest im bardzo bliskie, do tegostopnia,że pojawia się W snach glownego bohatera. W jednym Abu Yusuf śnił,że ktoś chce morwę ściąć, więc obudzil siępelen niepokoju i strachu.
Poprzez dialogi postaci poznajemy silnewięziłączące stare pokolenie z ziemią oraz ich brak U nowegopokolenia. Młodzi jadą do miasta, by studiować, zaś po ukończeniu nauki niechcą wrócić nawieś.
Abu Yusufto reprezentant staregopokolenia. Wiele doświadczy!: walczy! z Turkami, później z Francuzami i nosi! W sobie cierpieniaojczyzny,żył W biedzie, a kiedy kłopoty nasilały się, drzewomorwy bylo powienikiem jego żalów. W jego cieniu mężczyzną zapomina! o zmartwieniach, zmęczeniu, glodzie i bólu. Drzewo zaś jest zadowolone, kiedy fellachowie są szczęśliwi, a smuci się, gdy na wsi źle siędzieje. Gdy morwausly- szala, że Umm Yusuf ukradziono kurczęta, zasmuciła się, a gdy doszly doniej shrchy, że między chłopamisą kłótnięiniezgoda,zaczętausychać ze zmartwienia.
Zabiegani synowie Abu YUsufa, żyjąc W mieście, lekceważyli ojcowiznę i zapo-mnieli o szczęśliwym dzieciństwie i zabawach poddrzewem. Przebywając chwilowo na wsi, zdecydowali ściąćpodeschniętąjumorwę, gdyż nie pasowałado ich planów zagospodarowania ojcowizny, i przeznaczyli jej drewno na opal. Śmierć drzewa sym- bolizuje agonię wsi, októrą nikt nie dba, a to oznacza koniec płodności lcraju.
Walorempowieści Sagarat at-tut jest nowatorskie podejście do spraw chłopskich poprzez realistyczne pokazanie ludzkich problemów z wykorzystaniem nietypowej symboliki, opartej na personifikacji elementów przyrody. Tonadalo utworowi wartość i wyróżniło spośród wielu powieści poruszających podobnątematykę. Jednakże dają się zauważyć pewne słabości utworu, dotyczące na przykład zbyt dlugich dialogów, petnych powtórzeń, zakłócających plynny przebieg narracji i spowalniających tempo fabuly. SyTyjski pisarz Bisim'Abdu wspomina o tym, pisząc ponadto o zbyt dlugim rozdziale czwartym, który: „zajmujeponad połowę utworu i dubluje poruszane jużwe Wcześniejszych rozdziałachwątkii wydarzenia”*’’.
Basim 'Abdu, Sagarat at-tut bayua al-yahds wa al-ihdirar, ٠,A؛-Tawra” (Al-Mulhaq a؛-Ta٩afi).
*W 348, 20.02.2003, s. 20.
198 Syryjska powieść po roku 1961
Hayfa‘ al-Baytar: Imraa min hada al-‘asr (Kobieta z tej epoki; 2004) Hayfa' al-Baytar z wykształcenia jest lekarzem okulistą, a specjalizuje się W chirurgii oka. Jestautorką kilku zbiorówopowiadań iwielu powieści.
Maryam, główna bohaterka utworu, jest chora na raka piersi i lekarze przeprawa-dzają na niej zabieg mastektomii po wcześniejszej chemioterapii. W trakcie każdej z siedmiu chemioterapii kobieta wspomina swoje relacje z oznymi mężczyznami.
Kobieta jest narratorem powieści i, wypowiadając się W pierwszej osobie, używa dwóch czasów: teraźniejszego,gdy opowiadao leczeniu, wizytach W szpitalu, rozmo- wachz lekarzami,oraz przeszłego, gdy wspomina swojeżycie, opowiadając omężczy- znach, którychspotkała na swej drodze. Odnosi się wTazenie, że narratorem jestsama pisarka, zwykształcenia lekarz, a wspomnienia Maryam mająwiele cech autobiogra-ficznych. To wrażenie potęguje fact, iż na pierwszych pięćdziesięciu trzech stronach nie wiadomo, ktojest narratorem wypowiadającym się W pierwszej osobie rodzaju żeńskiego, przez co odbiorca mapoczucie, żeczyta pamiętnik samej pisarki.
Podczas każdego leczniczego seansu kobieta wspomina innego mężczyznę spośród dziewięciu partnerów, z którymi mialabliskie kontakty. Pierwszego spośród kochan- ków- skąpego, gruboskórnego, zachłannego iniewyżytego - nazwala Sknerą. Rozsta- ta się z nim,gdy poczuta do niego nienawiść, a do siebie pogardę z powodu kontaktów z prymitywnym ignorantem skupionym wyłącznie na zaspakajaniu swoich żądz. Ko-lejnym partnerem byt Waglh, którego poznata na statku, podróżując do Grecji. Choc zakochali się Wsobie zewzajemnością, ten nie chciat się z niąożenić, gdyż nie byt jej pierwszym mężczyzną. Nartatorka stwierdza, iż nie potrafi! wyzwolić się zkomplek- sów narzuconychmuprzez wschodnie wychowanie, określającto „kompleksem dzie-wictwa”.Natomiast obdarzony stabym charakteremAhmad ożenit się z nią,alewkrot- ce rozwiodt, bobyt niewolnikiem zaborczej mitości swojej matki. Maryam określa to stowami: „Zdradził swoją matkę, gdyż ożenił się z kobietą, która nie byla do niej po- dobna'^٥’. Związek ten zaowocowałsynem Lu'ayyem -jedynym mężczyzną, którego gowna bohaterka naprawdę pokochała. Po rozwodzie poznala pewnego kelnera w restauracji, W której często bywała. To byla jedyna Wjej życiuprzygoda mająca na celu zaspokojenie jej fizycznych potrzeb, która stala się równocześnie manifestacją przeciwstawienia się społeczeństwu potępiającemu tego typu postępowanie. Kobietą targaly wewnętrzne rozterki, gdyż z jednej strony robila, czego pragnęła, a z drugiej miala poczucie zhańbienia. Mówi:
Problem pojawia się, kiedy po takim żałosnym kontakcie budzi si? W mojej duszy człowiek - tyran gardzący mną Czuj؟, że przyjemno؛، i nienawi؛، są nierozłączne. Aby poczuć przyjem- noś،, mu z؟ siebie znienawidzi، i pogardza، sobą W chwili słabości, po czym następuje kilka mrocznych dni W poczuciu zhańbienia 9.
Przebywając W Ammanie, doznata kolejnych gorzkich doświadczeń W kontaktach z płciąmęską. Tampoznala przewodniczącego konferencji na temat Przemoc dokony- wana wobec kobiet. Mężczyzną tylko na pozór gtosil hasla o wyzwoleniu kobiet i przyznaniu im praw. W rzeczywistości wykorzystywałje ipogardza! nimi. Ogarnięty kompleksemimpotenta „lowi kobiety, poniża je W łóżku, pozostawiając W stanie
nie-I Hayfa‘ al-Baytar, lmraa min liada ،،/-'n, Dar ٨s-sa٩i, Bejrut 2004, s. 81.