Pierwszy etap Reformacji

Ogłoszone w 1517 r. w Wittenberdze tezy ks. doktora Marcina Lutra już kilka miesięcy później znalazły odzew na Śląsku. Wiosną 1518 r. w No-wym Kościele k. Złotoryi, w kaplicy nieistniejącego już zamku należącego do rycerskiego rodu Zeidlit-zów, pierwsze kazanie o treściach reformacyjnych wygłosił jeden z uczniów Lutra – Melchior Hoff-mann. W 1523 r. nowy porządek kościelny przyjęła wrocławska parafia św. Marii Magdaleny ze swo-im proboszczem – pochodzącym z Norymbergi doktorem Janem Hessem. Epitafium zmarłego w 1547 r. Hessa (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu) jest jednym z najciekawszych za-bytków wczesnej sztuki i ikonografii luterańskiej w środkowej Europie. W 1526 r. wrocławscy lute-ranie przejęli najważniejszą świątynię miasta – kościół św. Elżbiety (według anegdoty został on... wygrany w grze hazardowej).

Do końca XVI w. nowy porządek kościelny przy-jęły wszystkie śląskie księstwa lenne (posiadające samodzielnych władców), a w księstwach „cesar-skich” (podlegających bezpośrednio Habsburgom) ewangelicy stanowili znaczny odsetek miesz-kańców. Reformacja na Śląsku miała pokojowy

155

przebieg – nie notowano z tego powodu poważ-niejszych rozruchów ani demolowania kościołów. Ewangelicy, przejmując kościoły katolickie, prze-ważnie nie usuwali dotychczasowego wystroju, nawet jeśli stał on w sprzeczności z ich doktryną (np. wizerunki Marii czy świętych). Reformacja na Śląsku miała charakter czysto luterański (jedynie książęta legnicko-brzescy na początku XVII  w. przeszli z luteranizmu na kalwinizm, ale ich pod-dani pozostali luteranami), więc ewentualne po-zostawienie tych wizerunków nie powodowało sporów teologicznych. Często zatynkowano jedy-nie freski na ścianach i sklepieniach kościołów, co jednak uzasadniano nie tyle względami doktry-nalnymi, co raczej estetycznymi (tego typu sztuka religijna uchodziła w tym okresie za przestarzałą).

Do najciekawszych w regionie przykładów przejęcia świątyń przez zwolenników Reforma-cji z zachowaniem dotychczasowego, katolic-kiego wystroju, należą pochodzące z przełomu epok gotyku i renesansu kościoły św. Krzysztofa we Wrocławiu oraz w Kluczborku, z tym że ten

ostatni został częściowo przebudowany w XVIII w. (obydwa nadal są siedzibami parafii ewangelicko-augsburskich). Spośród kościołów drewnianych, przejętych przez ewangelików, najcenniejszym zabytkiem jest XVI-wieczny kościół w Klępsku k. Sulechowa, w którego wnętrzu znajduje się tryp-tyk pochodzący z czasów przedreformacyjnych, a na przełomie XVI i XVII w. powstały malowidła przedstawiające sceny biblijne, początkowo prze-znaczone dla osób nie potrafiących czytać (tzw. Biblia pauperum), a później dla tych, których nie stać było na własny egzemplarz Biblii.

W tym okresie prawie nie budowano nowych kościołów ewangelickich, ponieważ te przejęte przez protestantów całkowicie wystarczały na ich potrzeby. Pierwszą świątynią w regionie, wzniesio-ną według zasad nowego porządku kościelnego (w 1618 r.), była kaplica zamkowa w Siedlisku (nie pełni obecnie funkcji sakralnej) na pograniczu Ślą-ska, Ziemi Lubuskiej i Wielkopolski. W położonym niedaleko mieście – Wschowie – zachował się in-teresujący kościół ewangelicki Żłóbka Chrystusa, adaptowany w 1604 r. z dwóch domów mieszkal-nych (obecnie nie używany do celów sakralmieszkal-nych, ale

Klępsk koło Sulechowa – XVII-wieczne polichromie o tematyce biblijnej (fot. Marek J. Battek)

500 lat Reformacji w Polsce

9

planowane jest udostępnienie go do zwiedzania po zakończeniu renowacji) oraz jeden z najstarszych na ziemiach polskich cmentarzy ewangelickich (założony w 1609 r.) – obecnie lapidarium rzeźby nagrobnej z XVII, XVIII i XIX w. W wielu świąty-niach Śląska od okresu Reformacji rozpowszechnił się zwyczaj fundowania nagrobków i epitafiów

grobowych, często przedstawiających wybitną wartość artystyczną (np. manierystyczny nagro-bek rajcy Henryka Rybischa w kościele św.  Elż-biety we Wrocławiu). Najcenniejsze zespoły sztuki sepulkralnej z tego okresu zobaczyć można m.in. w: kościele św. Marii Magdaleny we Wro-cławiu, kościele św. Mikołaja w Brzegu, kościele w Przerzeczynie Zdroju czy w kościele w Świnach k. Bolkowa.

Śląska Reformacja wydała w tym okresie kilka interesujących osobowości – oprócz wspomnia-nego już wyżej Jana Hessa wymienić tu należy Walentego Friedlanda, zwanego Trotzendorfem – twórcę gimnazjum łacińskiego w Złotoryi (później przeniesionego do Legnicy). Jego pomnik znajduje się przed kościołem parafialnym w Złotoryi. Wyjąt-kową postacią był także Caspar von Schwenckfeld – autor koncepcji teologicznej nazywanej spirytu-alizmem. Jego zwolennicy (głównym ośrodkiem schwenckfeldian były Twardocice k. Złotoryi) od-rzucali całkowicie „materialną” stronę kultu (na-bożeństwa, budynki, urzędy i czynności kościelne

Wschowa – kościół Żłóbka Chrystusa

(fot. Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska) ^{Przerzeczyn Zdrój – epitafia ewangelickie z XVII i XVIII w.}(fot. Marek J. Battek)

Wschowa – jeden z najstarszych w Polsce cmentarzy ewangelickich z 1609 r. (fot. Marek J. Battek)

157

itp.), a zmuszeni do opuszczenia Śląska w epoce kontrreformacji, wyemigrowali do Ameryki Pół-nocnej. Ich potomkowie w 1863 r. ufundowali w Twardocicach skromny pomnik na miejscu do-mniemanego schwenckfeldiańskiego cmentarza i miejsca spotkań.

Na Pomorzu pierwsi reformacyjni kaznodzieje pojawili się już w 1522 r., zaś w latach 1534–1535 luteranizm w całym regionie stał się obowiązującą konfesją. Podobnie jak na Śląsku, cały proces wpro-wadzania nowego porządku kościelnego przebie-gał pokojowo, jednak w odróżnieniu od Śląska, większość wnętrz pomorskich kościołów została dostosowana do zasad reformacyjnych – usunię-to z nich bogaty wystrój. Zresztą Pomorze było re-gionem znacznie uboższym od Śląska, co odzwier-ciedlało się także w tym, że bogato wyposażonych

kościołów było tam i tak relatywnie niewiele. Naj-cenniejszym protestanckim zabytkiem architektu-ry na Pomorzu środkowym jest XIV-wieczna gotyc-ka gotyc-kaplica św. Gertrudy w Koszalinie – użytkowa-na przez ewangelików w latach 1534–1945 i po-nownie od 2000 r. W dużych pomorskich miastach (m.in. w Gdańsku i Toruniu) niemal całe zamoż-ne, przeważnie niemieckojęzyczne mieszczaństwo (czytające publikacje Lutra i innych reformatorów w oryginale) opowiedziało się za nowym porząd-kiem kościelnym. Miasta te stały się szybko ośrod-kami kultury protestanckiej, promieniującymi na

Koszalin – kościół ewangelicko-augsburski św. Gertrudy (fot. Halina Sztrantowicz)

Twardocice k. Złotoryi – pomnik przy tzw. Bydlęcej Drodze, w miejscu dawnych (XVII w.) spotkań schwenkfeldian (fot. Marek J. Battek)

500 lat Reformacji w Polsce

9

znaczne terytorium. W kościołach w dużych mia-stach Prus Królewskich (obejmujących dzisiejsze Pomorze Gdańskie, Żuławy Wiślane, Warmię i zie-mię chełmińską), podobnie jak na Śląsku, z regu-ły pozostawiano dotychczasowe elementy wystro-ju, dodając nowe, np. epitafia nagrobne. Niezwy-kle cennym przykładem protestanckiej sztuki sa-kralnej z tego okresu jest obraz „Sąd Ostateczny” (1603 r.) w kościele św. Jakuba w Toruniu.

Prusy Książęce – to nazwa, którą po sekularyza-cji i przyjęciu luteranizmu jako konfesji państwo-wej przyjęło dawne państwo krzyżackie. Ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego – Albrecht Ho-henzollern – stał się pierwszym świeckim władcą nowego księstwa. Podobnie jak na Pomorzu, także w Prusach Książęcych z wnętrz kościołów usunię-to koszusunię-towny wystrój, nie wznoszono nausunię-tomiast w tym okresie nowych kościołów, ponieważ te już istniejące wystarczały na potrzeby wiernych. Naj-starszymi z nadal użytkowanych przez ewangeli-ków kościołów na Mazurach są XV-wieczny gotycki kościół w Pasymiu i nieco późniejszy w Kętrzynie

(ten ostatni został przebudowany w XIX w.) Oby-dwa kościoły w epoce baroku otrzymały nowy wystrój wnętrza, sporządzony już według zasad nowego porządku kościelnego. Na pograniczu Prus Królewskich i Prus Książęcych w II połowie XVI w. zaczęli się także osiedlać mennonici – uchodźcy religijni z Flandrii i Fryzji. Jako specjaliści od me-lioracji i budowy polderów osiedlali się głównie na terenach podmokłych, które dzięki ich działalno-ści można było wykorzystać do celów rolniczych. Największym ich skupiskiem były Żuławy Wiślane, gdzie pozostawili po sobie wiele elementów kul-tury materialnej, jednak zachowane pozostałości ich dziedzictwa pochodzą z późniejszych okresów. W Wielkopolsce w dużych ośrodkach miejskich część mieszczaństwa przyjęła luteranizm, zaś część szlachty i magnatów – kalwinizm. Wśród zwo-lenników tego ostatniego nurtu ewangelicyzmu oprócz wielu rodów wielkopolskiej szlachty była też liczna grupa kupców szkockich, którzy od końca XVI w. osiedlali się w miastach wielkopolskich, głównie w Poznaniu. Od 1548 r. w ciągu kilkudzie-sięciu lat Wielkopolska przyjęła znaczne grupy uchodźców religijnych z Czech – członków Jednoty Braterskiej, założonej w 1457 r. przez potomków dawnych taborytów. Pierwsze ich grupy udały się do Prus Książęcych (gdzie szybko zasymilowały się w luterańskiej większości), kolejne osiedlały się w Wielkopolsce, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego regionu (większość uchodźców stanowili wykwalifikowani rzemieślnicy). W 1555 r. na synodzie w Koźminku bracia czescy zawarli unię z tworzącym się w Polsce Kościołem kalwińskim (ewangelicko-reformowanym). W wielu miastach regionu (np. w Szamotułach, Koźminku czy Ostro-rogu) kościoły parafialne zostały przejęte przez bra-ci czeskich, w innych brabra-cia wznieśli własne domy modlitwy, nazywane z języka czeskiego „zborami”.

Pasym – kościół ewangelicko-augsburski (fot. Halina Sztrantowicz)

159

Nazwa ta, początkowo neutralna, w okresie kontr-reformacji przybrała jednak wymiar pejoratywny. Do końca XVI w. w Wielkopolsce założono kilkadzie-siąt zborów braci czeskich, większość z nich jednak zakończyła działalność w okresie kontrreformacji. Akta braci czeskich w Wielkopolsce, zachowane w Poznaniu w Archiwum Państwowym i w Biblio-tece Raczyńskich oraz BiblioBiblio-tece Kórnickiej PAN (na potrzeby badaczy zdigitalizowane), zostały w 2015 r. wpisane na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata”.

Najstarszą parafią ewangelicko-reformowaną w Polsce, istniejącą nieprzerwanie od końca XVI w. do dziś, jest parafia w Żychlinie k. Konina – źródła historyczne podają, że pierwszy kościół został tam wzniesiony w 1610 r. (obecna klasycystyczna bu-dowla pochodzi z lat 1821–1822).

Najsłabszy odzew Reformacja miała na Mazow-szu – książę mazowiecki Janusz wydał w 1525  r. zakaz konwersji na luteranizm, a mieszczaństwo i szlachta w regionie nie wykazywały większego zainteresowania nowym porządkiem kościelnym. Jedynie w Węgrowie na pograniczu Mazowsza i Podlasia działał prężny zbór kalwiński, a w Sła-watyczach na południowym Podlasiu – luterań-ski. W Małopolsce i w całym Wielkim Księstwie Litewskim Reformacja luterańska miała znaczenie marginalne, ponieważ niewiele było w tych regio-nach wielkich miast, zamieszkiwanych przez za-możnych, wykształconych, niemieckojęzycznych mieszczan. Natomiast znaczna część magnatów i średniej szlachty z tych regionów opowiedziała się za Reformacją nurtu kalwińskiego, postulującą całkowicie nowy model władzy kościelnej, ogra-niczający rolę duchownych i zwiększający rolę świeckich. W wielu miastach i majątkach szlachec-kich powstały domy modlitwy. Jednym z najwięk-szych ośrodków kalwinizmu w Polsce II poł. XVI w.

był Pińczów – miasto w obecnym województwie świętokrzyskim, gdzie w 1550 r. zwolennicy Refor-macji przejęli na swoje potrzeby kościół paulinów. W 1560 r. pochowano w nim Jana Łaskiego Młod-szego znanego w całej Europie, najwybitniejMłod-szego przedstawiciela polskiej Reformacji (jego postać została uwieczniona na słynnym Pomniku Refor-macji w Genewie). Ciekawy kościół kalwiński za-chował się także w Oksie k. Jędrzejowa. Został on ufundowany przez Mikołaja Reja, który prawdopo-dobnie został tam pochowany. Na Lubelszczyźnie najważniejszym ośrodkiem kalwinizmu było mia-sto Bełżyce.

W latach 1562–1565 z polskiego kalwinizmu wyodrębnił się znacznie bardziej radykalny nurt braci polskich, potocznie, choć nieprecyzyjnie,

Oksa k. Jędrzejowa – kościół kalwiński (obecnie kościół rzym-skokatolicki p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Mikołaja (fot. domena publiczna © Wikipedia.pl)

500 lat Reformacji w Polsce

9

nazywanych arianami. Bracia polscy mieli swo-je placówki głównie w północnej Małopolsce, a największym ośrodkiem tej konfesji stało się miasteczko Raków k. Kielc. Nie zachował się tam budynek dawnego domu modlitwy, a jedynie dawny cmentarz oraz dwa budynki mieszkalne. Dawny dom modlitwy braci polskich (później za-mieniony na lamus) można zobaczyć m.in. w Miro-gonowicach k. Ostrowca Świętokrzyskiego.

O ile zabytków architektury z okresu począt-ków Reformacji zachowało się w Polsce niewiele, to procesy reformacyjne wywarły istotny wpływ na kształtowanie się kultury niematerialnej. Pro-testantem (najpierw konwertował na luteranizm, później na kalwinizm) był ojciec polskiej literatu-ry – Mikołaj Rej. Wśród wielu jego dzieł wymienić można także te o treści religijnej: „Postyllę” (zbiór kazań) z 1557 r. oraz „Zwierciadło” z roku 1568. W Nagłowicach k. Jędrzejowa – miejscowości, w której spędził znaczną część życia, znajduje się obecnie jego muzeum biograficzne. Wyraźne sym-patie protestanckie zdradzał też Jan Kochanowski (m.in. autor przekładu na język polski Psalmów; przekład ten od początku był wykorzystywany w liturgii ewangelickiej), pomimo iż formalnie do końca życia pozostał katolikiem.

Wielkim protektorem polskich luteran był ksią-żę Albrecht Hohenzollern, który finansował prze-kłady na język polski Biblii, pism Lutra oraz ich druk w Królewcu. Książę Albrecht znany był także jako autor pieśni kościelnych, z których najwięk-szą popularność zdobyła sobie „Co Bóg mój chce, niech stanie się”.

Autorem pierwszego przekładu Nowego Te-stamentu na język polski (w 1551 r.) był lutera-nin – Stanisław Murzynowski (w jego rodzinnej miejscowości – Murzynowie k. Płocka – niedaw-no odsłonięto jego pomnik). Analogicznie polski

ewangelicyzm reformowany (kalwinizm) wspierał książę Mikołaj Radziwiłł „Czarny” który, podob-nie jak król Zygmunt August i kilku innych pol-skich wpływowych magnatów, korespondował osobiście z Janem Kalwinem. Z jego inicjatywy w 1563 r. wydane zostało pierwsze w języku pol-skim tłumaczenie całej Biblii (Starego i Nowego Testamentu) z języków oryginalnych, nazywane potocznie „Biblią radziwiłłowską” lub „brzeską” (wydrukowana została w Brześciu nad Bugiem). W gronie najwybitniejszych XVI-wiecznych pol-skich kompozytorów było dwóch wyznawców kalwinizmu – Cyprian Bazylik i Wacław z Szamotuł.

Ważne miejsce poezji ewangelickiej w świecie zajmują śląscy pastorzy z początku XVII w. – auto-rzy do dziś popularnych w całej środkowej Euro-pie Euro-pieśni – ks. Christoph Knoll z Bolesławca (Euro-pieśń „Serdecznie pragnę zgonu”) oraz ks. Valerius Her-berger ze Wschowy (pieśń „Już z tobą się rozstaję”). Za jednego z najwybitniejszych poetów niemiec-kich tego okresu uchodził Martin Opitz (1597– 1639), również pochodzący z Bolesławca, który ostatnie lata życia spędził w Gdańsku – w Kościele Mariackim zachowała się jego płyta nagrobna. Na pograniczu Śląska Cieszyńskiego i Słowacji (stano-wiącej w tym czasie część Węgier) działał kolejny pastor – poeta i pieśniarz Jerzy Trzanowski, nazy-wany „słowiańskim Lutrem”. Jego śpiewnik „Citha-ra sanctorum”, obejmujący ponad 400 pieśni, po raz pierwszy wydany został w Lewoczy w 1636 r. i zdobył sobie ogromną popularność w całej środ-kowej Europie, w tym także w Polsce.