ze szczególnym uwzględnieniem historii rodziny, w dru-gim zaś nakreśla działalność człowieka doświadczone-go, który separując się od polityki jednak żywo angażuje się w życie publiczne, dzieląc się swym doświadczeniem i przestrzegając przed grożącym Francji niebezpieczeń-stwem. Myślę, że jest to taka dość charakterystyczna dla Autora linia narracyjna, której trudno się oprzeć i niejako mimowolnie narzuca się czytelnikowi. Może nawet wyni-ka z osobowości samego Autora, co można potraktować zarówno jako pochwałę, jak też zarzut.
Tak jak powiedziałem, najistotniejsze są jednak roz-działy zasadnicze, poświęcone okresowi I wojny świato-wej. Kilka punktów w odniesieniu do tej części monogra-fii chciałbym uwypuklić.
Po pierwsze należy zauważyć, iż Autor nie uległ mod-nemu w ostatnim czasie sposobowi patrzenia na wielką wojnę. W licznych publikacjach, które na ten temat poja-wiają się, zarówno w Polsce jak też za granicą, bardzo czę-sto autorzy prezentują wydarzenia z lat 1914-1918 jako porażkę idei solidaryzmu między narodami, cytując sło-wa ówczesnego papieża, który konflikt ten określił jako sa-mobójstwo Europy. Częściej wyczytamy dziś zdania po-tępiające wysiłek wojenny takiego czy innego państwa, który wynikał z nacjonalizmu, aniżeli gloryfikujące he-roizm jego żołnierzy a także obywateli. W mojej ocenie taka optyka wojny jest do pewnego stopnia ahistorycz-ną próbą adaptacji realiów początku ubiegłego wieku do współczesności. Książka Śladkowskiego niejako odwraca tę tendencję. Autor nie tyle stara się przenieść wojnę do wyobrażenia dzisiejszego czytelnika, ile raczej jego ogląd rzeczywistości dostosować do warunków lat 1914-1918.
Takie ujęcie pozwala nam lepiej zrozumieć zarówno wy-darzenia wojenne, jak też ich percepcję przez ówczesnych.
Tym samym unikamy pułapek ahistorycyzmu, każącego
nam postrzegać wojnę światową w kontekście zrywania więzów cywilizacyjnych i kulturowych łączących narody europejskie, które w warunkach okresu I wojny świato-wej, jeżeli nawet istniały obiektywnie, to na pewno były przez ówczesnych niedoceniane, jeżeli wręcz nie celowo ignorowane. Trudno stwierdzić na ile takie odwrócenie optyki wojny było to świadomą intencją Autora, na ile zaś wynika z Jego ogromnego doświadczenia pisarskie-go i doskonałej znajomości tematu okraszonej na doda-tek kilkudziesięcioletnią praktyką dydaktyczną. Jakakol-wiek byłaby odpowiedź na to pytanie, warto zauważyć, że książka robi z czytelnika niemal Francuza, pozwala po-czuć się współuczestnikiem wydarzeń, nie przekraczając jednak pewnej granicy, określonego dystansu, który ko-nieczny jest do rzetelnego przedstawienia i oceny wypad-ków historycznych. Utrzymanie tej granicy nie jest sztuką łatwą, ale – jak dowodzi omawiana biografia – możliwą do wykonania i bez wątpienia zasadniczo wpływa na atrak-cyjność lektury.
Jakkolwiek prezentowana monografia jest biografią, to jednak z powodzeniem może ona służyć, i zapewne tak też się stanie, jako pomoc do pogłębiania studiów histo-rii wojskowości okresu I wojny światowej, w tym przy-padku w odniesieniu do frontu zachodniego. Oczywiście liczne studia poświęcone tej tematyce już powstały, nie-mniej jednak rzadko które opracowanie daje możliwość tak swobodnego poruszania się czytelnika po tematyce przesuwających się kierunków uderzeń, liczb i rodzaju użytych wojsk, myśli strategicznej, strat itp. kwestii. Po-równanie pod tym względem omawianej monografii z in-nymi opracowaniami dotyczącymi sztabowego prowadze-nia I wojny światowej wypada zdecydowanie na korzyść pracy W. Śladkowskiego. Nie jest ona wprawdzie szcze-gółowym i wyczerpującym studium frontu zachodniego,
Promocja książki
prof. Wiesława Śladkowskiego.
(od prawej) Dyr. Woj. Biblioteki dr Grzegorz Figiel, prof. Wiesław Śladkowski, prof. Piotr Bednarz
to jednak w formie przekazu zdecydowanie zasługuje na słowa uznania. Czytelnik nie jest bowiem bombardowa-ny w niej drobiazgowymi informacjami, nie zawsze istot-nymi, które zacierają ogólny obraz wypadków, co często zdarza się w publikacjach poświęconych działaniom wo-jennym. W zamian za to książka Profesora daje możli-wość przyswojenia czy też przypomnienia sobie przebie-gu działań wojennych na froncie zachodnim w kontekście tak militarnym, jak też politycznym w nader przystępnej formie, a jednocześnie nie pozbawionej dużej wartości faktograficznej.
Inną niewątpliwą wartością książki jest jej rzetelność i konsekwencja Autora w przedstawianiu przeszłości w sposób możliwe najbliższy rzeczywistości historycznej, i nie mam tutaj na myśli bynajmniej sfery faktograficz-nej – bo to jest oczywiste – raczej tą interpretacyjną. Po-dam jeden przykład. Przed lekturą książki zastanawiałem się w jaki sposób człowiek niewątpliwie zafascynowany kulturą francuską, w szczególności okresem III Republi-ki, przedstawi formację światopoglądową Focha. Sprawa byłaby i była niejako oczywista w przypadku Clemence-au, Jaurèsa czy wielu innych uczestników życia politycz-nego III Republiki. Zakorzenione w rewolucji francuskiej oświeceniowe idee wolnościowe i racjonalistyczne często są punktem odniesienia do oceny takiego czy innego poli-tyka tego kraju. Religia, a w szczególności katolicyzm, nie cieszyły się w III Republice poważaniem, a środowiska ka-tolickie występują zwykle jako reakcyjne, nacjonalistyczne i z goła negatywne. Najlepszym tego przykładem są choć-by sprawa Deyfusa czy też działalność Action Française.
Biorąc do ręki książkę Profesora postawiłem sobie to py-tanie: W jaki sposób Autor poradzi sobie z oceną forma-cji duchowej Focha w kontekście warunków ideowych III Republiki, przed wojną, w jej trakcie i po jej zakończeniu.
Przemilczy, może będzie próbował Focha zapisywać do ja-kiegoś nurtu wolnościowego i w tym kontekście przedsta-wiać jego wysiłki w odparciu niemieckiej nawały, posłu-gującej się w sferze ideowej darwinizmem politycznym, a może jeszcze w jakiś inny sposób dokona fuzji żarliwe-go katolicyzmu bohatera z ideologią III Republiki? Tym-czasem okazało się, że Autor z właściwą sobie konsekwen-cją i rzetelnością nie uchyla się przed ważkim problemem, przedstawiając w kolejności religijne wychowanie Focha, szykany, jakie za jego światopogląd spotykały go w dro-dze kariery wojskowej przed wojną, powierzenie mu sta-nowiska wodza alianckiego w sytuacji wyczerpywania się sił moralnych narodu, aż wreszcie po jego aktywność po-wojenną. Książka ukazuje nam postać, która w swoim ży-ciu szerzyła słowem a także przykładem prawdę, że czło-wiek nie jest twórcą wartości moralnych, ale one istnieją obiektywnie – człowiek jedynie je odkrywa i w swej wol-ności wybiera, z wszelkimi tego konsekwencjami.
Takich przykładów na rzetelność Autora w przedsta-wianiu przeszłości można podać oczywiście więcej, nie chciałbym ich wszystkich punktować, bo musiałbym stre-ścić całą w zasadzie monografię. Wspomnę jeszcze tyl-ko o wcale niełatwej umiejętności zdystansowania się do bohatera, o którym każdy autor biografii wyrabia sobie pewien określony stosunek – negatywny bądź pozytyw-ny, a co niekiedy prowadzi do stronniczości. Pomimo na-der pozytywnego obrazu Focha, jaki wyłania się z lektu-ry książki, znajdziemy w niej także słowa klektu-rytyki pod jego adresem. Porażka wojny okopowej, nieadekwatne środki zastosowane przez marszałka w celu zmiany obrazu woj-ny, pewnego rodzaju teoretyzowanie strategii, co nie po-krywało się z realiami frontowymi itp. słabe strony Focha odnajdujemy na kartach omawianej monografii, jej Au-tor zaś stara się je natomiast odpowiednio naświetlić czy
Gratulacje od prof. Jana Lewandowskiego
Zgromadzona publiczność.
Na pierwszym planie ks. prof. Edward Walewander
Rozmowa z prof. Małgorzatą Williaume prof. Stefanem Stępniem
też zinterpretować. W efekcie uzyskujemy wielowektoro-wy obraz człowieka, któremu przyszło stawić czoła jedne-mu z największych wyzwań swojej epoki, co jedne-musiało prze-cież uwidocznić także jego słabe strony.
Prezentowana monografia ukazuje się w 100. roczni-cę odzyskania przez Polskę niepodległości. I nie jest to przypadek i wiem o tym od samego Autora, że tak wła-śnie miało być. Profesor swą monografią stara się bowiem wskazać na jeden aspekt, o którym my jako Polacy chy-ba dziś nieco zapominamy. Odzyskanie wolności oczywi-ście nie doszłoby do skutku gdyby nie ogromny wysiłek zarówno militarny, jak też polityczny naszych przodków.
Niemniej jednak nie zapominajmy o tym, że ten wysiłek jest jedynie częścią znacznie większej całości na obu płasz-czyznach. Bez Francji, jej ogromnego poświęcenia, za któ-re zapłaciła straszliwą cenę, Polski niepodległej po prostu by nie było. Oczywiście to nie w imię polskiej niepodle-głości Francja wzięła udział w wojnie, co więcej, można nawet powiedzieć, że sprawa polska była we Francji tłu-miona do rewolucji rosyjskiej, ale w niczym nie zmienia to faktu, że zaistnienie naszej niepodległości nie mogło się ziścić bez pokonania Niemiec. Rola Francji jest nieocenio-na, co doskonale ukazuje w szczegółach operacyjnych pre-zentowana monografia.
Odbudowa polskiej niepodległości to nie tylko wysiłek militarny w pokonaniu Niemiec, ale także ogromne fran-cuskie wsparcie polityczne i logistyczne. Historia błękitnej armii, stanowiącej trzon odrodzonych sił Rzeczpospoli-tej, postanowienia rozejmu w Trewirze, kończącego po-wstanie Wielkopolskie czy wreszcie nieco korzystniejsze dla Polaków rozstrzygnięcia na Śląsku w porównaniu do wyniku plebiscytów, to nie tylko nasza zasługa, ale nade wszystko wsparcie Francji, Focha w szczególności. W swej monografii Profesor poświęcił ostatni rozdział na omó-wienie stosunku bohatera do polskiej niepodległości. Wy-daje mi się, że przypomnienie zarówno faktów, jak też tej swoistej atmosfery grupującej Polaków wokół Francji jest dziś szczególnie zasadne. Oczywiście znajdujemy się w zu-pełnie różnym miejscu w porównaniu do warunków 1918 r., niemniej jednak warto sobie zadać pytanie czy sojusz z takim lub innym krajem ma podstawy we wspólnocie in-teresów (tak jak to było po wielkiej wojnie) czy też raczej jest wynikiem realizacji własnych interesów jednego tylko partnera (tak jak to miało miejsce np. w przypadku Króle-stwa Polskiego po akcie 5 listopada 1916 r.). Czytając ten rozdział pracy, choć wprost tego typu pytań tam nie znaj-dziemy, nasuwają się takowe refleksje, co – jak mniemam – też nie jest całkowitym przypadkiem.
Gdybym mówił jedynie o pozytywnych stronach pre-zentowanej książki, to może naraziłbym się na zarzut o brak obiektywizmu. Powiedziałem „może”, bo czas poświęcony na wyszukiwanie istotnie słabych stron
monografii zapewne okazałby się czasem utraconym.
Niemniej jednak o jednej ułomności tej książki powiem.
Odnalazłem ją po lekturze zdania „Wśród wybitnych do-wódców Wielkiej Wojny 1914-1918, walczących po obydwu stronach frontu, Ferdynand Foch, marszałek trzech naro-dów, zajmuje bezsprzecznie pozycję najwyższą”. Ułomność, którą odsłania to zdanie nie leży bynajmniej w sferze fak-tograficznej, czy raczej interpretacyjnej, ale w fizycznym kształcie pracy. Jest to ostatnie zdanie książki. Pomyśla-łem” Jak to? To już koniec?” W pierwszym odruchu uzna-łem, że jest to może błąd pliku PDF, ale rzeczywistość oka-zała się brutalna. To koniec monografii, można czytać co najwyżej od początku. Objętość książki jest jej bodaj je-dyną słabszą stroną, o której można wspomnieć. Uwagę tę uzasadnia nie tylko właściwa Autorowi zdolność przyku-wania czytelnika do lektury i rodzący się niejako natural-nie bunt po natural-niespodziewanym dotarciu do jej końca. Dru-gim powodem podniesienia tej kwestii jest fakt, że Autor nakreślił tyle istotnych aspektów działalności Focha, za-równo militarnych, jak też pozawojskowych, że wypada żałować, iż ich nieco bardziej nie rozwinął. Książka nie stawia wprost ważkich pytań, zarówno dla okresu I wojny światowej, jak też współczesnego człowieka. Pytania ta-kie oczywiście rodzą się w trakcie jej lektury, Autor nie-kiedy sam je definiuje. Mimo wszystko wydaje się jednak, iż Autor zbytnio ufa czytelnikowi, pozostawiając mu zbyt szeroki margines rozważań o problemach, które definio-wały życie Ferdynanda Focha, a interpretacja których wy-maga nie tylko doświadczenia życiowego, ale także rzetel-nej wiedzy historyczrzetel-nej.
Wskazałem tylko na niektóre treści monografii, któ-ra zawiektó-ra cały szereg innych, może mniej wyekspono-wanych problemów, nie chciałbym wszystkich zdradzać.
Myślę jednak, że już po tych pierwszych uwagach, któ-re absolutnie nie wyczerpują listy jej zalet staje się jasne, że książka powinna znaleźć się w biblioteczce nie tylko osób zainteresowanych dziejami I wojny światowej, histo-rią Francji, ale po prostu każdego, kto lubi czytać rzeczy głębokie, skłaniające do refleksji i ceni kunszt pisarstwa historycznego.
Na koniec dwa słowa pochwały dla całej ekipy redak-cyjnej, której pracy zawdzięczamy ukazanie się tej książ-ki. Gratuluję składam na ręce redaktora, Pan dra Grzego-rza Figiela. Książka jest naprawdę porządnie wydana i nie musicie się Państwo obawiać, iż w którejś z recenzji poja-wi się swoistej formy pochwała pod adresem Autora przy jednoczesnym ganieniu wydawnictwa, tak jak to miało miejsce w jednej z recenzji pracy habilitacyjnej Profesora, o której napisano, „iż siermiężność zewnętrzną całkowi-cie wynagradza zawartość książki”.
Piotr Bednarz
Obejmując w Nancy dowództwo nad nowo utwo-rzonym XX korpusem, Foch musiał zmierzyć się z trzema niezmiernie ważnymi do wykonania zadaniami. Po pierw-sze, musiał on scalić wchodzące w skład korpusu forma-cje uznane za doborowe. Były nimi: 11. dywizja piechoty, zwana „żelazną”, stacjonująca w Nancy, 39. dywizja pie-choty, miejscem jej postoju był Toul oraz złożona z dwóch pułków 2. dywizja kawalerii, jednym z nich był cieszący się renomą 5. pułk huzarów.
Dwa następne zadania określił mianowany wówczas szefem sztabu generalnego, a w wypadku wojny Naczel-nym Wodzem, gen. Joseph Joffre, tak jak Foch Pirenej-czyk i Politechnik. Polecił on dowódcy XX korpusu, aby w sposób jak najbardziej korzystny rozmieścił artylerię w fortach i umocnieniach zbudowanych na okalających Nancy od wschodu wzgórzach Grand-Couronne (Wiel-kiej Korony) oraz zakończenie innych prac związanych z tą obronną linią. Nie chodziło tu tylko o zabezpiecze-nie przed ewentualnym atakiem zabezpiecze-niemieckim tego sym-bolicznego dla Francuzów miasta, lecz przygotowanie na przylegającym do niego obszarze, i to było trzecie zada-nie, bezpiecznego miejsca dla koncentracji większych sił francuskich. Stąd bowiem, jak i z innych terytoriów po-łożonych wzdłuż wschodniej granicy, miała wyruszyć w myśl XVII planu wielka francuska ofensywa przeciw-ko Niemcom.
Wprawdzie w powszechnym odczuciu to właśnie Foch był głównym inspiratorem planu XVII, to jednak on sam tuż przed wybuchem wojny, o przyszłym teatrze działań wypowiedział się alternatywnie. W jego karnecie zacho-wała się notatka, w której stwierdził, iż losy Francji roz-strzygną się w wielkiej bitwie stoczonej nad Moselle i Me-use lub też na północnych równinach nad Marną. Podczas rozmowy prowadzonej w sztabie generalnym z płk. Game-lin’em miał powiedzieć, iż aby nie dopuścić do realizacji planu Schlieffena, Francuzi po inwazji Niemców na Belgię będą zmuszeni przeciwstawić się prawemu skrzydłu nie-mieckiemu, siłą złożoną z 35 korpusów, tj. miliona żoł-nierzy. Przewidywania Focha o miejscu przyszłej wielkiej batalii, której on sam miał być jednym z bohaterów, już wkrótce miały się potwierdzić.
Kiedy w lutym 1914 przybył do Nancy gen. Joffre, aby zapoznać się ze stanem prac fortyfikacyjnych, Foch przyjął go wielkim balem z udziałem 600 osób, wydanym w pa-łacu, w którym w 1871 rezydował gen. Manteuffel, jakby chciał ostatecznie wyprzeć ze swej pamięci owe fety i rau-ty organizowane przez niego na cześć ówczesnych zwy-cięzców. Podczas zorganizowanych przez Focha wiosną 1914 r. manewrów XX korpusu w Mailly żołnierze i ofi-cerowie wchodzący w jego skład dowiedli swych warto-ści. Okazało się też, że ich dowódca podczas przeprowa-dzonych gier wojennych złagodził wszechwładnego dlań dotąd ducha ofensywy, doceniając także działania obron-ne i wskazywał na inobron-ne okoliczności z tym związaobron-ne, np.
ukształtowanie terenu.
Zamach w Sarajewie 28 czerwca 1914 r., w wyniku któ-rego został zabity następca tronu Austro-Węgier arcyksią-żę Franciszek Ferdynand z małżonką, uruchomił ciąg wy-darzeń, który doprowadził na początku sierpnia tegoż roku do wybuchu Wielkiej Wojny.
W stan gotowości XX korpus został wprowadzony 28 lipca, w dniu tym Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Jak wspomniał z emfazą po latach Foch: „Wypo-wiedzenie wojny zastało mnie na czele XX korpusu. Mia-sto Nancy a wraz z nim cała Lotaryngia była przepełnio-na tchnieniem wzniosłych uczuć patriotycznych (…).
Stał tu XX korpus wraz ze swymi dywizjami piechoty 11.
i 39., z 2. dywizją kawalerii i wzorową swą artylerią. Ja-kimż skoncentrowanym zapałem był przepojony każdy pułk, stojąc tu nad granicą, która była widokiem rozdar-cia Francji. Jakież rozwinięto wyćwiczenie i wyszkolenie, by zwyciężyć w wielkim spotkaniu”.
Podobne oceny znalazły się także w liście do siostry Jenny, wysłanym przez Focha 4 sierpnia, przytoczonym przez Notina, z którego wynika, że jego autor nie wie-dział jeszcze, iż tegoż dnia Niemcy wypowiewie-działy Fran-cji wojnę: „Duch w oddziałach jest godny podziwu, mu-szę studzić ich niecierpliwość i ich powstrzymywać. Kiedy im popuścimy, jestem przekonany, że uderzę z całą siłą.
W każdej chwili oczekuję ataku i jestem gotowy na jego przyjęcie. Jeśli wkrótce on nie nastąpi, to my zaatakujemy.