Wiesław Śladkowski - 1 0 0 . R O CZ N I C A O DZ Y S K A N I A

Kiedy nadejdzie ten dzień, mam nadzieję, że pozbędziemy się ciążącego nam od 44 lat miana pokonanych”.

Gotowy był więc walczyć w każdej sytuacji i wierzył w zwycięstwo. Czekał go nie lada egzamin. Nie biorąc udziału w toczonych przez Francję wojnach kolonialnych, nigdy nie był dotąd na polu walki, w ogniu bitwy, „nie wą-chał prochu”. On sam był, jak zawsze, pewny siebie, ale z pewnością wielu pytało, czy ten wybitny teoretyk sztuki wojennej okaże się wodzem.

Foch miał wówczas 63 lata, „lecz nie wyglądał, jak pi-sze Madelin, na więcej niż pięćdziesiąt. Zachował sylwetkę smukłą i prostą, żywy gest i bystre spojrzenie, a jego słowo było jak cięcie szabli”. Już w pierwszych podjętych decy-zjach i rozkazach wykazał się zdecydowaniem. Naraził się ministrowi wojny, kiedy nie wycofał oddziałów z obsadzo-nych strategiczobsadzo-nych punków obrony poza linię oddaloną o 10 km od granicy. Był to jednak incydent bez znacze-nia, gdyż Niemcy 4 sierpnia wypowiedziały Francji wojnę.

Na XX korpus liczący po sprawnie przeprowadzonej mobilizacji 40 tys. żołnierzy spadł obowiązek zabezpiecza-nia całego terytorium wokół Nancy, na którym formowa-ła się francuska 2. armia. Jej dowódcą został gen. Édouard Noël de Castelnau. W skład 2. armii, obok XX korpusu, weszły cztery inne korpusy, w tym XV, XVI i XVIII z po-łudniowej Francji i VIII z Dijon. Z siłami tymi współdzia-łała grupa dywizji rezerwowych: 59. i 68.

Strategicznym celem 2. armii według XVII planu było przeprowadzenie zwycięskiej dla Francji ofensywy na te-rytorium Lotaryngii należącym do Niemiec i otwarcie drogi do dalszego marszu w głąb tego kraju. Było to zada-nie trudne do wykonania. Szef zada-niemieckiego sztabu gene-ralnego Helmuth Moltke Młodszy, przewidując silny atak francuski na lotaryńskim odcinku frontu, przeciwstawił 2. armii dwie armie niemieckie: 5. i 6. pod wspólnym do-wództwem arcyksięcia Rupprechta bawarskiego, następcy tronu, z których każda dysponowała potężną siłą ognio-wą złożoną z dział polowych i ciężkich, których Francu-zom brakowało.

Atakującym nie sprzyjało też usytuowanie terytorialne.

Według Focha, Lotaryngia stanowiła bowiem teren dzia-łań wojennych „odosobniony, zamknięty z wyjątkiem wej-ścia”. Od północy był on ograniczony Mozelą i twierdzami Metz – Thionville, od południa Saarą i twierdzą w Stras-burgu. Ciągnące się między nimi na przestrzeni około 45 km terytorium nadające się do działań ofensywnych, ukształtowane przez wzgórza i doliny, było najeżone prze-szkodami terenowymi w postaci lasów, kanałów i wielkich stawów, równolegle do granicy już po stronie niemieckiej płynęła rzeka Seille.

Na tak zarysowanym teatrze działań 2. armia nie mo-gła użyć do ataku wszystkich swych sił. Miały go wykonać w pierwszym rzucie trzy korpusy usytuowane: na lewej

flance – XX, w środku – XV, na prawej – XVI. Współdzia-łać z nimi miały dwie dywizje rezerwowe, osłaniające ata-kujących od strony twierdzy Metz. Łącznie siły użyte do natarcia liczyły około 150 tys. żołnierzy. Prawa flanka 2.

armii stykała się z lewą flanką 1. armii, dowodzoną przez gen. Dubaila, która 7 sierpnia rozpoczęła ofensywę na te-renie Alzacji.

Natarcie 2. armii ruszyło 14 sierpnia. Skierowane było najpierw na wschód w kierunku rejonu Avricourt w celu nawiązania styczności z 1. armią, aby następnie zwró-cić się w kierunku północno-wschodnim, na lewo od tej armii.

O godzinie 7 rano XX korpus, mając 11. dywizję z pra-wa a 39. z lepra-wa, zaczął się posupra-wać ku grzbietowi wzgórza Donnelley-Juvelize. Po południu zbliżając się do tej pozy-cji, dostał się pod silny ogień artylerii II korpusu bawar-skiego, skierowany na niego z daleka z dział ciężkich. Jego oddziały pierwszego rzutu osiągnęły jednak wyznaczone pozycje, a po przybyciu reszty sił pozostały na nich, oko-pując się, aby odeprzeć ewentualne kontrnatarcie prze-ciwnika. Wprawdzie do niego nie doszło, ale nazajutrz 15 sierpnia XX korpus nie mógł kontynuować natarcia, gdyż musiał czekać na osiągnięcie jego linii przez XV korpus, który 14 poniósł ciężkie straty i musiał podciągnąć swe odwody.

Natarcie siłami całej armii zostało wznowione 16 sierp-nia, nie spotkało się jednak z oporem przeciwnika, który wycofał się, zajmując nowe pozycje obronne. W związ-ku z tym XX korpus usadowił się mocno pod koniec dnia nad rzeką Seille w okolicach Château-Salins, a nazajutrz 17 sierpnia wkroczył do tego miasta, po wyparciu z niego nieprzyjaciela przez 5. pułk huzarów.

Tak więc 18 sierpnia 2. armia osiągnęła swe pierwsze cele i po przegrupowaniu się obrała kierunek marszu na północ. W myśl wydanego w tymże dniu rozkazu nr 3, w którym gen. Castelnau stwierdziwszy, iż „nieprzyjaciel ustępuje przed nami”, nakazał „ściągać go z całą energią i możliwą szybkością”. Równocześnie jednak w tym sa-mym dniu decyzją Naczelnego Wodza dwa korpusy: XVIII i IX, stanowiące odwody 2. armii zostały z niej wydzielo-ne i użyte na innych, bardziej zagrożonych odcinkach wal-ki. Czy w takiej sytuacji ofensywa francuska w Lotaryn-gii mogła liczyć na sukces? Dotychczasowy przebieg walk wykazał bowiem, iż jedynie XX korpus dowodzony przez Focha, posługujący się głównie w boju skombinowanym flankowym atakiem piechoty i artylerii, wypełniał swe za-dania, natomiast korpusy XV i XVI, zwłaszcza XV, prze-łamujące opór nieprzyjaciela brawurowymi, frontalnymi atakami na bagnety, ponosiły pod ogniem artylerii i kara-binów maszynowych ogromne straty i odstawały w tyle.

Zgodnie z rozkazem, 19 sierpnia XX korpus konty-nuował natarcie siłami swych dwóch dywizji na odcinku

Morhange – Signal, Signal de Baronville – Signal de Mar-thille. O godzinie 14.00 dywizja 11. debuszująca od Peti-te-Seville dostała się pod silny ogień artylerii i karabinów maszynowych przeciwnika, doznając poważnych strat.

Manewrując w terenie, dotarła do Pevenge i okopała się.

To samo spotkało 39. dywizję, mimo to zdobyła Marthil-le i Signal de MarthilMarthil-le i umocniła swoje pozycje. Wzgórz Marthille, Baronville i Morhange nie udało się im jednak zająć. Nadto, ponieważ XV korpus znowu nie osiągnął wyznaczonych mu pozycji, 11. dywizja częścią swych sił musiała zabezpieczyć jego lewą flankę. Francuski wywiad samolotowy meldował w tym dniu o wzmożonym ruchu po stronie przeciwnika i przemieszczaniu się znacznych jego ugrupowań, zarówno liniami kolejowymi, jak i szosa-mi, sugerując, iż może on przygotowywać zasadzkę. Mimo tego Foch, ponieważ nie otrzymał tego dnia żadnych pole-ceń z dowództwa armii, wydał w nocy z 19 na 20 sierpnia rozkaz o wznowieniu natarcia na Morhange i pozostałe dwa wzgórza. W rzeczywistości 19 sierpnia gen. Castelnau wydał rozkaz, który dotarł do sztabu XX korpusu dopie-ro wczesnym rankiem 20, nakazujący mu wsparcie dzia-łań XV i XVI korpusu w celu wyrównania linii natarcia.

Zaistniałe sprzeczności nie miały już jednak żadnego znaczenia, gdyż niespodziewanie dla 2. armii 20 sierpnia o godzinie 5.45 rano rozpoczęło się na całej linii fron-tu potężne przeciwnatarcie niemieckie, przeprowadzone siłami 6. armii bawarskiej dowodzonej przez arcyksięcia Rupprechta.

Pod niszczącym ogniem usytuowanej na wzgórzach ciężkiej artylerii przeciwnika, w krytycznym położeniu znalazł się XV korpus, który utracił swe pozycje i został zmuszony do odwrotu, mającego znamiona ucieczki. Po-ważnie zagrożony został również korpus XVI. Na odcinku

XX korpusu rozgorzała zacięta walka, w wyniku której 39.

dywizja została wyparta z Marthille i Signal de Marthille, a jej dwa dywizjony artylerii utraciły 23 ze swych 36 ar-mat. Ale wycofawszy się na nowe pozycje, gdzie nie sięgał już ogień ciężkiej artylerii wroga, powstrzymywała ata-ki piechoty niemiecata-kiej, natomiast XI dywizja nie dała się wyprzeć ze zdobytego poprzedniego dnia terenu.

W tej sytuacji, jak wspominał Recoly’emu po latach Foch, wydany przez gen. Castelnau rozkaz o odwrocie 2. armii: „oburzył [mnie] i zmartwił do tego stopnia, iż przez pewien czas miałem ochotę nie słuchać go”. Wypeł-nił go rozumiejąc: „iż jestem jedynie częścią całości i w ta-kiej roli nie wolno mi myśleć o działaniu na własną rękę”.

Uwzględniając ciężkie położenie korpusów: XV i XVI w pamiętniku swym Foch stwierdził już jednoznacznie:

„Od samego rana dowódca armii słusznie ocenił sytu-ację i zmierzył całe niebezpieczeństwo. Mógł on jedynie wstrzymać ofensywę”.

Podczas nocnego marszu z 20 na 21 sierpnia XX korpus osłaniał odwrót 2. armii, która utraciła zdobyty przez sie-bie niewielki zresztą teren, liczący około 20 km na wschód od granicy. Po przekroczeniu Meurche i spaleniu na niej mostów zajęła ona pozycję obroną przed Grand-Couron-ne. Wieczorem 21 sierpnia Foch spotkał się z gen. Castel-nau w jego głównej kwaterze w Nancy, by zameldować mu, jak pisze w swych wspomnieniach, „o doskonałym stanie ducha mego korpusu”. Z innej jednak jego wypo-wiedzi wynika, iż spotkanie to mogło mieć bardziej burz-liwy przebieg: „Udałem się do Nancy 21. Chcieli je opu-ścić. Powiedziałem, że nieprzyjaciel jest 5 dni od Nancy a XX korpus jest tutaj. Nie przejdą przez XX korpus bez jego protestu”. Argumentował, iż mając na tyłach ufor-tyfikowaną linię, najlepszą formą obrony jest kontratak.

Kiedy Rupprecht rozpoczął frontalne natarcie, kierując się na Charmes, pomiędzy francuskimi strefami ufortyfi-kowanymi, i odsłonił od strony Nancy swą prawą flankę, XX korpus w dniach 26–28 sierpnia kontratakował i wy-konał gwałtowne pchnięcie w bok akcji nieprzyjaciela.

Ściągając na siebie znaczne jego siły, przyczynił się do po-wstrzymania ofensywy niemieckiej i ustabilizowania się frontu na tym odcinku walki.

W tym momencie, 28 sierpnia Foch opuścił XX kor-pus i na rozkaz Naczelnego Wodza, gen. Joffre’a, udał się do Kwatery Głównej, gdyż miał otrzymać inne dowódz-two. Wyjeżdżając, zabrał ze sobą urodzonego w 1867 r.

podpułkownika Maurice’a Weyganda z 5. pułku huzarów, oficera wielkich ambicji i zdolności, który podobnie jak on był żarliwym katolikiem, konserwatystą, a także miło-śnikiem koni i znakomitym jeźdźcem. Był on w ciągu ca-łej wojny szefem jego sztabu w dowództwach, które pełnił.

Jak wspominał Foch: „Nie bez głębokiego wzruszenia opuszczam dzielne pułki XX korpusu. W swoim rozkazie

XX Korpus pod Morhange

pożegnalnym przypominam im świetne wysiłki dni po-przednich oraz podkreślam fakt, że kiedykolwiek cofały się, to tylko na wyraźny rozkaz wyższego dowództwa”.

Z tego rodzaju wypowiedziami Focha dotyczącymi jego pierwszych bojów nie zgadza się Notin. Zdaniem tego historyka, 20 sierpnia także XX korpus nie wytrzy-mał uderzenia niemieckiego, poniósł ciężkie straty i zo-stał zmuszony do odwrotu. Ale należałoby pamiętać tak-że o innych faktach. Jak wykazały działania XX korpusu w kilku następnych dniach, nie utracił on swych wartości bojowych a jego dowódca, wykazując się energią, zdecy-dowaniem i wolą walki oraz właściwym sposobem jej pro-wadzenia, dowiódł swych kwalifikacji. Jego bojowa po-stawa kontrastowała z całkowitym fiaskiem francuskich działań ofensywnych podjętych wówczas na wschodnim odcinku frontu.

Niemcy natomiast realizowały w tym czasie ofensyw-ny plan Schlieffena. Poczynając od 24 sierpnia pięć ar-mii niemieckich, liczących łącznie przeszło milion żołnie-rzy wdarło się od północy i zachodu w granice Francji.

W tym błyskawicznym i zmasowanym w myśl założeń ataku główną rolę miało odegrać prawe skrzydło sił nie-mieckich złożone z trzech armii: 1., 2. i 3., nacierające z północy znad granicy belgijskiej na terytorium rozcią-gające się między rzekami Oise na zachodzie i Meuse na wschodzie. Zadaniem 1. armii dowodzonej przez gen. von Klucka, najważniejsze pod względem strategicznym było obejście od zachodu stolicy Francji i zaatakowanie jej od południa; natomiast 2. i 3. armia dowodzona przez gene-rałów: von Bülowa i von Hausena miały uderzyć na Paryż frontalnie od północy.

Prących do przodu Niemców usiłowały powstrzy-mać, poczynając od zachodu: angielski korpus ekspedy-cyjny dowodzony przez marszałka Frencha oraz trzy ar-mie francuskie: 5. – dowodzona przez gen. Lanrezaca, 4.

– gen. de Langle de Cary i 3. – gen. Ruffeya. Pod przemoż-nym ogniem artylerii niemieckiej traciły one swoje kolej-ne pozycje obronkolej-ne i ponosiły ogromkolej-ne straty, ale nie zo-stały rozbite i stawiały opór najeźdźcom. Naczelny Wódz sił francuskich gen. Joffre zachowywał spokój, nie tracił ducha. Jego strategia sprowadzała się do zatrzymania na-poru na dogodnej dla siebie linii obrony i na zebraniu na swym lewym skrzydle sił zdolnych do zatrzymania ruchu oskrzydlającego wykonywanego przez najszybciej masze-rującą 1. armię niemiecką, spychającą 5. armię francuską.

Wspomóc ją miała tworzona od 26 sierpnia 6 armia fran-cuska, której dowódcą został gen. Maunoury.

Tak wyglądała sytuacja na tym zasadniczym wówczas dla obydwu stron froncie, kiedy 28 sierpnia przybył Foch do francuskiej Kwatery Głównej mieszczącej się w Vitry--le-François położonej w połowie drogi między Paryżem a Nancy.

W dniu następnym, 29 sierpnia przystąpił do działań, gdyż gen. Joffre zlecił mu dowództwo grupy utworzonej na lewym skrzydle 4. armii. Miała ona wypełnić niebez-pieczną, liczącą około 30–40 km lukę na froncie powstałą między armiami 5. i 4. Dla wykonania tego zadania Foch miał się porozumieć z dowódcą 4. armii gen. de Langle de Cary. W skład grupy, którą miał dowodzić, wchodziły dwa korpusy IX i XI, dwie dywizje rezerwowe 52. i 60., 9.

dywizja kawalerii i 42. dywizja piechoty. Większość wcho-dzących w skład ugrupowania jednostek brała już udział w walkach i poniosła niemałe straty. Pierwszym i zasad-niczym zadaniem Focha było scalenie tych sił, przywró-cenie w nich dyscypliny i podniesienie bojowego ducha.

Wszystko to odbywało się pod ogniem dział niemieckich.

Foch skompletował też szybko swój niewielki sztab. Jego szefem został wspomniany już ppłk Weygand, jego za-stępcą płk Devaux, a w skład weszli mjr Naulin oraz jako oficer łącznikowy znany doskonale Fochowi kpt. André Tardieu.

W tymże dniu 29 sierpnia Foch udał się do Machault, gdzie dowódca 4. armii powitał go słowami: „Opatrzność Pana zsyła”. Generał de Langle de Cary poinformował go, iż nazajutrz, tj. 30, przerywa swój ruch odwrotowy, aby swym prawym skrzydłem poprzeć natarcie 3. armii.

W związku z tym grupa Focha miała zabezpieczyć osłonę lewego skrzydła jego armii.

Ugrupowanie Focha znalazło się więc od razu w ogniu walki. Napierane z dwóch stron przez debuszujące silne oddziały 3. i 4. armii niemieckiej, nie dało się odciąć od Aisne i wieczorem, jak pisze Foch „w zupełnym porząd-ku, lecz nie bez trudu udało się mu przekroczyć tę rze-kę”. Następnie uczestniczyło w walkach odwrotowych na-ciskane przez prącą naprzód 3. armię niemiecką. W dniu 2 września grupa Focha nawiązała łączność na swym le-wym skrzydle z 5. armią francuską, wzmocniła też lewe skrzydło 4. armii. Nie tylko więc wypełniła wspomnianą lukę, ale wyrównała też linię oporu cofających się na tym odcinku sił francuskich. Poczynając od 5 września ugru-powanie to uzależnione dotąd od 4. armii, zostało prze-kształcone w samodzielną 9. armię francuską na czele ze swym dotychczasowym dowódcą.

Foch i Naczelny Wódz, gen. Joffre – 1915 r.

W tych dniach doszło na froncie do zasadniczych zmian. Tą najważniejszą, od której wszystko się zaczęło, była podjęta samodzielnie decyzja dowódcy 1. armii nie-mieckiej gen. von Klucka. Wobec ogromnego zmęczenia swych żołnierzy ciągłymi walkami i intensywnymi mar-szami, zrezygnował on z manewru oskrzydlającego Paryż i uderzenia nań z południa i zmieniając kierunek marszu z południowego na południowo-wschodni, postanowił po przekroczeniu Marny wziąć w kleszcze we współdziała-niu z armią niemiecką von Bülowa cofającą się przed nim 5. armią francuską i zniszczyć ją na północnych przedpo-lach stolicy Francji. Wykonując ten manewr, odsłonił od strony Paryża swą prawą flankę. Dostrzegł to natychmiast gubernator wojskowy Paryża gen. Gallieni, trzeci Pirenej-czyk w tym gronie, i uznał, iż oto wytworzyła się niespo-dziewanie niepowtarzalna okazja do natychmiastowego zaatakowania 1. armii niemieckiej. Udało mu się przeko-nać do tego Naczelnego Wodza, gen. Joffre’a, który 4 wrze-śnia o godz. 10 wieczorem podpisał rozkazy, które miały dotrzeć rano do ugrupowań francuskich i korpusu angiel-skiego: „Należy wykorzystać zaawanturowanie się 1. ar-mii niemieckiej – pisał w nich – by skoncentrować na niej wszystkie wysiłki armii sprzymierzonych skrajnego lewe-go skrzydła. 5 września zostaną powzięte wszystkie zarzą-dzenia mające na celu przejście do natarcia 6 [września]”.

Tak rozpoczęła się bitwa nad Marną, jedna z najwięk-szych, najbardziej znanych i brzemienna w skutkach w dziejach I wojny światowej. Bezpośrednie natarcie na siły niemieckie miały przeprowadzić: 6. armia gen. Mau-noury’ego, 5. armia, której dowódcą w miejsce gen. Lan-rezaca został gen. Franchet d’Espérey i korpus angiel-ski, natomiast 9. armia gen. Focha winna osłaniać prawe skrzydło 5. armii, utrzymać południowe wyjście z ba-gien Marais de Saint-Gond i utrzymać kontakt z 4. armią, a więc ubezpieczać i wspomagać zasadnicze uderzenie sił francuskich. W rzeczywistości okazało się, że aby te zada-nia wypełnić, musiała przede wszystkim utrzymać i ode-przeć skierowany wprost na nią potężny nacisk i atak ze strony części sił 2. armii i 3. armii niemieckiej.

Terytorium, na którym miała walczyć 9. armia, skła-dało się z trzech różniących się od siebie stref geogra-ficznych. Poczynając od zachodu, były to niewysokie urwiska i lesiste wzgórza pod Sézanne, przegradzające równinę szampańską z południa na północ z dominują-cym wzniesieniem, na którym znajdował się kościół i za-mek de Mondement. Opadało ono w wąską dolinę Petit Morin, za którą rozpoczynała się linia szerokich na oko-ło 3 km i ciągnących się na odlegoko-łość okooko-ło 19 km w kie-runku wschodnim bagien Saint-Gond, nienadających się do przejścia, przeciętych z północy na południe umiesz-czonymi na nasypach pięcioma drogami i trzema liniami kolejowymi. Przejścia te z użyciem artylerii można było

skutecznie zamknąć. Kiedy bagna się kończyły, idąc da-lej na wschód, rozpościerał się lekko pofałdowany teren niziny szampańskiej, pozbawiony naturalnych przeszkód i trudny do obrony, ułatwiający natomiast prowadzenie działań ofensywnych. Terytorium to Foch scharaktery-zował dwoma słowami: „dziury i szczeliny”. Linia ta bie-gnąca z zachodu na wschód stanowiła front nieprzekra-czający około 35 km i kończyła się na wschodzie pod Lenharrée, zamykającym prawe skrzydło 9. armii. Nie miała więc ona bezpośredniej łączności z 4. armią, któ-rej lewe skrzydło znajdowało się o 36 km dalej na wschód pod Vitry-le-François.

W rozmieszczeniu swych sił wzdłuż tej linii uwzględ-nił Foch zarówno wagę i znaczenie zadań, jak i specyfi-kę terenu. Skrajną lewą flanspecyfi-kę zajęła 42. dywizja piechoty dowodzona przez gen. Grossetti’ego, która miała wspie-rać atakującą 5. armię. Za naturalną przeszkodą, jaką sta-nowiły bagna Saint-Gond, umieścił część sił IX korpusu, którego dowódcą był gen. Dubois. Reszta wraz z całym XI korpusem dowodzonym przez gen. Eydoux została roz-mieszczona na wschodniej części frontu od Petit Morin po Lenharrée. Rozciągającą się 36- kilometrową przestrzeń między prawym skrzydłem 9. armii a lewym 4. armii pa-trolowała tylko 9. dywizja kawalerii. Sytuacja taka budzi-ła silny niepokój Focha, w lukę tę mógł bowiem w każdej chwili wkroczyć nieprzyjaciel. Nie doszło do tego, gdyż vis-a-vis istniała podobna luka między armiami niemiec-kimi 3. i 4.

Ugrupowanie nieprzyjacielskie, z którym 9. armia mia-ła stoczyć bezpośredni bój, skmia-ładało się z części 2. armii dowodzonej przez gen. von Bülowa, był to jej X korpus i Gwardia Pruska oraz z 3. armii gen. Hausena, złożonej z dwóch i pół korpusu saskiego. Ogólnie siły niemieckie na tym odcinku frontu górowały nad francuskimi.

„Nikt nie ukrywał, jak trudna jest akcja, którą wstrzy-maliśmy w ten sposób, pisał po latach Foch. Partia miała być decydująca dla losów kraju. Jakich trzeba było wysił-ków wszystkich, dowódców i żołnierzy (…) aby zapewnić wynik wielkiego przedsięwzięcia”.

W pierwszym dniu ofensywy francuskiej nad Marną, która rozpoczęła się 6 września, 9. armia musiała się sku-pić wobec ataków niemieckich na jej pozycje, na działa-niach obronnych. Jedynie 42. dywizja zgodnie z założe-niami zdołała wesprzeć atakującą 5. armię na jej prawym skrzydle, w ciężkich połączonych ze stratami walkach.

W centrum IX korpus zaatakowany przez wspomnia-ne ugrupowania 2. armii von Bülowa został wyparty ze swych umocnień na północnym brzegu bagien, lecz utrzy-mał ich południowe wyjście. Na prawym skrzydle XI kor-pus pod naporem 3. armii von Hausena został zmuszony

W dokumencie 1 0 0 . R O CZ N I C A O DZ Y S K A N I A (Stron 62-73)