W literaturze dominuje pogląd, że poczucie własnej skuteczności to jeden z najważniejszych wyznaczników zachowań zdrowotnych, aczkolwiek nie tylko takich zachowań – wykorzystywano ten konstrukt w wielu badaniach z innych dziedzin jako czynnik modyfikujący różnego typu zachowania. Koncepcja własnej skuteczności, czyli pozytywnych przekonań człowieka dotyczących jego możliwości działań do osiągnięcia celu, pomimo trudności napotykanych w drodze do realizacji tego celu, oraz związana z tą koncepcją teoria społeczno-poznawcza, została stworzona przez Alberta Bandurę w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku (Heszen, Sęk, 2007; Łuszczyńska, 2004).
Oczekiwanie dotyczące własnej skuteczności to przekonanie, że jest się zdolnym do podejmowania skutecznych działań. Nie należy tego pojęcia utożsamiać z nierealistycznym optymizmem. Poczucie własnej skuteczności opiera się na wcześniejszych doświadczeniach jednostki (Schwarzer, 2001; Schwarzer, Fuchs, 1996).
Jego istotę stanowi przekonanie, że określone działanie doprowadzi do określonego wyniku i w związku z tym decyduje o tym, czy zachowanie w ogóle jest podejmowane, czy i jak dużo osoba podejmie starań, aby działanie utrzymać oraz, czy i jak długo będzie
71 je kontynuować pomimo trudności, przeszkód czy nawet porażek na drodze do osiągnięcia celu. Jeżeli wątpi się w możliwość wykonania działania, pojawiają się negatywne myśli, czy też emocje, blokujące motywację do podejmowania określonego zadania (Łuszczyńska, 2004; Łuszczyńska, Schwarzer, 2008).
Powyższe twierdzenia znalazły potwierdzenie w licznych badaniach empirycznych.
Wskazują one, iż wysoki poziom własnej skuteczności koreluje z efektywnym wykorzystywaniem zasobów poznawczych, z szybszym przetwarzaniem informacji, właściwym wykonaniem zadań, częstszym podejmowaniem działań, określaniem celów i z liczniejszymi sukcesami podczas edukacji szkolnej i w trakcie studiów. Osoby w wysoką własną skutecznością w przypadku napotykania trudności lepiej oceniają sytuację, aktywnie szukają sposobów poradzenia sobie oraz przeżywają przy tym więcej pozytywnych emocji. Zależność pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a przeżywanymi emocjami pozytywnymi ma charakter pośredni. Poczucie własnej skuteczności sprzyja podejmowaniu bardziej przystosowawczych form radzenia sobie w sytuacjach stresowych, a to z kolei warunkuje wyższy poziom pozytywnych emocji (Bandura, 1997, 2001; Bandura, Barbaranelli, Caprara, Pastorelli, 2002; DeVellis, DeVellis, 2000; Maddux, Lewis, 1995).
Wykazano również, że poczucie własnej skuteczności sprzyja podejmowaniu zachowań prozdrowotnych. Wyróżnia się własną skuteczność dotyczącą uprawiania aktywności fizycznej, zdrowego odżywiania, bezpiecznego seksu, zachowań detekcyjnych (samobadania piersi, jąder) czy postępowania zgodnie z zaleceniami lekarskimi (Schwarzer, Fuchs, 1996). Wyróżnia się także własną skuteczność odnośnie konkretnych zachowań niesprzyjających zdrowiu, np. palenia tytoniu, picia alkoholu, stosowania substancji psychoaktywnych. W badaniu dotyczącym palenia tytoniu udowodniono, że osoby z wyższymi wskaźnikami własnej skuteczności paliły rzadziej (Stephens, Wertz, Roffman, 1995). Shiffman i Balabanis (2000) wykazali, że osoby nie przejawiające nawrotów do palenia tytoniu charakteryzuje stabilne poczucie własnej skuteczności (spadek o jeden punkt na czterostopniowej skali własnej skuteczności powiązany jest z 69% wzrostem prawdopodobieństwa, że kolejnego dnia nastąpi nawrót w paleniu tytoniu).
Przeprowadzano także badania dotyczące związku zdrowia z zachowaniami w ramach prewencji pierwotnej i wtórnej różnorakich chorób. Na przykład oddziaływania na przekonanie o tym, że można wynegocjować z partnerem seksualnym używanie
72 prezerwatyw podczas każdego stosunku płciowego, prowadziły do częstszego ich stosowania oraz rzadszego zakażania chorobami przenoszonymi drogą płciową (The National Institute of Mental Health Multisite HIV Prevention Trial Group, 2001; O’Leary, Maibach, Ambrose, Jemmot, Celentano, 2000).
Łuszczyńska (2004), badając predyktory intencji dotyczące diety w grupie osób z nadwagą lub otyłością, wykazała, iż własna skuteczność wiązała się z oczekiwaniami dotyczącymi wyników działania oraz stwierdziła zależność między zamiarami utrzymania odpowiedniej diety a oczekiwaniami dotyczącymi wyników działania, intencją i poczuciem własnej skuteczności.
Przekonanie o własnej skuteczności jest związane zarówno z prawdopodobieństwem zachorowania, jak i z procesem dochodzenia do zdrowia po chorobie (O’Learly, 1992). Przekonania o tym, iż jest się w stanie wykonywać ćwiczenie odpowiednio dokładnie, były bezpośrednim predyktorem intensywnego podejmowania aktywności fizycznej u osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów (Gyurcsik, Estabrooks, Fram-Templar, 2003) oraz pośród pacjentów kardiologicznych (Widgate, Brawley, Weston, 2005). Wzmacnianie przekonań o tym, ze osoba jest w stanie podejmować zalecane ćwiczenia fizyczne podczas choroby zwyrodnieniowej stawów oraz skutecznie przeciwdziałać narastającemu bólowi związanemu z chorobą, wpływały na zmiany w przekonaniach tych osób. Podejmowali oni częściej ćwiczenia, co po pewnym czasie przynosiło pożądane rezultaty (Hughes, Seymour, 2006). Istnieją także badania wskazujące, iż zdarzają się sytuacje, kiedy pacjenci po zawale mięśnia sercowego charakteryzują się nierealistycznie silnym przekonaniem na temat własnej skuteczności i ćwiczą tak intensywnie, że staje się to dla nich niekorzystne. W takim przypadku osoby chorujące powinny monitorować przekonania o własnej skuteczności, by uczynić je bardziej realistycznymi i dostosowywać wykonywane ćwiczenia do specyfiki swojej przypadłości (Ewart, Schwarzer, 1992).
Z drugiej strony niski poziom poczucia własnej skuteczności cechuje osoby ujawniające więcej emocji negatywnych takich jak: smutek, przygnębienie, lęk oraz poczucie bezradności (Bandura, 1997, 2001; Bandura, Barbaranelli, Caprara, Pastorelli, 2002; Maddux, 1995). Osoby te mają niższy próg bólu, zgłaszają więcej dolegliwości psychosomatycznych (Bandura, 1992). Negatywne przekonania o własnej skuteczności wpływają na to, jak taka osoba spostrzega środowisko i ewentualne przeszkody, te, które
73 stoją na drodze do osiągnięcia celu. Ich uwaga skoncentrowana jest na samej przeszkodzie.
Nie rozważają całego zdarzenia i czynników utrudniających osiągnięcie celu (Bandura, 1997, 2000). Same stresujące sytuacje i bodźce oceniają jako zagrożenie, traktują jako stratę (nie jako wyzwanie), co z kolei wpływa na emocje wówczas ujawniające się. Tylka (1994, 2010) zwrócił uwagę, że u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca umacnianie poczucia skuteczności i własnej wartości stanowi istotną obronę przed lękiem i pesymizmem, a ukształtowanie adekwatnych przekonań i poglądów na siebie, stanowi kluczową rolę w procesie zdrowienia poprzez zmniejszenie napięcia psychicznego i stanowi ważny cel rehabilitacji psychicznej.
Ocena własnej skuteczności może mieć charakter specyficzny, odnosić się do poszczególnych zachowań zdrowotnych, np. zdrowego odżywania, ale również zachowań ryzykownych, np. palenia papierosów. Może ona także odnosić się do zachowań poza obszarem zdrowia, np. własna skuteczność związana z osiągnięciami szkolnymi, sportowymi (Bandura, 1997; Schwarzer, 1992). Inną formę stanowi uogólnione poczucie własnej skuteczności (Schwarzer, 1992).
Uogólnione poczucie własnej skuteczności może być rozumiane jako cecha osobowości determinująca zachowania w różnych sytuacjach (Juczyński, 1998; Schwarzer, 1992). Wówczas konstrukt ten może odnosić się do wspólnego elementu specyficznych dla wielu sytuacji przekonań danej jednostki. W badaniach mających na celu określenie własnej skuteczności w konkretnych sytuacjach i podejmowaniu zachowań zdrowotnych zazwyczaj mierzy się specyficzną własną skuteczność. Przykładem może być własna skuteczność dotycząca jedzenia chleba razowego, która jest silniej związana ze stosowania diety bogatej w błonnik, niż ogólne przekonanie o własnej skuteczności. Natomiast w badaniach mających na celu zmierzenie kompetencji człowieka w radzeniu sobie z rożnymi zachowaniami szkodliwymi, bardziej adekwatnym wydaje się posługiwanie pojęciem uogólnionej własnej skuteczności.
Poza skalami mierzącymi uogólnione poczucie własnej skuteczności jak Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności - GSES Schwarzera (Juczyński, 2001) istnieje wiele skal do mierzenia specyficznego poczucia własnej skuteczności. Przykładem mogą być Skale Specyficznej Własnej Skuteczności (Łuszczyńska, 2004), które mierzą przekonania dotyczące podejmowania, realizowania, podtrzymania zachowań zdrowotnych, a także zapobiegania powrotowi. Opracowano także Skalę Własnej Skuteczności Pacjentów
74 Reumatycznych (Lorig, Brown, Ung, Chastain, Shoor, Holman, 1989) (za: Heszen, Sęk, 2007). Łuszczyńska podkreśla, że w sytuacji, kiedy badane są konkretne zachowania prozdrowotne (czyli cel badań jest zawężony do przykładowo obniżenia poziomu cholesterolu) wskazane jest skupienie się na przekonaniu o własnej skuteczności dotyczącym specyficznego zachowania (diety czy aktywności fizycznej). Natomiast w sytuacji, gdy celem badań jest dokonanie oceny ogólnego poziomu adaptacji osoby np. po zawale serca, korzystniej jest brać pod uwagę uogólnioną własną skuteczność (Łuszczyńska, 2004). Zdaniem Łuszczyńskiej (2004) podczas analizy wielu zachowań związanych ze zdrowiem, zamiast dokonywać pomiaru poszczególnych, specyficznych przekonań o własnej skuteczności, należy wykorzystać pomiar uogólnionej własnej skuteczności.