Samo rozumienie zdrowia, jego definiowanie, opisywanie związane jest niejako z własnym – potocznym rozumieniem tego pojęcia. Stąd też w literaturze potoczna wiedza o zdrowiu i chorobie, określana jest także jako subiektywna wiedza o zdrowiu i chorobie.
Utożsamiane jest to również z koncepcją zdrowia i choroby, jednakże akcentuje się bardziej podmiotowy charakter opisu tego zjawiska, czyli percepcję zdrowia (John-Borys, 2002, Sokołowska, 1980).
84 Niejednokrotnie zdrowie traktuje się jako ogólną samoocenę dokonywaną przez jednostkę. Wówczas zdrowie ujmowane jest w literaturze (por. Heszen, Sęk, 2007) jako samopoczucie jednostki w odniesieniu do zdrowia, samoocena zdrowia, subiektywna ocena zdrowia czy też zdrowie subiektywne (w przeciwieństwie do zdrowia obiektywnego, rozumianego jako ocena medyczna i psychologiczna).
W rozwijaniu zachowań prozdrowotnych ogromną rolę odgrywa subiektywna percepcja zdrowia. W zależności od tego, w jakich kategoriach osoba ujmuje zdrowie może ona obrazować rozumienie zdrowia jako procesu lub potencjału zdrowotnego lub wartości (Heszen, Sęk, 2007). Należy przy tym pamiętać, iż podejmowanie pewnych zachowań, zwłaszcza działań celowych, zależy od subiektywnego obrazu rzeczywistości, a nie od realnych, faktycznych właściwości. Dotyczy to oczywiście podejmowania zachowań związanych z własnym zdrowiem. Implikuje to docenianie wpływu subiektywnej percepcji zdrowia na zachowania jednostki, również w sytuacji kiedy to ocena nie jest spójna z oceną medyczną i psychologiczną (czyli zdrowiem obiektywnym).
W powyższej pracy przyjęto, że subiektywna percepcja zdrowia rozumiana będzie jako samoocena stanu zdrowia dokonywana przez jednostkę kontekście codziennego życia na podstawie posiadanej wiedzy, własnych odczuć i osobistych doświadczeń dobrego życia (Mateusiak, Gwozdecka-Wolniaszek, Januszek, 2011). Takie rozumienie zdrowia wynika z założeń modelu socjoekologicznego (Heszen, Sęk, 2007; Słońska, 1994), gdzie rozumienie zdrowia koncentruje się na jego pozytywnych aspektach, uwzględnia podstawowe wymiary: biologiczny, psychiczny społeczny, a także uwzględnia perspektywę podmiotową. Dzięki tej ostatniej jednostka nadaje zdrowiu własny sens i wartościuje je wedle uznania. Według Mateusiak, Gwozdeckiej-Wolniaszek i Januszka (2011) pozwala to na uznanie subiektywnej percepcji zdrowia danej jednostki za równoprawną z oceną dokonywaną przez psychologów. Perspektywa subiektywna w ocenie zdrowia pozwala na badanie zdrowia w określonym momencie czasowym, nie dając możliwości uchwycenia procesu zdrowia.
Na podstawie przeprowadzonych badań wspomniani autorzy stworzyli kwestionariusz pomiaru subiektywnej percepcji zdrowia, ujmując je w ramach pięciu kategorii. Pierwsza z nich to pozytywne nastawienie czyli optymizm, poczucie energii i siły, chęć do działania, przekonanie o powodzeniu własnych działań. Druga kategoria to dyskomfort psychiczny, opisywany jako odczuwanie przejawów stresu czy też napięcia,
85 wrogości wobec innych, zmęczenia i drażliwości. Kolejnymi czynnikami są aktywność fizyczna (ćwiczenia fizyczne, odczuwanie przyjemności z wysiłku fizycznego, aktywne formy spędzania wolnego czasu, aktywny wypoczynek) oraz wrażliwość na innych (otwartość na ludzi, gotowość do pomocy, wspieranie innych, czerpanie przyjemności z poświęcania czasu innym/działań na rzecz innych). Ostatnią kategorią jest sprawność działania - sprawne wykonanie codziennych zadań i obowiązków, przekonanie o skuteczności własnego działania, skuteczna realizacja planów, osiąganie celów. Autorzy narzędzia sugerują, iż nie wskazanym jest stosownie ogólnego wskaźnika percepcji zdrowia, który byłby sumą poszczególnych czynników, gdyż są one niejako odrębne treściowo.
Jako przykład badań dotyczących subiektywnej oceny zdrowia można przytoczyć raport HBSC (2011). Uwzględniono w nim samopoczucie młodzieży, które dotyczyło trzech elementów oceny subiektywnej: samooceny zdrowia, częstości występowania wybranych dolegliwości subiektywnych, ogólnego zadowolenia z życia.
Zaobserwowano, że oceny w przypadku większości wskaźników (poza zespołem dolegliwości subiektywnych u chłopców) znacząco pogarszają się wraz z wiekiem uczniów. Z wiekiem nasilają się także różnice zależne od płci. Warto również podkreślić, iż wskaźnik ogólnego zadowolenia z życia wśród polskiej młodzieży, w porównaniu z innymi krajami europejskimi, zajmuje jedną z ostatnich pozycji - pod względem odsetka młodych ludzi zadowolonych ze swojego życia (gorsze wyniki uzyskano jedynie w Turcji, Rumunii i na Ukrainie). Co więcej, kierunek zmian w latach od 2006 do 2010, w grupie uczniów 15-letnich pokazuje, iż obniżyło się nie tylko zadowolenie z życia, ale także inne elementy składowe samopoczucia młodzieży świadczące o ich kondycji psychicznej.
Poniżej przedstawiono dane dotyczące młodzieży szkół ponadgimnazjalnych.
Pierwszy z elementów samopoczucia młodzieży to samoocena zdrowia. Okazało się, iż pośród młodzieży w drugiej klasie szkoły ponadgimnazjalnej, czyli od 17 do 18 r. ż., nieco ponad połowa badanych uznała, ze jest ono dobre (57,3%). Według zaleceń HBSC z 2010 roku (2011) kategorie odpowiedzi: „niezłe” i „słabe” należy traktować jako wskazujące na ujmowania zdrowia w aspekcie negatywnym - z raportu wynika, że 26,1%
oceniało je jako „niezłe”, 5,3% jako „słabe”. Odpowiedzi „znakomite” to rozumienie zdrowia w aspekcie pozytywnym - i tak oceniało je 11,3% badanej młodzieży.
86 Zadowolenie z życia jako drugi wskaźnik samooceny zdrowia u młodzieży mierzony za pomocą skali Cantrilla (miernik jakości życia związany ze zdrowiem, zbudowany przy użyciu skali wizualnej) pokazał, iż ta sama grupa wiekowa w 57,4%
oceniała swoje życie jako „przeciętne”. Niemalże 28% było mało zadowolone ze swojego życia, a prawie 15% wybrało odpowiedź „duże zadowolenie” .
Ostatni blok dotyczył dolegliwości subiektywnych – częstości odczuwania symptomów: bólu głowy, brzucha, pleców, przygnębienia, rozdrażnienia lub złego humoru, zdenerwowania, trudności z zasypianiem i zawrotów głowy. Za częste uznano odczuwanie tych dolegliwości codziennie lub częściej niż raz w tygodniu. Według tego kryterium najczęściej występującymi dolegliwościami u tej grupy okazało się: uczucie zdenerwowania w ostatnich 6 miesiącach – u 41% badanych, następnie uczucie rozdrażnienia lub złego humoru – 30%, uczucie przygnębienia – 18%. Z dolegliwości somatycznych najczęstsze okazały się bóle głowy – 27,8% uczniów, bóle pleców – 18%, bóle brzucha – 13%, zawroty głowy – 12%, natomiast w ciągu ostatniego pół roku trudności z zasypianiem deklarowało 22% uczniów. Młodzież w wieku od 17 do 18 r. ż.
skarżąca się na występowanie dwóch lub więcej powtarzających się symptomów stanowiła 44,6%.