Regulacyjna Teoria Temperamentu Strelaua. Struktury temperamentu

W polskiej psychologii niekwestionowaną pozycję ma Regulacyjna Teoria Temperamentu Jana Strelaua, w której temperament definiowany jest jako „podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się przede wszystkim do formalnych charakterystyk (energetycznych i czasowych) zachowań. Cechy te ujawniają się we wczesnym dzieciństwie i mają swój odpowiednik w świecie zwierząt. Temperament, choć pierwotnie uwarunkowany mechanizmami neurobiochemicznymi, podlega powolnym zmianom pod wpływem dojrzewania i specyficznych dla jednostki oddziaływań między genotypem a środowiskiem (Strelau, 2002a). Zanim jednak to pojęcie zostało tak dookreślone, sam autor – po raz pierwszy - w roku 1974 r. zaprezentował swoją koncepcję, którą zainteresowała środowiska naukowe i zdobyła wśród nich uznanie. Przy tworzeniu swojej teorii, Strelau dokładnie studiował prace uczonych radzieckich:

Pawłowa, Tiepłowa, Niebylicyna czy Mierlina oraz odbywał spotkania i nawiązał współpracę z Eysenckiem i Grayem, a także Thomasem i Chess, Plominem, Rothbart, Goldsmothem, Batesem, Wachsem (Strelau, 2002a). Nie bez wpływu pozostawała również Teoria Czynności Tadeusza Tomaszewskiego (1963), która, według Strelaua, „uławiała”

badanie cech temperamentu niejako w powiązaniu z jednostką (tutaj istotna jest jej aktywność jako najważniejsza rola regulacyjna) i środowiskiem. Spore znaczenie w rozwoju tego ujęcia, miało również pojęcie aktywacji, wprowadzone przez Duffy (1957).

W ciągu kilkudziesięciu lat swojego rozwoju, koncepcja Strelaua podlegała licznym zmianom i modyfikacjom (patrz: Strelau, 1985, 1992, 2002a, 2002b, 2006).

Strelau podkreśla, że temperament przejawia się w formalnej charakterystyce zachowania i że cechy formalne, od stuleci uznawane za najważniejsze właściwości, można opisać w kategoriach energetycznych i czasowych. Autor pod pojęciem cechy temperamentu rozumie konstrukt hipotetyczny, który ma oznaczać zgeneralizowaną tendencję do określonych zachowań, przejawiającą się w różnych, spójnych z tą tendencją

90 sytuacjach. Jest ona uwarunkowana przez wewnętrzne mechanizmy, ale nie może być do nich zredukowana. Co więcej, jest względnie trwała, co oznacza, że zachowanie lub charakterystyki, w których przejawia się temperament, zmieniają się w mniejszym stopniu niż inne cechy, choć pod wpływem drastycznych wydarzeń lub długotrwałego oddziaływania środowiska, ta zmiana jest możliwa.

Energetyczne cechy zachowania to „wszystkie te cechy, które są wyznaczane różnicami indywidualnymi w mechanizmach fizjologicznych, odpowiedzialnych za poziom energetyczny organizmu, to jest za nagromadzenie (kumulowanie) jak i rozładowanie (wyzwolenie) zmagazynowanej energii” (Strelau, 1974, s. 11). W początkowych wersjach swojej koncepcji, Strelau wskazał na reaktywność i aktywność jako dwie energetyczne cechy zachowania.

W obrębie pierwszej z nich, tj. reaktywności (określanej jako cecha determinująca względnie stałą i charakterystyczną dla danej jednostki intensywność reakcji, czy też rozumianej jako siła układu nerwowego) wyróżniono wrażliwość oraz wydolność jako wymiary jej krańcowej postaci. Z tym, że wrażliwość miała przejawiać się we wrażliwości sensorycznej (zmysłowej) - rozumianej operacyjnie jako „minimalna wielkość bodźca, zdolna wywołać ledwo dostrzegalne wrażenie” (Strelau, 1974, s. 15), a także wrażliwości emocjonalnej czyli łatwości wzbudzania emocji w odpowiedzi na bodźce emotogenne (Zawadzki, Strelau, 1997, s. 17). W przypadku tej cechy, jest ona tym większa, im słabszy jest bodziec wywołujący reakcję.

Drugą cechą temperamentu w obrębie reaktywności jest wydolność (odporność), będąca niejako odwrotnością wrażliwości. Została ona podzielona na: odporność emocjonalną (czyli zdolność do sprawnego działania pomimo silnego pobudzenia emocjonalnego), odporność na zmęczenie (rozumianą jako umiejętność długotrwałego, intensywnego działania bez lub pomimo zmęczenia) oraz odporność na dystraktory (cechę determinująca zdolność jednostki do działania pomimo silnej stymulacji tj. np. bólu, hałasu, wysokiej bądź niskiej temperatury) (Zawadzki, Strelau, 1997). W przypadku tej cechy, wyższa reaktywność (mniejsza odporność) jest wówczas kiedy słabszy jest bodziec wywołujący obniżenie wydolności (przekroczenie górnego progu reagowania).

Obok wyżej opisanej wrażliwości drugą cechą związaną z poziomem energetycznym zachowania jest aktywność rozumiana jako cecha umożliwiająca regulację stymulacji, przejawiająca się w tendencji do dążenia/ unikania stymulacji tak, aby

91 przybliżyć wartość pobudzenia, którego doświadcza jednostka, do optimum. Strelau wyróżnił aktywność rozumianą jako pośrednie i bezpośrednie źródło stymulacji. Pośrednie źródło stymulacji to właściwość zachowania, przejawiająca się w podejmowaniu (lub gotowości do podjęcia) przez jednostkę działań, których celem jest dostarczenie lub uniknięcie pobudzenia, pochodzącego z zewnątrz organizmu (Strelau, Zawadzki, 1993).

Aktywność będąca bezpośrednim źródłem stymulacji to właściwość zachowania przejawiającą się w podejmowaniu (lub gotowości do podjęcia) działań, które same w sobie są źródłem stymulacji (z uwagi na intensywność, stopień postrzeganego zagrożenia itp.) (Zawadzki, Strelau, 1997).

Pierwotnie pośród czasowych charakterystyk zachowania, rozumianych jako

„zespół cech, charakteryzujących przebieg reakcji w czasie” (Strelau, 1974, s.20), wyróżniono pięć cech. Były nimi: ruchliwość – definiowaną jako „zdolność do przestawiania się z jednej reakcji na drugą, odpowiednio do zmian otoczenia” (Strelau, 1985, s.300), szybkość – mierzoną czasem latencji reakcji (Strelau, 1985), tempo – czyli

„częstość występowania reakcji w odpowiedniej jednostce czasu” (Strelau, Zawadzki, 1993, s. 327), utrzymywanie – tzn. „czas trwania reakcji po zaprzestaniu działania bodźca i mimo działania innych, następnych bodźców” (Strelau, 1985, s. 303) oraz powtarzanie –

„przejawiającą się w liczbie powtórzeń reakcji po zaprzestaniu działania bodźca (Zawadzki, Strelau, 1997, s. 27).

W efekcie analizy teoretycznej oraz badań empirycznych doprowadzono do opisu temperamentu, w którym wyodrębniono sześć cech, nieco odbiegających od pierwotnie postulowanych cech energetycznych i czasowych zachowania.

W skład struktury temperamentu należących do cech energetycznych zachowania wchodzą: reaktywność emocjonalna – tendencja jednostki do intensywnego reagowania emocjonalnego na bodźce emocjonalne, wyrażająca się w dużej wrażliwości emocjonalnej i niskiej odporności emocjonalnej, wytrzymałość – zdolność do adekwatnego reagowania na sytuacje, wymagające długotrwałego lub bardzo stymulującego działania w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej, wrażliwość sensoryczna – zdolność do reagowania na bodźce sensoryczne o niskiej wartości stymulacyjnej oraz aktywność – tendencja jednostki do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub zachowań prowadzących do osiągnięcia silnej stymulacji zewnętrznej (Strelau, Zawadzki, 1993, s. 327).

92 Wśród cech czasowych zachowania można wyróżnić: żwawość – tendencję do szybkiego reagowania, wytrzymywania dużego tempa wykonywanych czynności i łatwej zmiany zachowania adekwatnie do warunków zewnętrznych oraz perseweratywność – tendencję do trwania i powtarzania danego zachowania przez jednostkę po zaprzestaniu działania bodźca, wywołującego to zachowanie (Strelau, Zawadzki, 1993, s. 327).

Przyglądając się Regulacyjnej Teorii Temperamentu warto dodać, iż podkreśla ona powszechność różnic indywidualnych w temperamencie. Powszechność oznacza, że każde zachowanie, bez względu na jego rodzaj, można opisać w kategoriach cech energetycznych i czasowych, oraz że jest on obecny zarówno u ludzi - od początków życia człowieka (nawet od początków życia prenatalnego, Eaton, Saudino, 1992), a także u zwierząt (zarówno zachowanie noworodków, jak również wszystkich kręgowców można scharakteryzować, odnosząc się do kategorii intensywności i czasu). Wskazuje to na genetyczne i biologiczne podłoże temperamentu, co wiąże się z wcześniej przytoczonymi postulatami przyjmowanymi w tej teorii mówiącymi, o tym, że temperament jest wynikiem ewolucji biologicznej. Co prawda w ontogenezie podlega on powolnym zmianom, co potwierdzają badania genetyczne, wskazujące, że chociaż odziedziczalność temperamentu jest dość wysoka i waha się w przedziale od 0.3 do 0.6 (Strelau, 2002), to jednak za pozostałą część odpowiada środowisko, zwłaszcza to specyficzne dla jednostki.

Jak zauważają Zawadzki i Strelau (1997, 2003) cechy temperamentu nie są bynajmniej niezależne. Pomiędzy nimi istnieją związki, które odzwierciedlają funkcjonalne sprzężenie cech i ich współdziałanie w procesie regulacji stymulacji.

Temperament bowiem pełni funkcję regulacyjną, która polega na tym, że moderuje on energetyczną (stymulacyjną) i temporalną wartość zachowań i sytuacji, w jakiej znajduje się jednostka, odpowiednio do posiadanych przez nią właściwości. Człowiek podejmuje (ogranicza) zachowania lub poszukuje (unika) sytuacji, które korespondują z jego temperamentem oraz inaczej reaguje na sytuacje o danej wartości stymulacyjnej.

Dodatkowo regulacyjna funkcja temperamentu ujawnia się także w stylu działania preferowanym przez jednostkę, wyborze sytuacji i podejmowanych działań oraz spadku efektywności lub kosztach psychofizjologicznych, których jednostka doświadcza, gdy ta funkcja zawodzi – a ma to miejsce przede wszystkim w sytuacjach ekstremalnych.

Odwołując się do dwóch hipotetycznych wymiarów, a mianowicie możliwości przetwarzania stymulacji przez jednostkę i efektywności regulacji stymulacji, Zawadzki i

93 Strelau (1997, 2003) przedstawili propozycję klasyfikacji możliwych profili sześciu cech temperamentu w terminach czterech podstawowych struktur, a więc: struktury odpornej, nieodpornej, przestymulowanej i niedostymulowanej.

W przypadku struktury odpornej, charakteryzującej się dużą możliwością przetwarzania stymulacji i efektywną regulacją pobudzenia - osoby wykazują wysoką wytrzymałość, aktywność i żwawość, także wysoką wrażliwość sensoryczną, przy niskiej reaktywności emocjonalnej i perseweratywności. Natomiast struktura nieodporna, charakteryzująca się małą możliwością przetwarzania stymulacji i efektywną regulacją stymulacji jest konfiguracją cech takich jak: niska wytrzymałość, aktywność i żwawość oraz niska wrażliwość sensoryczna, przy wysokiej reaktywności emocjonalnej i perseweratywności – co jest niejako odwrotnością struktury wcześniej opisanej.

Duże możliwości przetwarzania stymulacji i nieefektywna regulacja stymulacji charakteryzują osoby o strukturze niedostymulowanej, czyli takie, które wykazują wysoką wytrzymałość oraz niską aktywność, żwawość, wrażliwość sensoryczną, reaktywność emocjonalną i perseweratywność. Z kolei małe możliwości przetwarzania stymulacji i nieefektywną regulację stymulacji wykazują osoby o strukturze przestymulowanej, czyli takie, które wykazują niską wytrzymałość oraz wysoką aktywność, żwawość, wrażliwość sensoryczną, reaktywność emocjonalną i perseweratywność.

W swoich badaniach Zawadzki i Strelau (2003) wykazali, iż układy cech, które określili jako struktury temperamentu, mogą zostać wyodrębnione podczas analiz empirycznych. Co prawda wymaga to dodatkowych analiz, które uzupełniają diagnozę profilową cech, ale proponowana klasyfikacja zyskała potwierdzenie i może być uznana za zasadniczo trafną. Dotyczy to przede wszystkim takich struktur temperamentu jak:

struktura odporna i nieodporna oraz przestymulowana. Ostatnia struktura – niedostymulowana, wprawdzie ujawniła się również w badaniach autorów, ale jest mniej z natury swojej wyrazista psychologicznie i zdaje się nie być tak fundamentalna jak trzy pozostałe (Zawadzki, Strelau, 2003).

Na podstawie przedstawionej przez nich charakterystyki można przewidywać, że układ cech opisany jako struktura przestymulowana, której istotnym aspektem jest nieefektywna regulacja stymulacji, obniżona kontrola oraz skłonność do dostarczania sobie silnego pobudzenia, będzie się wiązać z większą gotowością do zachowań ryzykownych.

Natomiast struktura nieodporna, ze względu na małą możliwość przetwarzania stymulacji i

94 niechęć do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej powinna z kolei sprzyjać zachowaniom prozdrowotnym. Ze względu na uwzględnienie w pracy zarówno zachowań prozdrowotnych jak i ryzykownych zdecydowano się na przyjęcie modelu Strelaua jako teoretycznej podstawy badań, chociaż w przypadku samych zachowań ryzykownych użyteczny mógłby być również model Zuckermana.¹

4.6. Przekonania dotyczące stymulującej wartości zachowań ryzykownych