Dokonując analizy wyników badań przytoczonych w poprzednich rozdziałach oraz innych prawidłowości sformułowanych w podsumowaniu badań przeprowadzonym przez Zaleśkiewicza (2005, 2006) można zauważyć, iż spora część zachowań ryzykownych podejmowanych przez dorastających to zachowania poszukujące stymulacji i nastawione na doznawania silnego pobudzenia.
Zachowania te, często dookreślane jako zachowania brawurowe lub lekkomyślne (Arnett, 1992, 1996), są wzajemnie powiązane, co pokazała analiza strukturalna zastosowana w badaniach Cooper, Wood, Orcutt, Albino (2003). Dodatkowo wyodrębnili oni czynnik wyższego rzędu opisujący ryzykowne zachowania podejmowane w sposób lekkomyślny. Przykładem może być jednostka, która podejmuje ryzykowne zachowania typu stosowanie substancji niedozwolonych, ze sporym prawdopodobieństwem będzie ona podejmowała również zachowania przestępcze czy ryzykowne kontakty seksualne.
Same zachowania brawurowe nieco się różnią od samego podejmowania ryzyka (Arnett, 1992). Rozróżnienie skupia się na kalkulacji szans i wielkości wyników. Według Arnetta (1992) zachowania brawurowe są wyzbyte z kalkulacji, pomimo, iż często konsekwencje takich zachowań są poważne, natomiast w samo podejmowanie ryzyka niejako wpisana jest kalkulacja dalszych wydarzeń.
Ze względu na stosunkowo częste podejmowanie zachowań ryzykownych przez młodzież w badaniach analizowano uwarunkowania i powody ich podejmowania.
1 Niestety nie ma polskiej wersji narzędzia badawczego Zuckermana, zadowalającego pod względem psychometrycznym
95 Najczęściej wskazywana jest potrzeba wrażeń, przeżywania mocnych doznań, ekscytacja i chęć przeżycia krańcowych emocji. Tak więc podejmowanie zachowań ryzykownych w wielu przypadkach jest metodą dostarczenia sobie pozytywnych i mocnych wrażeń oraz poszukiwania stymulacji. Ponieważ potrzeba stymulacji jest traktowana jako trwała właściwość jednostki w wielu badaniach szukano związków pomiędzy osobowością a podejmowaniem zachowań ryzykownych.
Zuckerman (1984, 1994) to autor teorii, która bezpośrednio odnosi się podejmowania ryzyka, opisywanej już poprzednim podrozdziale. Początkowo same badania dotyczyły potrzeby przeżywania wrażeń, poszukiwano wyznaczników różnic indywidualnych w zachowaniu podczas deprywacji sensorycznej. Później uznano, iż można zastąpić optymalny poziom pobudzenia sformułowaniem optymalny poziom stymulacji, a także dokonywano porównania poszukiwania wrażeń z taką cechą osobowości jak ekstrawersja, stawiając hipotezę, iż poziom pobudzenie u osób cechujących się tą cecha jest permanentnie zaniżony (Zuckerman, 1984). Jednak kolejne eksperymenty wskazały, iż poszukiwanie wrażeń u osób stosujących substancje odurzające, które mając nasilone poszukiwanie doznań (diagnozowane na podstawie kwestionariusza), wiąże się ze stosowaniem zarówno narkotyków podnoszących poziom pobudzenia jak i tych obniżających go. Wnioski z kolejnego eksperymentu Carrol, Zuckerman, Vogel (1982) wskazały, iż osoby poszukujące wrażeń podejmują zachowania ryzykowne z pobudek hedonistycznych, potrzeby przeżycia ekscytacji, dokonania czegoś niezwykłego i niecodziennego, natomiast nie z powodów niskiego progu pobudzenia.
Inne badania pokazały silne korelacje między poszukiwaniem doznań a poszukiwaniem nowości (Pearson, 1970), poszukiwaniem zmian (Garlington, Shimota, 1964, za: Zaleśkiewicz, 2005), poszukiwaniem stymulacji, tendencją do poszukiwania pobudzenia (Zuckerman, 1994). Stwierdzono także pozytywne korelacje z ekstrawersją, psychotyzmem, otwartością na doświadczenie, agresywnością, impulsywnością, unikaniem monotonii (Zaleśkiewicz, 2005). Negatywne korelacje wykazano z sumiennością, ugodowością, konserwatyzmem oraz potrzebą tworzenia struktur poznawczych (Zaleśkiewicz, 2005; Zuckerman, 1994).
Wyniki badań przytoczone przez Zuckermana (1994) wskazują również, iż osoby w wieku młodszym w porównaniu do osób w wieku starszym cechują się wyższym poziomem poszukiwania wrażeń.
96 W związku z opisanymi powyżej rezultatami badań wysnuto przypuszczenie, iż osoby charakteryzujące się wysoką potrzeba stymulacji w porównaniu do osób z niższą taką potrzebą mogą oceniać zachowania ryzykowne jako mniej groźne oraz będą częściej podejmować ryzyko. Ze względu na fakt, że będą oni postrzegać otoczenie jako mniej zagrażające (niż osoby z niską potrzebą doznań) będą częściej podejmować zachowania ryzykowne (Solomon, Ginzburg, Neria, Ohry, 1995). Rosenbloom (2003) sprawdzał to założenie w badaniu, podczas którego dokonywano pomiaru częstości podejmowania zachowań ryzykownych oraz poziom zapotrzebowania na stymulację. Dodatkowo zadaniem osób biorących w nim udział było ocenienie stopnia ryzykowności tych zachowań. Okazało się, iż osoby, które mają silną potrzebą stymulacji spostrzegają ryzyko jako niewielkie i mają większą skłonność do jego podejmowania. Część druga badania, w której dokonano podziału ze względu na poziom potrzeby stymulacji – na osoby o niskim i wysokim poziomie - pokazała, że osoby poszukujące doznań otrzymują wyższe wyniki w skali podejmowania zachowań ryzykownych, natomiast osoby, które unikają silnych doznań mają wyższe wyniki w skali oceny ryzykowności tych działań (Rosenbloom, 2003).
Badania Cohn, Macfarlane, Imai i Yanez (1995) wykazały, iż osoby dorosłe spostrzegają zagrożenie wynikające z podejmowania ryzyka jako większe w porównaniu do osób w wieku nastoletnim. Takie rezultaty otrzymali przedstawiając osobom badanym listę ryzykownych działań, które mieli ocenić na pięciostopniowej skali (wyróżniono trzy rodzaje częstości angażowanie się w te zachowania: rzadkie, od czasu do czasu i częste angażowanie się). Badania wskazały, że ocena zagrożenia jest skorelowana z częstością podejmowania działań ryzykownych u osób w wieku młodzieńczym i dorosłym.
Podejmując częściej zachowania niosące ryzyko, częściej jest się narażonym na ewentualne niepożądane konsekwencje. Osoby dorosłe spostrzegały ryzyko jako większe w porównaniu z osobami młodszymi, co według autorów badania (por. również Zaleśkiewicz, 2005) pozwala na wysnucie wniosku, iż w czasie rozwoju człowieka jego stosunek do zachowań ryzykownych zmienia się. Dorastający jest nastawiony na odnalezienie dużej stymulacji i ekscytacji w ryzykownych działaniach. Niedostrzeganie możliwych negatywnych konsekwencji najprawdopodobniej wynika z niewielkiego doświadczenia lub też tak mocnego nastawienia na pozytywne rezultaty, które powoduje nie zauważanie znaczenia oceny negatywnych konsekwencji. Sytuacje życiowe, które są ryzykowne mogą czasem skłaniać jednostkę do zmiany przekonania o tym, że ryzykowne
97 zachowania dostarczają jedynie przyjemności, a mogą stanowić zagrożenie. Kolejna interpretacja skupia się na założeniu, że podejmowanie zachowań ryzykownych przez młodzież wynika z ich potrzeby dostarczenia sobie mocnych wrażeń. Samo to, że osoby w wieku od 16 do 19 r. ż. uzyskują wyższe wyniki w zakresie potrzeby stymulacji (dziewczęta i chłopcy) niż choćby osoby w wieku od 20 do 29 r. ż. oraz wśród kolejnych grup wiekowych świadczy, że potrzeba stymulacji zmniejsza się wraz z wiekiem (Zuckerman, 1994).
Dokonywanie pozytywnych emocjonalnych ocen podejmowanego ryzyka testowano w badaniu Slovica, MacGregora i Peters (1998), w którym młodzi ludzie w wieku od 14 do 21 r. ż. wypełniali ankietę i wypisywali swobodne skojarzenia dotyczące wymienionych zachowań ryzykownych. Z badań tych wynika, iż podejmowanie zachowań ryzykownych w pewnym stopniu zależy od odczuwania przez nich przyjemności, a w mniejszym stopniu od negatywnego obrazu ryzyka w ich umysłach. Spostrzeganie ryzyka zależy bardziej od pozytywnego afektu niż od negatywnego afektu. Z kolei Crone, Vendel i Molen (2003) stwierdzili, że dorastający nastawieni na przyjemność doznawaną podczas angażowania się w ryzykowne działania są wrażliwi na natychmiastowe nagrody.
Z przedstawionych analiz wynika, że podstawowym, najważniejszym motywem podejmowania zachowań ryzykownych przez młodzież jest poszukiwanie wrażeń, chęć dostarczenia sobie silnej stymulacji, połączone z obniżoną oceną ryzyka. Dlatego też w opisach pojawiają się takie zachowania, jak używanie środków psychoaktywnych, brawura czy ryzykowne kontakty seksualne.
98 Rozdział 5
Problem i metoda badań własnych