Po podjęciu decyzji o tworzeniu tezaurusa i zapoznaniu z normami należy określić zakres tematyczny oraz metodę gromadzenia słownictwa

Istnieją trzy metody gromadzenia słownictwa:

indukcyjna – polegająca na gromadzeniu terminologii z encyklopedii i literatury fachowej;

dedukcyjna – czerpiąca wyłącznie ze słownictwa już stosowanego w muzeum;

dedukcyjno-indukcyjna – za punkt wyjścia przyjmująca słownictwo stosowane w muzeum, uzupełniane następnie o niezbędne dodatkowe pojęcia z encyklopedii i literatury fachowej.

a) Metody gromadzenia słownictwa:

Metoda indukcyjna ma charakter teoretyczny, tzn. polega na tworzeniu nowej systema- tyki od podstaw. W toku prac powstaje model, który może uwzględniać zakres pojęcio-wy i tematyczny znacznie szerszy, niż jest wymagany na potrzeby muzeum. Ponadto zastosowana terminologia może nie pokrywać się ze słownictwem używanym dotych-czas w muzeum. Analogicznie, gdy tworzony tezaurus ma dotyczyć nowego zakresu tematycznego dokumentowanego w muzeum, gdzie brak jest dotychczas stosowanej ter-minologii – jest to wtedy optymalne rozwiązanie.

Metoda dedukcyjna opiera się na stosowanym w muzeum zbiorze pojęć. Uwzględnia mo-dyfikowanie pewnej ich części, nie zakłada natomiast tworzenia zupełnie nowych. Może być z powodzeniem zastosowana w przypadku zamkniętego, wyspecjalizowanego słownic- twa, które jest przyjęte jako obowiązujące w danej dziedzinie. Wówczas tezaurus nada ca-łości odpowiednią strukturę hierarchiczną i pozwoli wyeliminować niepożądane terminy.

Metoda dedukcyjno-indukcyjna zapewnia największą swobodę działania. Umożliwia korzystanie z dotychczasowego doświadczenia w postaci zbioru pojęć stosowanych w muzeum oraz wzbogacanie o dowolną liczbę nowych terminów. Tym samym możliwe jest stworzenie tezaurusa „skrojonego na miarę” muzeum.

Wybór jednej z powyższych metod jest kluczowy, bowiem determinuje dalsze działania.

W przypadku metody dedukcyjnej i dedukcyjno-indukcyjnej niezbędne jest zgromadze- nie stosowanego w muzeum słownictwa. W zależności od zaawansowania informatycz-nego w instytucji może się to odbywać przez kopiowanie bądź wydruk indeksów z bazy danych lub ręczne kopiowanie z odpowiednich pól. W sytuacji gdy muzeum dopiero rozpoczyna tworzenie cyfrowych baz danych, prawdopodobnie konieczne będzie (o ile nie przeprowadzono skanowania z detekcją OCR) ręczne wprowadzenie do komputera danych z poszczególnych kart.

Dobre praktyki tworzenia tezaurusów 5 Zazwyczaj w ramach struktury organizacyjnej muzeum opiekunowie zbiorów podziele- ni są na komórki organizacyjne: pracownie i działy. Wspomniane komórki używają czę-sto własnego zbioru terminów, bywa, że odmiennego od pozostałych komórek. Przy tworzeniu spójnego tezaurusa dla wszystkich pracowni i działów konieczne są: zgroma- dzenie słownictwa ze wszystkich komórek organizacyjnych, jego uporządkowanie, kon- trola i scalenie. Przez porządkowanie należy rozumieć eliminację wielokrotnych i niepo-żądanych wpisów, eliminację błędnych wpisów, wprowadzanie właściwych form wyrazów, nadanie całości układu alfabetycznego bądź logicznego.

Gromadzenie i porządkowanie słownictwa można realizować przy użyciu tabel, gdzie w każdej kolumnie zawarty jest spis alfabetyczny jednej pracowni bądź działu. Jeśli występuje duża liczba pracowni i działów (np. powyżej 20), scalanie i ujednolicanie można przeprowadzić etapami, np. w grupach po 5–10 komórek organizacyjnych. Nale- ży wówczas pamiętać, aby dokumentować uzasadnienia przyjętych rozstrzygnięć. Dzię-ki temu w każdej grupie możliwe jest zastosowanie tych samych rozwiązań. W efekcie łatwiej będzie scalić słownictwo powstałe w grupach w jeden finalny spis.

W trakcie gromadzenia słownictwa należy również podjąć decyzję, czy deskryptory wielowyrazowe będą dzielone na prostsze części, co ma wpływ na złożoność tezaurusa, indeksowanie i liczbę wprowadzonych terminów. Hasłem wielowyrazowym jest np. ob-róbka elektroerozyjna materiału, gdzie każda część: obindeksowanie i liczbę wprowadzonych terminów. Hasłem wielowyrazowym jest np. ob-róbka, elektroerozja i materiał mogą funkcjonować samodzielnie. Unikanie haseł wielowyrazowych na rzecz określeń jedno- lub dwuwyrazowych może prowadzić do użycia w tezaurusie słownictwa niesto- sowanego w powszechnym bądź nawet ściśle naukowym języku. Stąd decyzja o przyję-tym rozwiązaniu powinna być starannie wyważona.

W zamieszczonej poniżej tabeli 1 wyróżniono tymi samymi kolorami terminy, które wy-magają ujednolicenia. Decyzja o tym, czy stosować: rogowiarstwo, rogodziejstwo czy ro-gownictwo, powinna wynikać z analizy poprawności pisowni (zgodnej z językiem pol-skim) oraz z porozumienia z wszystkimi opiekunami zbiorów, którzy korzystają z wymienionych terminów, w tym wypadku pracownikami działów A, C i E. W razie wąt-pliwości warto poprosić o konsultację wiodące muzeum w kraju w danej dziedzinie.

Skreślenia w tabeli dotyczą pojęć, które zostały zapisane niepoprawnie gramatycznie lub w ogóle nie powinny znaleźć się w zbiorze pojęć opisujących technikę wykonania.

Wyróżnienie niebieskim kolorem czcionki dotyczy pojęć z podzbioru poligrafia/druk, jako przykładu terminów, dla których muszą zostać utworzone relacje hierarchiczne (po-jęcia nadrzędne i podrzędne).

Dział A Dział B Dział C Dział D Dział E

Produkcja ceramiki D

Druk na tkaninie Druk komputerowy

E

Element osprzętu F

Formowanie wtryskowe G

Bicie monet Blacharstwo C

Cyzelowanie D

Dział produkcji szkutnictwo

Blacha grawerowana C

D

Druk dwustronny Druk jednostronny

Druk sitowy Druk solwentowy Druk termotransferowy E

I

Obróbka kamienia Obróbka metalu

P

Pamiątkarstwo

I

J

K

Kowalska L

M

Mikromodelarstwo Modelarstwo

Modelarstwo redukcyjne N

Kowalstwo L

M

Mechanika precyzyjna Metaloplastyka

N

Nitowanie O

Obróbka mechaniczna Obróbka plastyczna Odlewnicza

Ludwisarstwo M

Malarstwo artystyczne

N

O

Obróbka ręczna

P

7

Powroźnictwo

Przemysł informatyczny Przędzalnictwo

Szkutnictwo tradycyjne

T

Przemysł

elektrotechniczny Przemysł maszynowy Przemysł

telekomunikacyjny

Produkcja maszyn i urządzeń

R

Telekomunikacja

W

Wyrób rzemieślniczy Wytrawianie

Z

Tabela 1. Przykładowe zestawienie pojęć kategorii technika wykonania stosowanych w działach A-E.

8

Dobre praktyki tworzenia tezaurusów 9

b) Zakres tematyczny

Określenie zakresu tematycznego pozwala wskazać główne obszary zainteresowania twórców tezaurusa. W muzeach zakres tematyczny będzie wynikał przede wszystkim z typu gromadzonych zbiorów. Obok głównych obszarów zainteresowania istnieją pery-feryjne zakresy tematyczne, związane z niezbyt licznymi kolekcjami wymagającymi innego słownictwa. Można przyjąć, że główne obszary tematyczne będą stanowiły naj- bardziej dopracowane i uszczegółowione fragmenty tezaurusa. W zależności od specy-fiki zbiorów gromadzonych w muzeum główny zakres tematyczny kategorii technika wykonania może obejmować: produkcję tkanin, obróbkę drewna, obróbkę kamienia, techniki artystyczne, techniki związane z produkcją przemysłową itd. Dla hipotetyczne- go muzeum X głównymi zakresami tematycznymi mogą być techniki artystyczne i tra- dycyjna obróbka kamienia, podczas gdy marginalnymi obszarami tezaurusa będą trady-cyjna obróbka drewna i metalu.

Określenie zakresu tematycznego może być efektem analizy zgromadzonego słownic-twa (patrz: tabela 1). W jej wyniku może się okazać, że wstępnie przyjęte założenia co do zakresu tematycznego tworzonego tezaurusa nie pokrywają się ze słownictwem sto-sowanym w muzeum lub że w muzeum nie ma dominującego zakresu tematycznego i należy budować tezaurusa w odniesieniu do kilku równorzędnych zakresów. W pierw- szym przypadku należy ponownie rozpatrzyć przyjęte założenia i prawdopodobnie zmo-dyfikować zakres tematyczny, w drugim natomiast określić liczbę głównych zakresów.

Im więcej szczegółowo rozpisanych zakresów tematycznych, tym większa pracochłon-ność i czasochłonność związana z tworzeniem tezaurusa.

W punkcie VI przedstawiono model tezaurusa obejmującego techniki obróbki materiału.

Tezaurus ten może jednocześnie stanowić jeden z wielu (głównych bądź marginalnych) zakresów tematycznych rozbudowanego tezaurusa technika wykonania.