4.1. Filmy
W książce analizie zostały poddane wybrane polskie i niemieckie fi lmy nawiązujące do tematyki historycznej, które powstały po okresie przeło-mu lat 1989–1990, w określonym kontekście politycznym oraz prawnym. Wśród nich znajdują się zarówno produkcje fabularne, dokumentalne oraz dokumenty fabularyzowane. Część ekranizacji to koprodukcje polsko-niemieckie, jak i fi lmy realizowane we współpracy z innymi partnerami. Autorzy skoncentrowali się na fi lmowych narracjach związanych z drugą wojną światową oraz okresem PRL i NRD. Zarówno tematyka wojenna, jak i ta, która odnosi się do realiów życia „za żelazną kurtyną”, nadal wy-wołuje duże emocje po obu stronach Odry, co nie tylko wpływa na postrze-ganie wybranych aspektów dwudziestowiecznej historii, lecz także nadal odbija się na obecnych relacjach, zarówno w Niemczech, w Polsce, jak i między tymi państwami.
Celem autorów nie było odniesienie się do wszystkich powstałych od tamtego czasu fi lmów, związanych z analizowaną problematyką. Ze względu na ich pokaźną liczbę, skoncentrowano się na tych ekranizacjach, które w istotnym stopniu wyznaczały tendencje w polskiej i niemieckiej fi lmografi i historycznej. Jednocześnie wiele z tych produkcji wpisywa-ło się w trwający w obu państwach dyskurs, dotyczący poszczególnych aspektów najnowszej historii.
Problematyka polsko-niemiecka pojawia się zarówno w fi lmach z da-nego kraju jak i w koprodukcjach107. Wątki polsko-niemieckie pojawiają się szczególnie w wielu ekranizacjach powstających nad Wisłą108. Jak podaje Eugeniusz Cezary Król, między 1946 a 2005 r. w więcej niż jed-nej piątej polskich fi lmów fabularnych można znaleźć odniesienia do wzajemnych relacji. Spośród nich prawie 80% nawiązuje w pośredni lub bezpośredni sposób do zagadnień związanych z drugą wojną świato-wą109. „Imponująca w sensie statystycznym reprezentacja problematyki niemieckiej w polskim kinie fabularnym nie powinna zaskakiwać. Kwe-stia niemiecka, a zwłaszcza tragiczne wspomnienie drugiej wojny świa-towej, stała się przecież po 1945 r. dominującym elementem świadomo-ści narodowej i zbiorowej pamięci. Ten stan, uwzględniając nieuchronne wyciszanie problemu z uwagi na upływ czasu i zmiany pokoleniowe, trwa właściwie do dzisiaj” – przekonuje polski znawca tej tematyki110. Natomiast, zdaniem Margarete Wach, w niemieckim kinie tendencją ob-serwowaną w ostatnich latach jest „przesunięcie na Wschód”, czyli ros-nące zainteresowanie polską tematyką111.
Zagadnienia polsko-niemieckie pojawiają się także w wielu fi lmach i serialach, które jedynie częściowo lub też w ogóle nie odnoszą się do historii obu państw, lecz dotyczą innych aspektów życia obu społeczeństw. Takimi przykładami mogą być polskie seriale, jeden z odcinków niemie-ckiej serii Tatort (produkowanej od 1970 r.), czy niemiecki fi lm Herz über
Kopf (pl. Z miłością nie wygrasz)112. W serialu M jak Miłość niemiecki rol-nik osiedla się na wsi i zaprzyjaźnia z mieszkańcami lokalnej społeczności, a w Plebani niemiecki nastolatek-przestępca ratuje Polkę przed chuligana-mi, w obu przypadkach kreowany jest pozytywny wizerunek Niemca113.
107 Takich projektów nie było zbyt wiele i większość z nich nie cieszyła się pozytyw-nymi opiniami krytyków. Szerzej zob.: Margarete Wach, op. cit., s. 85–108.
108 Wykaz polskich fi lmów fabularnych z lat 1945–1996, w których pojawia się wą-tek niemiecki lub polsko-niemiecki sporządził Eugeniusz Cezary Król – zob.: idem, Czy
w polskim fi lmie fabularnym lat 1956–1995 istnieje wizerunek „dobrego Niemca”? Przy-czynek do dyskusji nad heterostereotypem narodowym w relacjach polsko-niemieckich,
„Rocznik polsko-niemiecki” 2007, nr 15, s. 31–77.
109 Eugeniusz Cezary Król, Obraz Niemca w polskim kinie fabularnym w latach
1946–2005. Przyczynek do dyskusji nad heterostereotypem narodowym w relacjach polsko-niemieckich [w:] Polska i Niemcy: fi lmowe granice i sąsiedztwa, Konrad Klejsa
(red.), Wrocław 2012, s. 227–228.
110 Ibidem, s. 228.
111 Margarete Wach, op. cit., s. 105 i n.
112 Herz über Kopf (2001), reż. Michael Gutmann.
113 Szerzej zob.: Beata Łaciak, Kwestie społeczne w polskich serialach
W odcinku 349. serii 1. z 1996 r. pt. Reise in der Tod (pl. Podróż do
śmier-ci) serialu Tatort bohater polskiego serialu Ekstradycja (z 1995 r.), Olgierd
Halski114 współpracuje z niemieckim komisarzem w sprawie śmierci żony niemieckiego policjanta. W Herz über Kopf zaś pokazano uczucie łączące dwójkę młodych ludzi: Polkę, Wandę z Krakowa115, pracującą jako au-pair, i Niemca, Jacoba116, mającego problemy z odnalezieniem się w życiu – jest to fi lm o porozumieniu mimo różnic kulturowych. W ostatnich latach po-wstały również fi lmy w polsko-niemieckiej koprodukcji: Hochzeitspolka (pl. Weselna Polka)117 czy Polnische Ostern (pl. Polska Wielkanoc)118 o te-matyce społecznej. Tego typu ekranizacje pozostają poza problematyką badawczą niniejszej publikacji.
Zarówno w polskiej jak i niemieckiej fi lmografi i odnaleźć można obra-zy odnoszące się do historii drugiego sąsiada, ale często są to tylko epi-zodyczne informacje lub fragmenty dzieła119. Autorzy wybrali do analizy przede wszystkim ekranizacje, w których historia jest głównym elemen-tem, a nie dodatkiem w fi lmie120. Spośród tego typu narracji dokonano do-datkowej selekcji i zawężono problematykę do dwóch głównych obsza-rów: drugiej wojny światowej oraz prezentacji socjalistycznej przeszłości i zmiany systemu121. Pominięto też fi lmy, które nie są narracjami historycz-nymi, mimo że zaprezentowane z nich dzieje nawiązują do historycznych wydarzeń – na przykład Kombat Sechzehn122, Die Welle (pl. Fala)123, The
114 W tej roli Marek Kondrat.
115 W tej roli Alicja Bachleda-Curuś.
116 W tej roli Tom Schilling.
117 Weselna Polka / Hochzeitspolka (2010), reż. Lars Jessen.
118 Polska Wielkanoc / Polnische Ostern (2011), reż. Jakob Ziemnicki.
119 Np. w polskim fi lmie Komornik (2008, reż. Feliks Falk), tytułowy bohater po-znaje historię zegara, który podlega egzekucji komorniczej. Zegar został „po Niem-cach”, którzy opuścili rejon Śląska po drugiej wojnie światowej. Jak wyjaśnia właści-cielka przedmiotu: „po Niemcach zostały piękne rzeczy, ludzie przyjeżdżali i zabierali do siebie”. Z podobnego względu pominięto też niemiecko-polsko-ukraińskie Akwarium (z 1996 r.) w reżyserii Antoniego Krauze.
120 Na przykład w niemieckim fi lmie Oh, boy (2012, reż. Jan Ole Gerster) w trakcie rozmowy w barze starszy mężczyzna wspomina wydarzenia, których był świadkiem jako dziecko, a które wydają się być Nocą Kryształową. Scena ta jest epizodyczna i pozostaje niezwiązana z główną fabułą, nie jest więc przedmiotem niniejszej analizy.
121 Z tego względu pominięto np. dramat kostiumowy w niemiecko-francusko-polskiej koprodukcji (z dofi nansowaniem TVP S.A.) Feuerreiter / Ognisty jeździec (z 1998 r., reż. Nina Grosse), będący biografi ą niemieckiego poety żyjącego na przełomie XVIII i XIX w.
122 Kombat Sechzehn (2005), reż. Mirko Borscht.
Reader (pl. Lektor)124 czy Am Ende kommen Touristen to fi lmy, które po-ruszają problematykę totalitaryzmu i nazizmu oraz współczesnych konse-kwencji drugiej wojny światowej czy Wintertochter (pl. Zimowa córka)125
i Unkenrufe (pl. Wróżby kumaka)126 o konsekwencjach przesiedleń. Naji-stotniejszymi fi lmami i serialami, które w najpełniejszy sposób prezentu-ją „polskie” lub „niemieckie” ujęcie i zostały tu zanalizowane, są m.in.:
80 milionów127, Anonyma – Eine Frau in Berlin (pl. Kobieta w Berlinie)128,
Barbara129, Czarny Czwartek. Janek Wiśniewski padł130, Czas honoru (2008–2014), Das Leben der Anderen (pl. Życie na podsłuchu)131, Der
Tunnel (pl. Tunel ku wolności)132, Der Untergang (pl. Upadek)133, Die
Flucht (pl. Ucieczka)134, Die Gustloff (pl. Gustloff – rejs ku śmierci)135,
Dresden (pl. Drezno)136, Friendship!137, Generał Nil138, Róża139, Good Bye, Lenin!140, Inglourious Basterds (pl. Bękarty wojny)141, Jutro idziemy do ki-na142, Kamienie na szaniec143, Liebe Mauer144, Mein Führer – Die wirklich
wahrste Wahrheit über Adolf Hitler (pl. Adolf H. – Ja wam pokażę!)145,
Mein Leben – Marcel Reich-Ranicki (pl. Moje zycie: Marcel Reich-Ra-nicki) 146, Miasto 44147, Napola – Elite für den Führer (pl. Fabryka zła)
124 The Reader (2008), reż. Stephen Daldry.
125 Zimowa córka / Wintertochter (2011), reż. Johannes Schmid.
126 Unkenrufe/Wróżby kumaka (2005), reż. Robert Gliński.
127 80 milionów (2011), reż. Waldemar Krzystek.
128 Anonyma - Eine Frau in Berlin (2008), reż. Max Färberböck.
129 Barbara (2012), reż. Christian Petzold.
130 Czarny Czwartek. Janek Wiśniewski padł (2011), reż. Andrzej Krauze.
131 Das Leben der Anderen (2006), reż. F. Henckel von Donnersmarck.
132 Der Tunnel (2001), reż. Roland Suso Richter.
133 Der Untergang (2004), reż. Olivier Hirschbiegel.
134 Die Flucht (2007), reż. Kai Wessel.
135 Die Gustloff (2008), reż. Joseph Vilsmaier.
136 Dresden (2006), reż. Roland Suso Richter.
137 Friendship! (2010), reż. Markus Goller.
138 Generał Nil (2009), reż. Ryszard Bugajski.
139 Róża (2011), reż. Wojciech Smarzowski.
140 Good Bye, Lenin! (2003), reż. Wolfgang Becker.
141 Inglourious Basterds (2009), reż. Quentin Tarantino.
142 Jutro idziemy do kina (2007), reż. Michał Kwieciński.
143 Kamienie na szaniec (2014), reż. Robert Gliński.
144 Liebe Mauer (2009), reż. Peter Timm.
145 Mein Führer – Die wirklich wahrste Wahrheit über Adolf Hitler (2007), reż. Dani Levy.
146 Mein Leben – Marcel Reich-Ranicki (2009), reż. Dror Zahavi.
148, Obława149, Pianista150, Popiełuszko. Wolność jest w nas151, Rommel152,
Sierpniowe niebo. 63 dni chwały153, Skarga154, Sonnenallee (pl.
Słonecz-na aleja)155, Sophie Scholl – die letzten Tage (pl. Sophie Scholl – ostatnie
dni)156, Spring 1941157, Stauffenberg158, Strajk – Die Heldin von Danzig (pl.
Strajk – bohaterka z Gdańska)159, Śmierć jak kromka chleba160, Tajemnica Westerplatte161, Tam i z powrotem162, Taniec śmierci. Sceny z Powstania Warszawskiego163, Unsere Mütter, unsere Väter (pl. Nasze matki, nasi oj-cowie, 2013), Valkyrie (pl. Walkiria)164, W ciemności165, Wałęsa. Człowiek
z nadziei166, Wszystko, co kocham167.
4.2. Inne źródła
Zarówno okres dotyczący drugiej wojny światowej, jak również powojen-ne dzieje Polski i NRD, doczekały się bogatej literatury z zakresu historii, politologii, stosunków międzynarodowych i prawa. Niniejsza publikacja została oparta na analizie wybranych dzieł fi lmowych i nie ma charakteru przeglądowego, dlatego autorzy podają wyłącznie przykładowe pozycje
148 Napola – Elite für den Führer (2004), reż. Dennis Gansel.
149 Obława (2012), reż. Marcin Krzyształowicz.
150 Pianista (2002), reż. Roman Polański. Prod.: Polska, Niemcy, Wielka Brytania, Francja.
151 Popiełuszko. Wolność jest w nas (2009), reż. Rafał Wieczyński.
152 Rommel (2012), reż. Niki Stein.
153 Sierpniowe niebo. 63 dni chwały (2013), reż. Ireneusz Dobrowolski.
154 Skarga (1991), reż. Jacek Wójcik.
155 Sonnenallee (1999), reż. Leander Haußmann.
156 Sophie Scholl – die letzten Tage (2005), reż. Marc Rothemund.
157 Spring 1941 (2008), reż. Uri Barbash. Prod.: Polska, Wielka Brytania, Izrael.
158 Stauffenberg (2004), reż. Jo Baier.
159 Strajk – Die Heldin von Danzig / Strajk – Bohaterka Gdańska (2006), reż. Volker Schlöndorff.
160 Śmierć jak kromka chleba (1994), reż. Kazimierz Kutz.
161 Tajemnica Westerplatte (2013), reż. Paweł Chochlew. Prod.: Polska, Litwa.
162 Tam i z powrotem (2001), reż. Wojciech Wójcik.
163 Taniec śmierci. Sceny z Powstania Warszawskiego (2012) / Był sobie dzieciak (2013), reż. Leszek Wosiewicz.
164 Valkyrie (2008), reż. Bryan Singer.
165 W ciemności (2011), reż. Agnieszka Holland. Prod.: Polska, Kanada, Niemcy.
166 Wałęsa. Człowiek z nadziei (2013), reż. Andrzej Wajda. Ten fi lm jest ostatnią częścią tryptyku tego reżysera, do którego należą: Człowiek z marmuru (1976) opowia-dający m.in. o wydarzeniach Grudnia’70 i Człowiek z żelaza (1981) dotyczący wydarzeń sierpniowych (strajków i powstania „Solidarności”) – zob.: Krzysztof Spór, Wajda chce
nakręcić fi lm o Wałęsie, „Stopklatka” 29.09.2008, [dostęp 11.03.2014].
z doktryny, aby nie wychodzić poza zakres merytoryczny pracy. Oprócz wybranej polsko- i niemieckojęzycznej literatury w pracy korzystano tak-że m.in. z artykułów i informacji prasowych dotyczących poszczególnych produkcji fi lmowych oraz toczących się po obu stronach Odry dyskusji na ich temat.
5. Układ książki
Niniejsze opracowanie rozpoczyna się wprowadzeniem, w którym znaj-dują się podstawowe informacje na temat książki. W tej części opisano też m.in. relacje między prawem, polityką i popkulturą oraz wyjaśniono podstawowe pojęcia. W kolejnych rozdziałach dokonano analizy wybra-nych dzieł fi lmowych odnoszących się do aspektów związawybra-nych z drugą wojną światową (rozdział 2) oraz okresem PRL i NRD (rozdział 3). Pol-skie i niemieckie fi lmy zostały też przeanalizowane w kontekście wyda-rzeń rocznicowych w obu państwach (rozdział 4). W książce zwrócono również uwagę na fi nansowanie przez instytucje państwowe wybranych projektów fi lmowych o tematyce historycznej (rozdział 5). Poruszono po-nadto problematykę związaną z oglądalnością i promocją tego typu ekra-nizacji po obu stronach Odry (rozdział 6). Obok zakończenia, bibliografi i i aneksów, w których umieszczono listę wszystkich fi lmów przywołanych w pracy, w książce znajduje się również wykaz tabel, wykresów i zdjęć, indeks nazwisk oraz krótki opis projektu w języku niemieckim (Projektbe-schreibung).