Polskie fi lmy i koprodukcje o drugiej wojnie światowej

Po 1989 r. powstało kilkadziesiąt fi lmów fabularnych poświęconych problematyce wojennej, zwłaszcza związanej z okupacją (1939–1945) i powstaniem warszawskim (1944). Znajdują się wśród nich zarówno produkcje polskie, np.: Pierścionek z orłem w koronie168, Jutro idziemy do kina169, Generał Nil170, Róża171, Obława172, Taniec śmierci. Sceny z Po-wstania Warszawskiego173, Sierpniowe niebo. 63 dni chwały174, Kamienie na szaniec175, Miasto 44176 jak i międzynarodowe koprodukcje (z

pol-skim udziałem), np.: Korczak177, Życie za życie. Maksymilian Kolbe178,

168 Pierścionek z orłem w koronie (1992), reż. Andrzej Wajda. Szerzej o fi lmie zob.: Katarzyna Wajda, Nic dwa razy? Pierścionek z orłem w koronie Andrzeja Wajdy jako

spóźnione pożegnanie polskiej szkoły fi lmowej [w:] Kino polskie po roku 1989, Piotr

Zwierzchowski, Daria Mazur (red.), Bydgoszcz 2007, s. 88–103.

169 Jutro idziemy do kina (2007), reż. Michał Kwieciński.

170 Generał Nil (2009), reż. Ryszard Bugajski

171 Róża (2011), reż. Wojciech Smarzowski.

172 Obława (2012), reż. Marcin Krzyształowicz.

173 Taniec śmierci. Sceny z Powstania Warszawskiego (2012) / Był sobie dzieciak (2013), reż. Leszek Wosiewicz.

174 Sierpniowe niebo. 63 dni chwały (2013), reż. Ireneusz Dobrowolski.

175 Kamienie na szaniec (2014), reż. Robert Gliński.

176 Miasto 44 (2014), reż. Jan Komasa.

177 Korczak (1990), reż. Andrzej Wajda. Prod.: Polska, Niemcy.

178 Życie za życie. Maksymilian Kolbe (1990), reż. Krzysztof Zanussi. Prod.: Polska, Niemcy.

Niemcy179, Pianista180, Spring 1941181, W ciemności182, Tajemnica

Wester-platte183.

Filmem, który w pośredni sposób dotyczy drugiej wojny światowej, chociaż opisuje wydarzenia przed jej wybuchem jest Jutro idziemy do kina, wyprodukowany przez TVP. Fabuła rozpoczyna się w 1938 r., maturą trójki przyjaciół – Piotra184, Andrzeja185 i Jerzego186, a kończy wybuchem wojny. W końcowych kadrach widzimy fotografi ę klasy maturalnej rocznika 1938 z informacją, że wojnę przeżyło jedynie 10 z 30 uczniów. Postacie fi lmo-we są fi kcyjne, ale zawierają motywy autobiografi czne oraz są inspirowa-ne elementami życia znajomych równolatków z okresu okołowojeninspirowa-nego autora scenariusza, którym jest Jerzy Stefan Stawiński – żołnierz Armii Krajowej, uczestnik kampanii wrześniowej i powstania warszawskiego, scenarzysta również takich fi lmów jak Kanał, Akcja pod Arsenałem,

Go-dzina W, Pułkownik Kwiatkowski187. Film w spokojny i lekki, ale rozważny sposób, ukazuje tragiczne losy pokolenia ówczesnych dwudziestolatków. Wychowani w romantycznym i patriotycznym duchu rozmawiają o ocze-kiwanej wojnie i podejmują decyzje ważące o przyszłych losach. Rok ich życia ukazany w fi lmie to miłość, kariera, plany na przyszłość. Pokole-nie żyjące osiem dekad temu pokazane jest we współczesny sposób, ale z zachowaniem specyfi ki tamtego okresu i poszanowaniem faktów histo-rycznych. Interesująca jest wypowiedź Jerzego: „Bo my Polacy o naszej historii zawsze musimy pisać na kolanach. Sami w niej święci”. Te po-stacie nie są, dzięki czemu uzyskujemy obraz wiarygodny i sugestywny. Obraz kończy się metaforyczną sceną śmierci pary bohaterów pod kinem „Feniks”, w którym wyświetlany jest fi lm Świat jest piękny. Jest to pozba-wiona sentymentalizmu i patosu, a przy tym prosta i ujmująca opowieść o dylematach i wyborach młodych ludzi u progu wojny.

Największy konfl ikt zbrojny w historii świata rozpoczął się 1 września 1939 r. atakiem Niemiec na Polskę, bez formalnie wymaganego w pra-wie międzynarodowym wypopra-wiedzenia wojny. W okresie od 1 września

179 Niemcy (1996), reż. Zbigniew Kamiński. Prod.: Polska-USA.

180 Pianista (2002), reż. Roman Polański. Prod.: Polska, Niemcy, Wielka Brytania, Francja.

181 Spring 1941 (2008), reż. Uri Barbash. Prod.: Polska, Wielka Brytania, Izrael.

182 W ciemności (2011), reż. Agnieszka Holland. Prod.: Polska, Kanada, Niemcy.

183 Tajemnica Westerplatte (2013), reż. Paweł Chochlew. Prod.: Polska, Litwa.

184 W tej roli Antoni Pawlicki.

185 W tej roli Mateusz Damięcki.

186 W tej roli Jakub Wesołowsk.

187 Jutro idziemy do kina, http://vod.tvp.pl/fi lmy-fabularne/obyczajowe/jutro-idzie-my-do-kina [dostęp 1.09.2015].

1939 r. do 6 października 1939 r. trwała tzw. kampania wrześniowa, zwana również wojną obronną – obrona terytorium Polski przed agresją militar-ną. Wojska niemieckie zgodnie z planem Fall Weiss, uderzyły na Polskę na całej długości polsko-niemieckiej granicy, a symbolem ataku stało się uderzenie na polską składnicę wojskową Westerplatte w Wolnym Mieście Gdańsku, rozpoczęte o godzinie 4.45 strzałami pancernika „Schleswig– Holstein”. Dodatkowo Armia Czerwona bez wypowiedzenia wojny zaata-kowała Polskę 17 września 1939 r. W latach 1939–1941 ZSRR i III Rzesza pozostawały w sojuszu na mocy paktu Ribbentrop–Mołotow. W 1941 r. rozpoczęła się operacja „Barbarossa” – państwa Osi (III Rzesza i jej so-jusznicy) zaatakowały Związek Radziecki. Druga wojna światowa trwała do 2 września 1945 r. (w Europie do 8 maja 1945 r.).

W ciągu sześciu lat wojny ludność II Rzeczypospolitej zmniejszyła się o około 6 mln. Biorąc pod uwagę, że we wrześniu 1939 r. Polskę zamiesz-kiwało niecałe 35 mln ludzi daje to około 16% strat ludności – najwię-cej z wszystkich krajów dotkniętych wojną. Ponad 600 000 straciło życie w efekcie bezpośrednich działań wojennych, 5 mln zginęło w wyniku pacy-fi kacji, egzekucji i w obozach koncentracyjnych. Wśród tych 6 mln Polaków 2,9 mln to ludność żydowska188. Straty ludnościowe do dziś są przedmiotem sporów, ale też i badań, co pewien czas pojawiają się nowe opracowania z ko-lejnymi liczbami i statystykami. Po agresji ZSRR na Polskę po 17 września 1939 r. ofi cerowie, podofi cerowie oraz szeregowi Wojska Polskiego zostali w różnych okolicznościach rozbrojeni i zatrzymani przez Armię Czerwoną na terytorium RP jako jeńcy wojenni. Około 15 000 osób (naukowców, leka-rzy, inżynierów, prawników, nauczycieli, przedsiębiorców), z czego 10 000 ofi cerów wojska, zostało wywiezionych w głąb ZSRR, a następnie zgładzo-nych. Polskich ofi cerów rozmieszczono w obozach specjalnych NKWD189

w okolicach Katynia (w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku) a następnie rozstrzelanych w 1940 r.190 W 2007 r. powstał fi lm Katyń191, który opowiada o zbrodni katyńskiej192. Dyskusje jakie wzbudziły pokazy fi lmu świadczą o niskiej znajomości polskiej historii w Zachodniej Europie. W popkulturze

188 Norman Davis, Boże igrzysko. Historia Polski, Warszawa 2006, passim.

189 Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR – aparat represji policyjnych ZSRR w latach 1917–1946.

190 Szerzej zob. np.: Lista katyńska. Jeńcy obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk.

Zaginieni w Rosji Sowieckiej, Adam Moszyński (oprac.), Warszawa 1989, passim.

191 Katyń (2007), reż. Andrzej Wajda.

192 O fi lmie szerzej zob.: Marcin Adamczak, Czy II wojna światowa już się

skończy-ła? Kino, polityka historyczna i stosunki międzynarodowe jako „bitwa na opowieści”

[w:] Kino polskie wobec II wojny światowej, Piotr Zwierzchowski, Daria Mazur, Mariusz Guzek (red.), Bydgoszcz 2011, s. 8 i n.

utrwalił się obraz drugiej wojny światowej, toczącej się co prawda na terenie Polski, ale w której eksterminowano głównie ludność żydowską, a polskie ofi ary są przede wszystkim związane z działaniami wojennymi. Niewiele fi lmów o zasięgu międzynarodowym pokazuje bądź podkreśla straty polskie będące wynikiem wywozu ludności w głąb ZSRR czy do hitlerowskich nie-mieckich obozów koncentracyjnych. Jednym z takich fi lmów jest właśnie

Katyń pokazywany międzynarodowej publiczności, który mówi o polskich

ofi arach wojennych193.

Z kolei dzieło zatytułowane Generał Nil opowiada o kilu ostatnich la-tach życia generała Augusta Emila Fieldorfa pseudonim „Nil”194. Polscy żołnierze, po zakończonej wojnie obronnej przedostawali się przez grani-ce do neutralnych państw sąsiednich, a następnie do Francji lub Wielkiej Brytanii. Jesienią 1939 r. poza granicami Polski utworzono Polskie Siły Zbrojne dowodzone przez Naczelnego Wodza. W pierwszych miesiącach wojny żołnierze i cywile przedostawali się też do lasów tworząc grupy par-tyzanckie, a w miastach powstawały komórki ruchu konspiracyjnego. We wrześniu 1939 r. grupa ofi cerów pod dowództwem generała Michała Ka-raszewicza-Tokarzewskiego utworzyła Służbę Zwycięstwu Polski (SZP) w celu kontynuacji walki w podziemiu. W listopadzie 1939 r. rząd emi-gracyjny stworzył Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Obie organizacje stały się zalążkiem Armii Krajowej (AK) w 1942 r. – najliczniejszej podziemnej wojskowej formacji w Europie, która około 1943 r. liczyła ponad 300 000 ludzi. Pierwszym dowódcą AK został Komendant Główny ZWZ, generał Stefan Rowecki. W styczniu 1945 r. Armia Krajowa została rozwiązana. Po wojnie żołnierze Armii Krajowej zostali przez władze komunistyczne uznani za wrogów „ludowej ojczyzny”, byli prześladowani, aresztowani i skazywani na wieloletnie więzienia lub kary śmierci, przykładem może być „proces szesnastu” – pokazowy proces polityczny z 1945 r., który przeprowadzono w Moskwie195.

August Fieldorf był generałem Wojska Polskiego, organizatorem i do-wódcą Kedywu Armii Krajowej (1942–1944), w 1945 r. został aresztowany przez NKWD i wywieziony na wschód do obozu pracy, powrócił do Polski w 1947 r., aresztowany przez UB w 1950 r., skazany na karę śmierci, którą 193 Katyń został wyemitowany 11.04.2010 r. na antenie głównego kanału rosyjskiej telewizji państwowej Rossija 1 (to trzeci najpopularniejszy kanał w Rosji) i obejrzało go około 2 810 000 osób. Patryk Pallus, Miliony widzów obejrzały fi lm „Katyń” w

Ro-sji, „Wirtualnemedia.pl” 15.04.2010,

http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/miliony-widzow-obejrzaly-fi lm-katyn-w-rosji [dostęp 11.08.2015].

194 W tej roli Olgierd Łukaszewicz.

195 Szerzej zob. np.: Kazimierz Bagiński, Proces szesnastu w Moskwie:

wykonano w 1953 r. W 1989 r. August Fieldorf został zrehabilitowany. Był legendą Państwa Podziemnego dzięki działalności konspiracyjnej w okre-sie wojny. W 2000 r. w Krakowie powstało Muzeum Armii Krajowej im. Gen. Emila Fieldorfa „Nila”, którego celem jest m.in. upowszechnianie wiedzy o Polskim Państwie Podziemnym i jego siłach zbrojnych196.

Od jesieni 1943 r. w Warszawie został wprowadzony jeszcze silniej-szy terror, było coraz więcej łapanek i drastycznie zwięksilniej-szyła się liczba masowych publicznych egzekucji ludności cywilnej. Obwieszczenia o eg-zekucjach były podpisywane przez „Dowódcę SS i Policji na Dystrykt Warszawski”, bez podawania imienia i nazwiska, który zyskał przydomek „kata Warszawy”. AK udało się odkryć, że jest nim Franz Kutschera. „Nil” wydał rozkaz likwidacji dowódcy SS w Warszawie, a skuteczna akcja zo-stała przeprowadzona 1 lutego 1944 r. przez oddział „Pegaz”. Od tej akcji rozpoczyna się fi lm, szkoda jednak, że nie jest to dokładniej wyjaśnione. Widzimy Fieldorfa podchodzącego do słupa ogłoszeniowego z listą na-zwisk i podpisem „Dowódca SS i Policji na Dystrykt Warszawski SS-Bri-gadeführer Franz Kutschera”. Twórcy założyli pewną wiedzę historyczną u odbiorcy, niestety, mogą jej nie mieć młodzi ludzie czy widzowie zza granicy. Po pierwsze nie jest wyjaśnione czego dotyczy ogłoszenie, a na-zwisko Kutschery na plakacie o egzekucjach jest widoczne dokładnie przez dwie sekundy, po czym dwa razy uzyskujemy informacje o akcji – najpierw „rysowanie i ustalenie” między trójką wojskowych, a potem wykonanie przez „Pegaz”. Z punktu widzenia osoby niezorientowanej w wojennej hi-storii Warszawy wygląda to na jedną z akcji zabicia „jakiegoś” Niemca. Zamiast tautologii większą wartość edukacyjną miałoby wskazanie dla-czego zabicie Kutschery było tak istotne i jakie miało konsekwencje np. że oprócz akcji odwetowej w postaci zamordowania ok. 200 osób i nałożenia fi nansowej kontrybucji na miasto, Niemcy zrezygnowali też z publicznych egzekucji Polaków. Wydaje się to istotniejszą informacją niż pokazanie rysunku gdzie ma stanąć auto, skoro w następnych scenach zaraz widzi-my gdzie i jak podjeżdża. Zwłaszcza, że nie umniejszałoby kina akcji, na którym prawdopodobnie zależało reżyserowi. W dalszej części fi lmu widzimy powrót Fieldorfa z ZSRR i próbę normalnego życia, przerwane aresztowaniem przez UB, a następnie uwięzienie, tortury, proces i eg-zekucję. Nie wszystkie wątki pokazane w fi lmie są udokumentowane, wiele informacji nadal nie jest wyjaśnionych, np. nadal nie jest znane miejsce pochówku, twórcy oparli się na jednej z hipotez historycznych wskazujących na ingerencję władz radzieckich zarówno w zatrzymanie jak i skazanie generała.

Generał został skazany na karę śmierci wyrokiem Sądu Najwyższego w Warszawie (III. K. 74/52) z 20 października 1952 r. uchylającym wyrok Sądu Wojewódzkiego dla m. st. Warszawy (IV K. 311/51) z 16 kwietnia 1952 r. W fi lmie widzimy sceny procesu w sądzie wojewódzkim oraz po-siedzenia rewizyjnego w Sądzie Najwyższym. W trakcie odczytywania wyroku sędzia mówi: „w imieniu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”, a jako podstawę prawną powołuje „artykuł 1 punkt 1” dekretu z 31 sierp-nia 1944 r.197 orzekając „karę śmierci, utratę praw publicznych i obywatel-skich praw honorowych na zawsze oraz przepadek całego mienia”. Wyrok wydano 16 kwietnia 1952 r. czyli jeszcze „w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”, nazwa państwa została zmieniona dopiero po przyjęciu Konsty-tucji z 22 lipca. We wzmiankowanym dekrecie nie ma punktów w artykule pierwszym tylko są litery, ale słowa sędzi są zgodne z sentencją wyroku. Ten dekret PKWN służył w komunistycznej Polsce za podstawę prawną do oskarżeń przeciwko wrogom politycznym, których próbowano opinii publicznej przedstawić jako zdrajców Polski i sojuszników hitlerowskich. Po wyroku A.E. Fieldorf został umieszczony w jednej celi z innymi więź-niami, m.in. z żołnierzami podziemia, ale też z generałem SS, Jakobem Sporrenbergiem (postać autentyczna, dowódca SS w Mińsku i Lublinie, skazany na karę śmierci wykonaną w 1952 r. w Warszawie). Bardzo wy-mowna jest wymiana zdań między generałami, zwłaszcza uwaga Niem-ca, że komuniści powieszą ich obu na podstawie tego samego paragrafu jako wrogów narodu polskiego. Film z silnymi akcentami patriotycznymi nie jest jednak martyrologiczny. Olgierdowi Łukaszewiczowi udało się stworzyć wiarygodną postać: honorowego polskiego ofi cera, ale przy tym zwykłego człowieka, rodzinnego i zabawnego, który w ekstremalnych, po-niżających warunkach jest człowiekiem wielkim, heroicznym, acz pozba-wionym patosu.

Filmy pokazujące polskie losy na tle wojny to m.in.: Pianista, W

ciem-ności, Tajemnica Westerplatte, Róża i Kamienie na szaniec.

Pianista to ekranizacja wojennych losów Władysława Szpilmana,

pol-skiego pianisty żydowpol-skiego pochodzenia. Film rozpoczyna się we wrześ-niu 1939 r. Po wkroczewrześ-niu Niemców do Warszawy rodzina Szpilmana198

(rodzice, dwie siostry i brat Władysława) pozbawiona środków do życia, wyprzedaje cały dobytek, aby przetrwać. Następnie zostają umieszczeni 197 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znę-cania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. (Dz.U. z 1944 r. Nr 4, poz. 16).

w getcie, a w 1942 r. trafi ają na Umschlagplatz, skąd mają być przewiezie-ni do obozu koncentracyjnego w Treblince. Szpilmana w ostatprzewiezie-niej chwili ratuje przed transportem żydowski policjant. Po ucieczce z getta ukrywa się u przyjaciół. Po wybuchu powstania warszawskiego znajduje schronie-nie w zrujnowanym budynku, gdzie stacjonuje też lokalna kwatera wojsk niemieckich. Zostaje odkryty przez niemieckiego kapitana Wehrmachtu Wilma Hosenfelda199, który pomaga mu przeżyć. Szpilmanowi natomiast nie udaje się pomóc Hosenfeldowi, który w 1945 r. dostał się do niewoli radzieckiej.

Władysław Szpilman wydał swoje wspomnienia w wersji książkowej najpierw pt. Śmierć miasta (w 1946 r.), później pt. Pianista (w 1998 r.). Ta druga wersja stała się światowym bestsellerem i została sfi lmowana przez Romana Polańskiego. Wilhelm Hosenfeld pomagał nie tylko Szpilmanowi, ale też wielu Polakom i Żydom w trakcie swej służby wojskowej. Zmarł w radzieckim obozie pracy w 1952 r. W 2007 r. został odznaczony po-śmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 2009 r. instytut Yad Vashem, przyznał mu miano Sprawiedliwego wśród Narodów Świata200.

Bardzo podobnym fi lmem jest Spring 1941 (2008) na podstawie opo-wiadań Idy Fink, autorki pochodzenia żydowskiego piszącej wyłącznie po polsku. Jest to historia żydowskiego małżeństwa Artura201 i Clary202 oraz ich córki, ukrywających się w trakcie wojny na wsi u Polki, Emilii. Clara jako jedyna przeżywa Holokaust, a po latach wraca do Polski, będąc znaną wiolonczelistką, i próbuje pogodzić się z przeszłością.

Natomiast W ciemności jest adaptacją powieści pt. In The Sewers of Lvov203 Roberta Marshalla oraz wspomnień Krystyny Chiger z książki The Girl in the Green Sweater204 opisujących prawdziwe wydarzenia wojen-ne. W fi lmieLeopold Socha205, pomaga grupce Żydów po likwidacji getta ukrywać się w kanałach przez 14 miesięcy. Na początku bierze od nich za to pieniądze, ale gdy ukrywającym kończą się środki fi nansowe

poma-199 W tej roli Thomas Kretschmann.

200 http://www.hosenfeld.de/ [dostęp 12.08.2015]. W 2008 r. powstał też fi lm doku-mentalny o tym niemieckim ofi cerze: Dzięki niemu żyjemy w reżyserii Marka Drążew-skiego, dofi nansowany przez PISF.

201 W tej roli Joseph Fiennes.

202 W tej roli Clare Higgins.

203 Wydanie polskie: Robert Marshall, W kanałach Lwow, Warszawa 2011 (wydanie anglojęzyczne 1991 r.).

204 Wydanie polskie: Krystyna Chiger, Dziewczynka w zielonym sweterku, Warszawa 2011 (wydanie anglojęzyczne 2008 r.).

ga im bezinteresownie aż do wyzwolenia Lwowa przez Armię Czerwo-ną w lipcu 1944 r. Przemiana, która zachodzi w kanalarzu, jest ukazana w subtelny i wiarygodny sposób. Dużą zaletą fi lmu jest realizm, na ekranie widzimy nie herosów poświęcających się w imię zasad, lecz prawdziwych ludzi, z wadami, słabościami, pełnych strachu, którzy próbują sobie radzić w ekstremalnych warunkach. Jest to obraz pozbawiony patosu, martyrolo-gii i politycznej poprawności.

Z kolei Tajemnica Westerplatte to opowieść o obronie półwyspu przez polskich żołnierzy w pierwszym tygodniu września 1939 r. Walka o We-sterplatte była pierwszą bitwą drugiej wojny światowej. Przez lata obro-sła legendą i jest jednym z najsilniej zakorzenionych w polskiej pamięci narodowej bohaterskim wydarzeniem kampanii wrześniowej. Historycy nie są zgodni co do niektórych faktów (np. liczby żołnierzy po obu stro-nach) i przebiegu obrony (zwłaszcza dowodzenia obroną oraz konfl iktem między majorem Henrykiem Sucharskim i jego zastępcą kapitanem Fran-ciszkiem Dąbrowskim). Część z nich uważa, że walka o półwysep to mit wykreowany na potrzeby morale i podtrzymywany w okresie PRL, inni podkreślają bohaterstwo obrońców, mimo różnic w ocenie faktów206. Re-żyser zdecydował się na odbrązowienie mitu, na pokazanie mniej znanej wersji wydarzeń. Poddanie w wątpliwość ofi cjalnej legendy spowodowało wiele dyskusji i kontrowersji jeszcze na etapie przygotowań207.

W innym polskim fi lmie pt. Róża poznajemy losy Tadeusza208, żołnierza Armii Krajowej, który po śmierci żony w powstaniu warszawskim (była sa-nitariuszką, została zgwałcona i zastrzelona przez niemieckich żołnierzy) udaje się na Mazury, by odnaleźć Różę209, wdowę po mazurskim żołnierzu i oddać jej pamiątki po mężu. W zamian za schronienie Tadeusz rozmino-wuje pole, broni przed szabrownikami i sowieckimi żołnierzami. Między dwójką doświadczonych przez los ludzi rodzi się uczucie. Filmowe Mazury są miejscem wojennego przemarszu Armii Czerwonej dokonującej zbioro-wych gwałtów, exodusu prześladowanych Mazurów, powojennego napływu

206 Zob. np.: Bertil Stjernfelt, Klaus-Richard Böhme, Westerplatte 1939, Freiburg 1979; Mariusz Borowiak, Westerplatte. W obronie prawdy, Gdańsk 2001; Boje

pols-kie 1939–1945. Przewodnik encyklopedyczny, Krzysztof Komorowski (red.),

Warsza-wa 2009; Anna Musioł, Westerplatte: gemeinsamer Erinnerungsort oder gespaltenes

Symbol?, Potsdam 2010; Westerplatte 4:48. Dziennik działań bojowych pancernika „Schleswig-Holstein” od 24 sierpnia do 8 września 1939 z załącznikami, Jacek

Żebrow-ski (tłumaczenie i opracowanie), Ciechocinek 2010; Jarosław Tuliszka, Westerplatte

1926–1939, Toruń 2011 oraz bibliografi a cytowana w powyższych pozycjach.

207 Szerzej czytaj na ten temat w rozdziale czwartym książki.

208 W tej roli Marcin Dorociński.

repatriantów, początków państwowości polskiej, działalności Urzędu Bez-pieczeństwa (UB)210 i przesiedleń ludności. Szczególnie dokładnie reżyser pokazał przemoc seksualną dotykającą kobiety ze strony radzieckich żoł-nierzy. A także liczne sceny bezprawia, grasujące bandy złodziei. Poka-zuje też nowo powstające instytucje państwa polskiego i współdzielenie władzy z Rosjanami, pierwsze urzędy, decyzje, egzekwowanie prawa. Są też sceny związane z weryfi kacją narodowościową. Róża może stracić go-spodarstwo, ponieważ podczas weryfi kacji nie chce podać polskiego po-chodzenia – uważa, że jest Mazurką. Takiej opcji prawo i państwo polskie nie przewidziało, brak deklaracji polskości powoduje uznanie osoby za obywatela niemieckiego, a więc podlegającego przesiedleniu. Niemiecki pastor211 wyjaśnia Tadeuszowi, że Mazurzy nigdy nie czuli się Polakami, zaś Niemcy zniszczyli ich tożsamość i odrębność etniczną, co doprowadzi-ło do przymusowej germanizacji. Tadeusz spotyka też Kazika212, w czasie wojny członka Gwardii Ludowej, obecnie pracownika UB, który uważa, że Mazurzy to Niemcy: „Jak głosowali w plebiscycie? A wybory ‘32–33? Hitler stąd miał najwyższe poparcie […] cała ta repolonizacja to bzdu-ry, ale to był argument, żeby te ziemie przyznać Polsce”. Jego słowa to nie tylko polityka, to też zapowiedź arogancji władzy ludowej. W scenach szantażu Tadeusza przez Kazika (zgoda na współpracę z UB w zamian za rezygnację z deportacji Róży i jej córki Jadwigi) a potem uwięzienia Ta-deusza (tortury, przemoc) widzimy też metody, które staną się elementem działalności służb bezpieczeństwa w PRL.

Po przegraniu wojny obronnej przez Polskę w 1939 r. w centralnej części utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG) a większość ziem polskich wcielono do III Rzeszy i ZSRR. Generalna Gubernia znajdo-wała się pod okupacją wojskową III Rzeszy z jednostronnie ustanowio-ną niemiecką administracją cywilustanowio-ną. Do III Rzeszy wcielono m.in. Prusy Wschodnie i Śląsk. Prowincja Prusy Wschodnie powstała w 1772 r. z czę-ści ziem Polski oraz Prus Książęcych. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej na Warmii i Mazurach przeprowadzono plebiscyt, w którym 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem tych ziem do Niemiec a nie do Polski. Spora część ludności polskiej w efekcie wyemigrowała 210 Organy bezpieczeństwa państwa funkcjonujące w Polsce w okresie stalinizmu (1944–1956). Resort Bezpieczeństwa Publicznego (RBP) przy Polskim Komitecie Wy-zwolenia Narodowego, stworzony w 1944 r. na wzór radziecki, przekształcony w Mini-sterstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) w 1945 r. W terenie RBP i MBP reprezen-towały podległe Wojewódzkie i Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, stąd potocznie instytucje aparatu bezpieczeństwa były określane skrótem UB.

211 W tej roli Edward Linde-Lubaszenko.

z Prus Wschodnich na teren II Rzeczypospolitej. W latach 30. XX w.