Teraz zobaczmy na wybranych przykładach, jak można rozwijać i realizować artystyczne i kierunko-we zdolności uczniów tak, aby zbliżać ich do spełnienia wymagań zgodnych z podstawą programową.
Uzdolnienia literackie i językowe
Ta kwestia wydaje się oczywista. Uczniowie uzdolnieni językowo, dysponujący bogatym słownic-twem i ładnym, „lekkim” stylem tworzą wypowiedzi mówione i pisane spełniające najwyższe kryteria oceny, a często wykraczające poza nie dzięki oryginalnemu ujęciu tematu, ciekawej kompozycji, wyko-rzystaniu środków językowych i stylistycznych czy trafnemu wyborowi formy wypowiedzi, adekwatnej do tematu i spełniającej wymogi gatunku.
W praktyce nie zawsze uczniowie uzdolnieni literacko piszą najlepsze prace. Czasem nie są zainte-resowani tematem, który wydaje im się sztampowy, czasami też młodzi poeci, którzy stawiają pierwsze
kroki na poetyckim Parnasie (i na przykład publikują swoje wiersze w lokalnej prasie), wcale nie po-trafi ą napisać zadowalającej analizy i interpretacji wiersza czy fragmentu powieści (widać to szczegól-nie w kontekście zadań maturalnych, które często wymagają umiejętności konkretnej pracy z tekstem,
„twardej wiedzy” i dobrego warsztatu, a nie umiejętności posługiwania się „poetyckim” stylem czy wręcz mową wiązaną). Bywa też tak, że uczeń preferuje jakąś określoną formę wypowiedzi czy gatunek, w któ-rym się wypowiada, odrzucając inne.
W każdej sytuacji warto zaproponować uzdolnionemu literacko uczniowi kilka wariantów pracy do wyboru, dbając, aby wszystkie pozwalały na stworzenie indywidualnej wypowiedzi, a jednocześnie wiązały się z wymaganiami wskazanymi w podstawie programowej. Oczywiście, tematyka i charakter tych zadań będą uwarunkowane specyfi ką omawianego utworu oraz preferencjami uczniów. W poniższym przykładzie wskazane zostały te wymagania, na które w pierwszej kolejności zorientowany jest dany temat. Każda z pro-pozycji zadania służy rozwijaniu także innych umiejętności wskazanych w podstawie programowej.
Przykład 1. Wisława Szymborska, Szkielet jaszczura (gimnazjum)
Kochani Bracia,
widzimy tutaj przykład złych proporcji:
oto szkielet jaszczura piętrzy się przed nami –
Drodzy Przyjaciele,
na lewo ogon w jedną nieskończoność, na prawo szyja w drugą –
Szanowni Towarzysze,
pośrodku cztery łapy, co ugrzęzły w mule pod pagórem tułowia –
Łaskawi Obywatele,
przyroda się nie myli, ale lubi żarty:
proszę zwrócić uwagę na tę śmieszną główkę –
Panie, Panowie,
taka główka niczego nie mogła przewidzieć i dlatego jest główką wymarłego gada –
Czcigodni Zgromadzeni, za mało mózgu, za duży apetyt, więcej głupiego snu niż mądrej trwogi –
Dostojni Goście,
pod tym względem jesteśmy w dużo lepszej formie, życie jest piękne i ziemia jest nasza –
Wyborni Delegaci,
niebo gwiaździste nad myślącą trzciną, prawo moralne w niej –
Prześwietna Komisjo, udało się raz
i może tylko pod tym jednym słońcem –
Naczelna Rado, jakie zręczne ręce, jakie wymowne usta, ile głowy na karku –
Najwyższa Instancjo,
cóż za odpowiedzialność na miejsce ogona –
Wymaganie II.1.1) Uczeń opisuje odczucia, które budzi w nim dzieło.
• Jesteś jedną z osób, która zwiedza muzeum i podąża za przewodnikiem z wierszem Szymborskiej.
W dowolnej formie wypowiedzi przedstaw swoje odczucia.
• Napisz tren poświęcony dinozaurowi. Może być utrzymany w konwencji poważnej lub żartobliwej.
Wymaganie II.4.1) Uczeń ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm–nacjonalizm, tolerancja–nietole-rancja, piękno–brzydota, a także rozpoznaje ich obecność w życiu oraz w literaturze i innych sztukach.
• Zredaguj wypowiedź, w której sprzeciwisz się dyskryminacji jakiegokolwiek stworzenia czy orga-nizmu żyjącego na Ziemi. Wybierz odpowiednią formę gatunkową.
Wymaganie II.2.2) Uczeń charakteryzuje postać mówiącą w utworze.
• Napisz charakterystykę przewodnika, który w wierszu Wisławy Szymborskiej oprowadza gości.
Wymaganie III.1.1) Uczeń tworzy spójne wypowiedzi ustne (monologowe i dialogowe) oraz pisemne w nastę pu jących formach gatunkowych: urozmaicone kompozycyjnie i fabularnie opowia danie, opis sytu-acji i przeżyć, zróżnicowany stylistycznie i funkcjonalnie opis zwyk łych przed miotów lub dzieł sztuki, charak-terystyka postaci literackiej, fi lmo wej lub rzeczy wistej, sprawozdanie z lektury, fi lmu, spektaklu i ze zdarzenia z ży cia, rozprawka, podanie, życiorys i CV, list motywacyjny, dedykacja; dostosowuje odmianę i styl języka do gatunku, w którym się wypowiada.
• Napisz charakterystykę przewodnika, który oprowadza gości po muzeum.
• Zredaguj opis jaszczura.
• Wyobraź sobie, że sytuacja jest odwrotna: to dinozaury przeżyły, stały się istotami inteligentnymi i to one mają muzea, w których są szkielety ludzi. Wygłoś tekst przewodnika, którym jest dinozaur--uczony.
• Napisz recenzję fi lmu Park Jurajski, w której odniesiesz się do wiersza Wisławy Szymborskiej.
Wymaganie III.1.7) stosuje zasady etykiety językowej – wie, w jaki sposób zwracać się do rozmówcy w za-leż ności od sytuacji i relacji, łączącej go z osobą, do której mówi (dorosły, rówieś nik, obcy, bliski), zna formuły grzecznościowe, zna konwencje językowe zależne od środo wiska (np. sposób zwracania się do nauczyciela, leka-rza, profe sora wyższej uczelni), ma świadomość konsekwencji używania formuł niesto so wnych i obraźliwych.
• Wyobraź sobie, że oprowadzasz po muzeum a) wycieczkę szkolną, b) radnych Twojego miasta, c) nauczycieli z Twojej szkoły, d) Twoją całą rodzinę… Wybierz jedną z sytuacji i napisz (wygłoś) odpowiedni komentarz, zwracając się do gości i omawiając eksponaty.
Uzdolnienia teatralno-recytatorskie, ruchowe, muzyczne
Treści języka polskiego stwarzają wiele okazji do rozwijania tych uzdolnień (które często są powią-zane ze zdolnościami ruchowymi i/lub muzycznymi). Od najmłodszych lat dzieci recytują wiersze, przy-gotowują przedszkolne i szkolne „teatrzyki”, wykonują ćwiczenia dramowe, w których wykorzystuje się techniki inscenizacji i pantomimy oraz dźwięki. Działania takie są zalecane w podstawie programowej.
Umiejętność wyrażania ekspresją głosu i ciała różnych znaczeń może prowadzić do interpretacji utworu bądź ją pogłębiać, a jednocześnie przynieść satysfakcję uzdolnionemu uczniowi.
Wymaganie II.3.2) Uczeń przedstawia propozycję odczytania konkretnego tekstu kultury i uzasadnia ją.
• Zaproponuj recytatorską interpretację wiersza Wisławy Szymborskiej Szkielet jaszczura, występu-jąc w roli przewodnika po muzeum (lub: inscenizację, teatr jednego aktora, monodram…). Po przedstawieniu wyjaśnij, dlaczego wybrałeś taki sposób przedstawienia wiersza i odpowiedz na pytania kolegów.
• Wspólnie z kilkoma osobami z Twojej klasy zaproponuj żywy obraz, który przedstawi sytuację ukazaną w wierszu Wisławy Szymborskiej Szkielet jaszczura. Bądź reżyserem tego obrazu, upozuj kolegów, określ, jakie powinny być wyrazy ich twarzy itp. Następnie wyjaśnij swoją koncepcję, powiedz, co myślą poszczególne osoby itp.
• Znajdź (lub sam skomponuj) utwór, który będzie tłem muzycznym dla wiersza Wisławy Szymbor-skiej Szkielet jaszczura. Wyjaśnij, dlaczego ten właśnie utwór (motyw muzyczny) wybrałeś, jakie cechy wiersza chciałeś dzięki niemu wyeksponować.
Uzdolnienia plastyczne
Jakkolwiek uczniowie uzdolnieni plastycznie są wrażliwi, potrafi ą wykonać dekoracje, zaprojekto-wać szatę grafi czną gazetki szkolnej czy wykonać ciekawy plakat, to często ich talent nie idzie w parze z umiejętnościami wymaganymi na języku polskim. Miewają problemy z wypowiedziami ustnymi i pi-semnymi, popełniają wiele błędów językowych, nie zawsze rozumieją lektury. Przemawia do nich obraz jako dzieło „jednego momentu”, a nie linearny tok narracji literackiej.
Przykład 2. Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie (IV etap edukacyjny) Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu.
Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu;
Patrzę w niebo, gwiazd szukam przewodniczek łodzi;
Tam z dala błyszczy obłok? tam jutrzenka wschodzi?
To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu.
Stójmy! – Jak cicho! – Słyszę ciągnące żurawie, Których by nie dościgły źrenice sokoła;
Słyszę, kędy się motyl kołysa na trawie,
Kędy wąż śliską piersią dotyka się zioła.
W takiéj ciszy – tak ucho natężam ciekawie, Że słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła!
Wymaganie II.2.1) Uczeń wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje (…) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utwo ru (z zakresu pod staw wersyfi kacji, kom pozycji, genolo gii) i określa ich fun kcje.
• Wykonaj dowolną techniką pracę plastyczną, w której przedstawisz sens pierwszej strofy utwo-ru. Nie może to być jednak realistyczne ukazanie stepu. Postaraj się, aby Twoja praca ukazywała relacje między stepem a morzem. Pracę przedstaw w klasie i spróbuj wyjaśnić, co chciałeś nią wyrazić.
• Namaluj cykl 4 prac, w których przekażesz istotę każdej strofy. Zwróć uwagę na perspektywę, z jakiej oglądamy osobę mówiącą w wierszu. Postaraj się ukazać, jak ta perspektywa zmienia się w kolejnych strofach, a także jak zmienia się kolorystyka obrazu ukazywanego przez poetę w ko-lejnych „odsłonach”.
Wymaganie II.3.4) Uczeń odczytuje treści alegoryczne i symboli cz ne utworu.
• Przyjrzyj się obrazowi C.D. Friedricha Kredowe skały na Rugii. Określ różne znaczenia metaforyczne lub symboliczne, które przywołuje na tym obrazie morze. Które z tych znaczeń odnajdujesz w so-necie Adama Mickiewicza?
Inne uzdolnienia uczniów
W każdej klasie są uczniowie uzdolnieni w różnych kierunkach, przy czym zazwyczaj te uzdolnie-nia wiążą się też z ich specyfi cznymi zainteresowauzdolnie-niami i umiejętnościami. Na przykład w gimnazjum i IV etapie edukacyjnym uczniowie zainteresowani fi lmem nie tylko chodzą do kina i oglądają fi lmy, ale też nakręcają je sami. Można te zainteresowania wykorzystać do pogłębienia analizy utworów li-terackich, na przykład zachęcając do opracowywania ich fi lmowej wersji na podstawie samodzielnie przygotowanych scenariuszy.
Z kolei uczniowie o pasjach społeczników, aktywnie działający w samorządzie czy organizacjach młodzieżowych, będą mogli swoje doświadczenia odnosić do problematyki społecznej czytanych utworów czy przygotowywać szkolne akcje związane z ich recepcją.
Autoewaluacja
1. Czy znam podstawę programową języka polskiego nie tylko swojego etapu edukacyjnego, ale też etapów wcześniejszych i późniejszych?
2. Czy analizuję i porównuję wymagania szczegółowe w kolejnych etapach edukacyjnych?
3. Czy znam zadania ogólne szkoły, o których mówi podstawa programowa?
4. Czy porządkuję treści przedmiotowe języka polskiego w perspektywie wymagań ogólnych?
5. Czy wymagania z zakresu samokształcenia odnoszę się do rzeczywistych potrzeb zdolnych uczniów, którzy są w mojej klasie?
6. Czy w wybranym przeze mnie programie nauczania języka polskiego zostały przedstawione spo-soby pracy z uczniami uzdolnionymi?
7. Czy odnoszę wymagania zapisane w podstawie programowej z języka polskiego do potrzeb uczniów uzdolnionych kierunkowo i artystycznie?
8. Czy uczniom uzdolnionym proponuję dodatkowe (w stosunku do programu) lektury i teksty po-szerzające ich interpretację?
9. Czy przewiduję dla uczniów uzdolnionych prace pisemne w formach wypowiedzi wykraczających poza podstawę programową? Jakie to formy?