4. Ergonomiczne zasady projektowania interfejsu systemu
4.2. Podstawowe pojęcia
Celem podejścia ergonomicznego w odniesieniu do systemu udostępniania in-formacji w warunkach mobilnych jest umożliwienie użytkownikowi
2 Ergonomiczne wskazówki odnośnie do projektowania interfejsów użytkowników stron internetowych przedstawiono m.in. w normie ISO 9241-151:2008 Ergonomics of
human-system interaction. Part 151: Guidance on World Wide Web user interfaces.
nującego wykonania zadania w określonym kontekście. Metody i narzędzia sto-sowane w celu zapewnienia ergonomiczności takich systemów są rozwijane w obszarach ich kształtowania, analizy i oceny. Aby umożliwić ocenę ergono-miczności systemu, należy wyodrębnić kryteria, które są dostatecznie niezależne i charakteryzują istotne wymagania w stosunku do interfejsu użytkownika. Podsta-wowy zbiór takich kryteriów obejmuje (por. [ISO 9241-110, 1998; Nielsen, 1993; Shackel, 1991; Shneiderman, 1998]):
skuteczność, efektywność,
łatwość opanowania (nauczenia się), zadowolenie.
Kryteriom tym odpowiadają określone wymagania wobec dialogu człowieka z systemem, sformułowane w taki sposób, by człowiek mógł zaplanować i wyko-nać swoje zadanie w danych warunkach. Wymagania te określa się z uwzględnie-niem m.in. cech psychicznych i możliwości użytkownika, np. zdolności do kon-centracji, ograniczonej pojemności pamięci krótkotrwałej, stopnia wprawy itd.
Wymienione kryteria warunkują rzeczywisty stan interakcji użytkownika z systemem mobilnym, co zapobiega rozpatrywaniu jego jakości z jednostronnej perspektywy – jako cechy charakteryzującej jedynie sam system z pominięciem użytkowania. Powyższe kryteria są ze sobą powiązane, np. zadowolenie użyt-kownika zależy od łatwości opanowania przez niego interakcji z systemem.
Elementem pośredniczącym w interakcji użytkownika z systemem jest interfejs (user interface – UI). Obejmuje on wszystkie składniki i aspekty układu człowiek– komputer, które składają się na pojęciowe, znaczeniowe lub motoryczne współdzia-łanie człowieka z systemem. Należą do nich również wiedza (o urządzeniu mobil-nym, o zadaniu) i umiejętności (sensomotoryczne, poznawcze) użytkownika.
W skład interfejsu użytkownika wchodzą urządzenia wejściowe i wyjścio-we, jak również informacje (w tym także przekazywane podczas szkoleń i za pomocą zdalnej pomocy technicznej) niezbędne użytkownikowi do wykonania zadania. Za pomocą interfejsu są udostępniane użytkownikowi funkcjonalne i interakcyjne właściwości systemu; jest to miejsce, w którym doświadcza on (user experience)3 wszystkich aspektów interakcji z systemem.
Interfejs użytkownika musi być tak zaprojektowany, by spełniał wymagania różnych grup użytkowników, to znaczy aby było możliwe wykonanie określo-nych zadań dzięki zastosowaniu określookreślo-nych elementów w określonym kontek-ście w sposób dogodny dla użytkowników o danej charakterystyce.
Ukształtowanie interfejsu użytkownika w dużym stopniu zależy od wiedzy o nim (o jego celach, sposobach postępowania, możliwościach, ograniczeniach4), o zadaniach, jakie wykonuje, i o interakcji z systemem podczas użytkowania.
Zaprojektowanie ergonomicznego interfejsu użytkownika zazwyczaj jest czasochłonne i wymaga znacznych zasobów. Faza projektowania obejmuje wy-raźnie określone kroki, które należy stosować sekwencyjnie [Mandel, 2002]: zdefiniowanie celów użyteczności produktu,
opracowanie scenariuszy i zadań użytkownika, zdefiniowanie obiektów i działań interfejsu, określenie obiektów, widoków i wizualizacji, projektowanie obiektów i menu,
udoskonalanie projektu wizualnego.
Fazę projektowania poprzedza faza gromadzenia i analizowania informacji o użytkownikach, a kolejnymi fazami są konstruowanie i walidacja.
Obszerną listę ergonomicznych kryteriów kształtowania interfejsu użyt-kownika opracowali D. Scapin i J. Bastien [1997]. Sporządzono ją z punktu widzenia jakości użytkowej w celu oceny oprogramowania za pomocą wędrówki poznawczej. Obejmuje ona zagadnienia, na które należy zwrócić szczególną uwagę, kształtując ergonomiczność oprogramowania.
Techniczna i ergonomiczna jakość systemu zapewnia jego użyteczność. Odnosi się ona do wszystkich aspektów systemu komputerowego, z którym człowiek może współpracować [Nielsen, 1993]. Stanowi charakterystykę tego, jak dobrze człowiek może wykonywać działania za pomocą systemu [Newman, Lamming, 1995]. W literaturze sformułowano wiele definicji tego pojęcia5. Wskazuje się w nich na różne aspekty użyteczności, m.in. na:
wsparcie człowieka w pracy,
zintegrowanie systemu ze środowiskiem, w którym jest użytkowany, umożliwienie użytkownikowi skutecznego i efektywnego wykonania zadań, określenie kontekstu użytkowania,
zgodność projektu z podstawowymi regułami, wsparcie uczenia się.
Według normy ISO 9241-11 [1998] użyteczność traktowana procesowo charakteryzuje spełnienie oczekiwań użytkownika pod względem skuteczności, efektywności i zadowolenia z interakcji w określonym kontekście użycia6. Uży-teczność może być również definiowana produktowo, jako jeden z atrybutów jakości systemu [ISO 9126-1, 2001], jako zdolność do tego, by był
4 W tym celu przeprowadza się analizy użytkowników i na tej podstawie sporządza się szczegółowe „profile użytkownika” (por. [Lindgaard, 1994]).
5 Więcej o różnych definicjach użyteczności m.in. w: [Prussak, 1998; Sikorski, 2000].
6 Według ISO 9241-11, obejmującym użytkowników, zadania, wyposażenie i warunki środowiska [ISO 9241-11, 1998].
on zrozumiały, łatwy do opanowania, akceptowalny i atrakcyjny dla użytkowni-ka w danych warunużytkowni-kach. Użyteczność może być również rozpatrywana z punktu widzenia użytkownika (wtedy jest oceniana w kategoriach jego wysiłku i posta-wy) lub z punktu widzenia formalnego (wtedy jest formalizowana i symulowana w kategoriach modeli myślowych) [Rauterberg, 1996].
Za pomocą użyteczności charakteryzuje się jakość systemu przy założeniu, że warunki, w których jest użytkowany, są określone. Jest to jakość potencjalna w tych warunkach. Jakość użytkowa (quality in use) systemu jest definiowana jako jakość postrzegana przez użytkownika, gdy użytkuje system w danym śro-dowisku i w danym kontekście [ISO 9126-1, 2001]. Jest to jakość wynikowa, charakteryzująca system w szerokim kontekście użycia do wykonania rzeczywi-stych zadań w realnym środowisku.
Zaprojektowanie użytecznego systemu udostępniającego informacje w wa-runkach mobilnych jest głównym celem jego projektanta. Jeśli ma on wiedzę o przyszłym użytkowaniu systemu i jeśli istnieje możliwość aktywnego współ-udziału w jego projektowaniu, to użytkownicy mogą się stać istotnymi uczestni-kami procesu projektowania. Podejście takie jest wynikiem koncepcji projekto-wania zorientowanego na użytkownika (user centered design – UCD), procesu, w którym potrzeby, oczekiwania i ograniczenia użytkownika są szczególnie brane pod uwagę w każdym kroku projektowania [ISO 9241-210:2010].
Należy zwrócić uwagę na podstawowe zasady UCD [Gould, Lewis, 1985; Preece i in., 1994]:
odpowiednio wczesne skoncentrowanie się na użytkownikach i ich zadaniach, łącznie z zapewnieniem, że ich charakterystyki psychiczne i fizyczne są zro-zumiane i uwzględnione,
pomiar właściwości systemu we wszystkich fazach projektowania,
podejście iteracyjne, ponieważ projektanci nie mogą zaprojektować dobrze za pierwszym razem.
W normie ISO 9241-210 [ISO 9241-210:2010] przedstawiono projektowanie zorientowane na człowieka jako działanie wielodyscyplinarne z uwzględnieniem wiedzy ergonomicznej. Projektowanie takie powinno być stosowane podczas cyklu życia interaktywnego systemu człowiek–komputer. Zbiór działań UCD obejmuje zaplanowanie procesu, określenie kontekstu użycia, określenie wyma-gań użytkownika i organizacji, wytworzenie rozwiązań projektowych i ich ocenę w odniesieniu do wymagań użytkownika.
Użyteczność charakteryzuje interakcję użytkownika z systemem w określo-nym kontekście, od którego nie można oddzielić interfejsu. Jego scharakteryzo-wanie ma znaczenie podstawowe, ponieważ interakcja użytkowników z syste-mem następuje w danym kontekście przestrzennym i czasowym.
Projektowaniem, oceną i wprowadzaniem w życie interaktywnych systemów komputerowych przeznaczonych do użytkowania przez ludzi oraz badaniem większości towarzyszących temu zjawisk zajmuje się podejście noszące nazwę
„interakcja człowiek–komputer”7 (human-computer interaction – HCI). Według A. Dixa HCI zajmuje się badaniem ludzi i techniki komputerowej oraz sposo-bów ich wzajemnego wpływu [Dix i in., 1998].