Podstawy prawne działalności szkół publicznych

Wstępnie należy zaznaczyć kilka faktów. Po pierwsze zarówno Konstytucja RP, jak i ustawa Prawo oświatowe nie wyjaśnia istoty pojęć prawa do nauki, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, czy – szerzej – obowiązków edukacyjnych. W tej materii należy sięgnąć do doktryny i orzecznictwa sądowego. Po drugie obowiązki państwa i jego administracji w zakresie prawa do nauki wynikają nie tylko z ustawodawstwa krajowego, ale i aktów prawa międzynarodowego. Po trzecie prawo do nauki i jego obo-wiązkowy charakter to powinności nałożone na państwo i jego obywateli. Jak słusznie twierdzi M. Pilich, o ile ustawa zasadnicza konstruuje prawo do nauki, stawiając je na pierwszym miejscu, o tyle u.p.o. podkreśla obowiązek nauki. „Tworzą one uzupełniają-cą się całość, gdyż trudno wyobrazić sobie, aby wobec istnienia powszechnego obowiąz-ku nie istniało zarazem prawo dziecka i rodziców do uzyskania ze strony szkoły świad-czenia usług edukacyjnych”453. Zgodnie z regulacją konstytucyjną można przyjąć, że „prawo do nauki ma charakter samoistnego prawa podmiotowego, które trwa nieprze-rwalnie do 18 roku życia. Obowiązek nauki jest ściśle związany z tym prawem”454.

Przedmiotowa analiza teoretycznoprawna koncentruje się wokół ustalenia istoty i gwarancji prawnych podmiotowego prawa do nauki na gruncie prawa polskiego i jego realizacji, przyjętego w zgodności ze standardami międzynarodowymi określonymi w aktach prawa międzynarodowego oraz w orzecznictwie sądowym. Trzeba zgodzić się ze stanowiskiem doktryny, że „prawo do nauki ze szczególnym uwzględnieniem praw dziecka-ucznia łączy się z konstytucyjnym obowiązkiem kształcenia spoczywającym na osobach niepełnoletnich, którego realizacja pozostaje pod nadzorem rodziców oraz or-ganów państwowych. Realizacja obowiązków prawnych nałożonych na jednostkę uza-leżniona jest od istnienia odpowiednich gwarancji prawnych i pozaprawnych, które umożliwiają ich wypełnienie w zmieniającej się rzeczywistości”455.

452 L. Garlicki, Komentarz do art. 70…, s. 11.

453 M. Pilich (red.), Prawo oświatowe…, s. 193; por. J. Homplewicz, Tradycyjne…, s. 62-65.

454 D. Kurzyna-Chmiel, Oświata…, s. 75.

455 A. Grzejdziak-Przybyłowicz, Prawo do nauki. Prawa dziecka-ucznia, „Studia Prawa Publicznego” 2017, nr 4, s. 95; B. Banaszak, Podstawowe obowiązki prawne jednostki, Wrocław 1997, s. 56-57; idem,

Podjęte rozważania poprzedza wyjaśnienie podstawowych pojęć i zasad związanych z gwarancją realizacji konstytucyjnego prawa do nauki. Jednym z nich jest edukacja, postrzegana jako „proces zdobywania wiedzy, umiejętności, najczęściej przewidzianych programem, w szkole lub poza nią”, zaś wychowanie to „forma działalności społecznej składająca się z wielu zabiegów i procesów, jakich naczelnym celem jest ukształtowanie osobowości wolnej, która kierując się własną wolą, dokonywać będzie wyborów zgodnych

z moralnymi zasadami oraz funkcjonować w środowisku, którego jest ogniwem”456.

Innym zbliżonym pojęciem jest „nauka”, w języku polskim będąca synonimem „uczenia się, kształcenia, edukacji”457. Nie można też nie zauważyć, że aktualnie terminy

„edu-kacja” czy „oświata” są wielowymiarowe w kontekście edukacji krajowej i edukacji europejskiej.

W piśmiennictwie wskazuje się, że prawo do nauki oznacza „prawo każdego człowieka do kształcenia się we wszystkich jego postaciach, zakładając, że edukacja służy pośrednio prawom człowieka, warunkując ich rozwój oraz otwiera każdej jedno-stce możliwości intelektualne do korzystania ze swych praw i nadawania im konkretnej treści”458. Prawo do nauki uznawane jest za przesłankę realizacji większości pozostałych praw i wolności jednostki459. Na prawo to składają się: prawo do nauczania i kształcenia oraz system instytucji publicznych i niepublicznych mających służyć jego realizacji460. W innym jeszcze znaczeniu prawo do nauki postrzega się jako „prawo jednostki do nabycia wiedzy o wartościach humanistycznych. Jest prawem rodziców do wyboru ro-dzaju nauczania, prawem do dostępu równego i niedyskryminacyjnego do szkół różnego rodzaju i różnych szczebli (w tym bezpłatnej szkoły powszechnej)”461. Zdaniem P. Bały prawo do nauki należy rozumieć jako „zapewnienie przez państwo nieskrępowanej możliwości dostępu do wykształcenia i edukacji dla możliwie szeroko zakreślonej grupy osób”462. W ocenie W. Skrzydły prawo do nauki „adresowane jest do najszerszych kręgów społeczeństwa, nie ogranicza się bowiem do dzieci i młodzieży”463. W ogólnym ujęciu

doktrynalnym przyjąć należy, że jest „prawem pozytywnym, ponieważ nakłada na rzą-dzących odpowiedzialność za stworzenie sieci szkół umożliwiającej każdemu dziecku pobieranie nauki, za opracowanie programów nauczania i nadzoru nad realizacją

Ogólne wiadomości o prawach człowieka, (w:) Prawa i wolności obywatelskie w konstytucji RP, red. B.

Ba-naszak, A. Preisner, Warszawa 2002, s. 19.

456 P. Wiśniewski, Prawo do wychowania…, s. 21.

457 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 2, Warszawa 1992, s. 285.

458 J. Mikosz, Prawo do nauki…, s. 979-1015.

459 Ibidem, s. 979.

460 Ibidem, s. 983.

461 C. Mik, Zbiorowe prawa człowieka. Analiza krytyczna koncepcji, Toruń 1992, s. 223-224.

462 P. Bała, Konstytucyjne prawo…, s. 229.

463 W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Komentarz, Zakamy-cze 1998, s. 68; por. S. Bułajewski, M. Dąbrowski, op. cit., s. 176.

obowiązku szkolnego. Jeżeli dziecko z jakiegokolwiek względu nie będzie miało możli-wości pobierania nauki, to naruszone zostanie prawo do nauki”464.

W kontekście normatywnym prawo dziecka do edukacji postrzega się jako publicz-ne prawo podmiotowe, a istota edukacji w tym kontekście, jak stwierdza M. Kozak465, sprowadza się do trzech podstawowych tez postawionych w nauce prawa administracyj-nego przez W. Jakimowicza466, poszerzonych o ich edukacyjne implikacje: „1) publiczne prawa podmiotowe są instrumentem ochrony interesów prawnych jednostki, w tym edu-kacyjnych dziecka; 2) konstrukcja publicznych praw podmiotowych opiera się na kategorii podmiotowości prawnej człowieka, zatem kategoria podmiotowości prawnej dziecka staje się jedną z przesłanek jego skutecznego korzystania z praw edukacyjnych; 3) publiczne prawa podmiotowe stanowią wspólną podstawę całego porządku prawnego (…), edukacja jest podstawowym prawem pozwalającym realizować również idee porządku prawnego”.

Źródłami polskiego prawa oświatowego są przepisy systemowe – regulujące sys-tem oświaty w kraju, przepisy regulujące stosunek pracy nauczycieli oraz pozostałe przepisy467. Prawo do nauki jest jednym z fundamentalnych praw człowieka468 – uznane w prawie międzynarodowym w art. 26 Powszechnej deklaracji praw człowieka469, uzy-skało charakter obowiązującej normy prawnomiędzynarodowej w art. 13 i 14 Między-narodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych470, a w stosunku do dziecka objęte jest regulacją art. 28 i 29 Konwencji o prawach dziecka. Istotne uzupeł-nienie zakresu ochrony tego prawa ujęto w Konwencji w sprawie zwalczania dyskrymi-nacji w dziedzinie oświaty, w której mowa o wykładni pojęcia oświaty471, które domi-nuje w treści tego aktu. Termin „oświata”, zgodnie z art. 1 ust. 2 Konwencji, obejmuje

464 M. Czuba-Wąsowska, K. Mańko, op. cit., s. 37.

465 M. Kozak, Edukacja na rzecz Praw Dziecka w szkole wyższej. Zarys dydaktyki szczegółowej, Kra-ków 2014, s. 21.

466 W. Jakimowicz, Publiczne prawa podmiotowe, Kraków 2002, s. 474.

467 K. Gawroński, S.M. Kwiatkowski (red.), op. cit., s. 30.

468 J. Oniszczuk, Wolności i prawa socjalne oraz orzecznictwo konstytucyjne, Warszawa 2005, s. 291. Jego istota związana jest z naturalną potrzebą jednostki ludzkiej do zdobywania wiedzy, poznawania tego, co zostało już odkryte, a także poszukiwania tego, co nowe, nieznane, wymagające wyjaśnienia. Por. A. Grzejdziak-Przybyłowicz, op. cit., s. 96.

469 „Każdy człowiek ma prawo do nauki. Nauka jest bezpłatna, przynajmniej na stopniu podstawowym. Nauka podstawowa jest obowiązkowa. Oświata techniczna i zawodowa jest powszechnie dostępna, a studia wyższe są dostępne dla wszystkich na zasadzie równości w zależności od zalet osobistych”. T. Jasudowicz wyróżnia trzy podstawowe składniki tego prawa: prawo do nauki sensu stricto, ideał edukacyjny i gwaran-cję poszanowania prawa rodziców – T. Jasudowicz, Prawo do nauki, (w:) B. Gronowski, T. Jasudowicz, M. Balcerzak, M. Lubiszewski, R. Mizerski, Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2005, s. 379-380.

470 „Państwa-Strony niniejszego Paktu uznają prawo każdej osoby do nauki...”, art. 14: „Każde z Państw-Stron niniejszego Paktu, które w chwili stania się stroną nie było jeszcze w stanie zapewnić na terytorium (...) obowiązkowego i nieodpłatnego nauczania podstawowego, zobowiązuje się w okresie dwóch lat opracować i przyjąć szczegółowy plan działania...”.

471 Konwencja w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty została przyjęta przez Polskę 13.07.1964 r. (Dz. U. z 1964 r. Nr 40, poz. 268).

nie tylko dostęp do oświaty, ale także poziom i jakość nauczania oraz warunki, w jakich to nauczanie się odbywa. Takie rozumienie tego pojęcia odnosi się do oświaty wszystkich typów i stopni bez wyjątku i niezależnie od różnorodności krajowych systemów oświa-ty472. Trzeba podkreślić, że regulacje w tych dokumentach dają podstawę do ustalenia

międzynarodowo chronionego modelu normatywnego prawa do edukacji473.

Źródła prawa w zakresie edukacji dzieli się na źródła prawa krajowego474, źródła prawa międzynarodowego475 i akty prawne UE476. Warto zaznaczyć, że normy prawa mię-dzynarodowego określają treść prawa dziecka do edukacji, uznając jednocześnie obowią-zek państwa w tym zakresie477. W ramach UE nie funkcjonuje jednolity system polityki oświatowej478 – edukacyjna Europa nie jest jednorodna479. Trzeba jednak zauważyć, że polityka edukacyjna UE wpływa na zmiany w polskiej oświacie poprzez programy edu-kacyjne, wyznaczenie kierunków i celów kształcenia oraz przeznaczenie na działania w obszarze edukacji środków z funduszy europejskich480. Działania UE w tym zakresie ograniczają się do przygotowywania zaleceń i rekomendacji, organizowania podstaw współpracy oraz wymiany doświadczeń. Władze UE nie ingerują w systemy edukacyjne

472 Fragment preambuły Konwencji w sprawie zwalczania dyskryminacji w dziedzinie oświaty za: J. Stadniczeńko, Prawo dziecka do nauki – prawa w oświacie, (w:) Konwencja o prawach dziecka. Wybór

zagadnień (artykuły i komentarze), red. S.L. Stadniczeńko, Warszawa 2015, s. 162.

473 Ibidem, s. 158.

474 Zob. M. Kozak, Prawo dziecka do edukacji. Założenia pedagogiczno-prawne i bariery realizacyjne, Warszawa 2013, s. 91-121; S. Jarosz-Żukowska, Ł. Żukowski, Prawo do nauki i jego gwarancje, (w:)

Re-alizacja i ochrona konstytucyjnych wolności i praw jednostki w polskim porządku prawnym, red. M.

Jabłoń-ski, Wrocław 2014, s. 631-658; P. Bała, Konstytucyjne prawo…

475 Zob. preambuła u.p.o., por. T. Bąkowski, Zagadnienie „edukacji domowej” w prawie oświatowym

a zasada pomocniczości, (w:) Jednostka, państwo, administracja – nowy wymiar, red. E. Ura, Rzeszów

2004, s. 20 i n.

476 Zgodnie z zasadą pomocniczości kompetencje w zakresie edukacji należą do państw członkowskich UE. Edukacja pozostaje domeną polityk poszczególnych państw członkowskich. Cechą charakterystyczną prawa unijnego jest brak koncepcji organizacyjnego ujednolicenia struktur szkolnych. „UE nie posiada kompetencji w zakresie organizacji systemów nauczania, zapewnienia odpowiednich podstaw finansowych do ich funkcjonowania, zasad zarządzania oświatą czy treści nauczania. (…) prawo unijne wyraźnie wyklu-cza dopuszwyklu-czalność podejmowania przez UE działań zmierzających do harmonizacji krajowych przepisów prawnych w zakresie oświaty” – M. Czuba-Wąsowska, K. Mańko, op. cit., s. 30.

477 Zob. M. Kozak, Prawo dziecka do edukacji…, s. 102-106.

478 Przez politykę oświatową można rozumieć „dokonywanie wyboru i podejmowanie decyzji w spra-wach celu, kierunku, treści i organizacji oświaty oraz wychowania, a także planowanie działalności oświa-towo-wychowawczej”, pisze D. Dziewulak, Systemy szkolne Unii Europejskiej, Warszawa 1997, s. 11; por. W. Zgliczyński, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej, „Studia BAS” 2010, nr 2, s. 65.

479 Edukację europejską cechują: zróżnicowane systemy szkolne, zróżnicowany poziom scholaryzacji na różnych szczeblach zinstytucjonalizowanego kształcenia, rozbieżne wymagania co do wykształcenia na-uczycieli na poszczególnych szczeblach edukacji, zróżnicowany wiek rozpoczynania nauki szkolnej. Sze-rzej zob. R. Rabczuk, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na tle przemian w szkolnictwie krajów

człon-kowskich, Warszawa 1994, s. 8-34; S.J. Pastuszka, Zadania i rola edukacji w procesie integracji Polski

z Unią Europejską, (w:) Prawne, społeczne i ekonomiczne aspekty integracji Polski z Unią Europejską, red.

S.J. Pastuszka, Legnica–Kielce 2000, s. 145-160; D. Dziewulak, Obowiązek szkolny w Unii Europejskiej, „Analizy BAS” 2010, nr 9, s. 1-10.

państw członkowskich. Każde państwo samodzielnie określa strukturę systemu oświaty, treści nauczania i sposoby kształcenia obywateli481. Edukacja jest tą sferą, która pozosta-wała i pozostaje domeną polityk poszczególnych państw członkowskich482. W piśmiennic-twie zauważa się, że „Unia, respektując suwerenność państw członkowskich w kontroli nad organizacją krajowych systemów edukacji i treściami nauczania, wpływa na systemy edukacyjne za pomocą miękkiego instrumentarium, zwanego metodą otwartej koordyna-cji483. Oczekuje się w niej, że polityka edukacyjna krajów członkowskich i w konsekwencji ich systemy edukacyjne przekształcać się będą samodzielnie w pożądanym kierunku”484. W nawiązaniu do zasady subsydiarności każdy kraj członkowski UE realizuje własną politykę edukacyjną, natomiast jej „działania odnoszą się wyłącznie do ustalonych wspól-nych wytyczwspól-nych w tej dziedzinie. W zapisach traktatowych nie istnieją adnotacje doty-czące formalnych »europejskich standardów w edukacji«, nie zdefiniowano też »unijnego systemu edukacji«. Zbliżanie systemów edukacyjnych państw europejskich oznacza przyj-mowanie wspólnych priorytetów edukacyjnych, zwracanie uwagi na równość szans edu-kacyjnych i poprawę jakości kształcenia, tworzenie nowego modelu europejskiego nauczy-ciela oraz europejskiego ideału wychowania”485.

Regulacje prawne poszczególnych państw mają wymiar indywidualny, ale państwa UE uwzględniają międzynarodowe normy prawne stanowiące o „prawie do edukacji”486. Międzynarodowe normy prawne i źródła prawa krajowego statuujące o „prawie do nauki” stanowią podstawę do realizacji praw podmiotowych jednostki w dziedzinie oświaty i objęcia jej szczególną ochroną. Nie sposób wyliczyć tu wszystkich aktów prawa mię-dzynarodowego z zakresu prawa dziecka do edukacji487, nie jest też to celem niniejszej

481 Zob. R. Pawlak, Polska reforma oświaty a europejska polityka edukacyjna, „Studia Europejskie” 2004, nr 3, s. 101-121.

482 D. Dziewulak, Systemy szkolne Unii Europejskiej…, s. 84.

483 Ibidem, s. 70. Metoda otwartej koordynacji, jak pisze autor, „stosowana jest na poziomie międzyrzą-dowym Unii. Rola Komisji Europejskiej sprowadza się do wspierania zebrania, analizy oraz wymiany infor-macji i doświadczeń. (…) państwa członkowskie współpracują i mierzą postępy realizacji celów na podsta-wie wspólnie ustalonych wskaźników”.

484 Ibidem, s. 84.

485 A. Włoch, Społeczny wymiar edukacji europejskiej, „Zeszyty Naukowe Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie” 2011, t. 18, nr 1, s. 234.

486 Zob. S. Futyma, Prawo dziecka do nauki, czyli o kilku praktycznych wymiarach polskiej edukacji, (w:) Prawa dziecka po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Materiały z konferencji Rzecznika Praw Dziecka, red. M. Potapowicz, M. Krauzowicz, P. Przybylski,, Warszawa 2004, s. 85 i n.; W. Walkowska, Edukacja

w świetle praw człowieka, (w:) Polska wobec wyzwań edukacyjnych Unii Europejskiej, red. L.

Dziewięcka--Bokun, A. Ładyżyński, Wrocław 2004, s. 51-60; E. Tokarczyk, Prawo dziecka do uzyskania wykształcenia, (w:) Konwencja o prawach dziecka – analiza i wykładnia, red. T. Smyczyński, Poznań 1999, s. 283-285.

487 Szerzej pisze o tym M. Kozak, Prawo dziecka do edukacji…, s. 117, 119. Autorka poszukuje zna-czenia terminu „prawo dziecka do edukacji”, zauważając, że jest on opisowy, często używany w piśmien-nictwie zamiennie z terminami takimi jak „prawo dziecka do nauki” czy do „prawo dziecka do kształcenia”. Według niej w wykładni pedagogicznej i znaczeniu pewnej idei pedagogicznej „prawo dziecka do edukacji” to „wynikająca z prawa naturalnego, zdeterminowana normatywnie przestrzeń procesów związanych

analizy488. Trzeba jednak zauważyć, że stanowią one podstawę wiążących umów i pro-cedur legislacyjnych w kontekście prawa do nauki – publicznego prawa podmiotowego w regulacjach krajowych489.

Korzystanie z prawa do nauki jako prawa podmiotowego obywatela polega przede wszystkim na uprawnieniu do oczekiwania i domagania się pewnych działań i świadczeń na swoją rzecz od organów władzy publicznej – zwłaszcza od administracji publicznej490. Prawo podmiotowe daje możliwość oczekiwania spełnienia gwarantowanych usług edukacyjnych w ramach konstytucyjnego prawa do nauki. Jakie są sposoby realizacji prawa do nauki i obowiązku z tego tytułu oraz granice odpowiedzialności w zakresie realizacji zadań oświatowych spoczywających na państwie – to pytania, które nigdy nie tracą na aktualności wobec nieustannych wyzwań edukacyjnych. Wszakże zadania pu-bliczne w państwie prawa wykonywane przez organy administracji pupu-blicznej to inaczej określone obowiązki prawne tych organów, wykonywane dla urzeczywistnienia praw

podmiotowych obywateli, w tym prawa podmiotowego do nauki491. Przykładem może

być zagwarantowane prawo podmiotowe obywatela do bezpłatności szkolnictwa publicz-nego. Może on, korzystając z prawa do nauki, domagać się spełnienia świadczenia za-pewnionych usług edukacyjnych przy uwzględnieniu tego, iż z prawami wiążą się obo-wiązki i potencjalny przymus państwa492.

Przykładem prawa w dziedzinie świadczenia usług oświatowych, z którym sko-relowany jest obowiązek prawny, jest prawo do nauki i odpowiednio obowiązki eduka-cyjne. Aktualne wciąż pozostaje pytanie o rzeczywiste przestrzeganie konstytucyjnego prawa do nauki i sposoby realizacji praw podmiotowych jednostki w zakresie świad-czonych usług edukacyjnych493. Tu bowiem rzeczywistość praktyki szkolnej w raportach Rzecznika Praw Dziecka494 nie jest zadawalająca,tylko w 2017 r. zgłoszono do niego

z realizacją kształcenia formalnego w ramach danego systemu oświaty oraz procesów życia społecznego, dzięki którym jednostka w określonym stadium swojego rozwoju nazwanym dzieciństwem uczy się świa-domie rozwijać siebie, swoją wiedzę, zdolności i postawy, w celu jak najpełniejszego i twórczego autoro-zwoju oraz udziału w życiu społecznym i budowania kultury poszanowania praw człowieka”, s. 119.

488 Szerzej zob. P.J. Jaros (red.), Prawa dziecka. Dokumenty Rady Europy,, Warszawa 2012.

489 Por. Prawa rodziców (https://men.gov.pl/zycie-szkoly/rady-rodzicow/prawa-rodzicow-2.html, do-stęp: 20.06.2018 r.).

490 Zob. D. Kurzyna-Chmiel, Prawa w dziedzinie oświaty (edukacji) w wybranych umowach

międzyna-rodowych i prawie UE, (w:) Umowy w administracji, red. J. Boć, L. Dziewięcka-Bokun, Wrocław 2008, s. 335; P. Winczorek, Prawo konstytucyjne Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003, s. 83.

491 A. Błaś, J. Boć, J. Jeżewski, Administracja publiczna, red. J. Boć, Wrocław 2003, s. 42.

492 D. Kurzyna-Chmiel, Prawa w dziedzinie oświaty…, s. 335.

493 W zakresie publicznego prawa podmiotowego dziecka do nauki zob. R. Raszewska-Skałecka, B. Olszewski, Publiczne prawa podmiotowe dziecka w zakresie świadczeń edukacyjnych, (w:) Profesora

Jana Bocia Styl – Słowa – Szkoła, red. A. Szadok-Bratuń, Wrocław 2005, s. 195-228 – autorzy omawiają

przedmiotowe zagadnienie według aktualnego na ten czas stanu prawnego u.s.o.

494 Informacja o działalności Rzecznika Praw Dziecka za rok 2017 oraz uwagi o stanie przestrzegania

ogółem 5978 spraw związanych z nieprzestrzeganiem prawa dziecka do nauki. W prak-tyce realizowanie prawa do nauki jest złożone nie tylko ze względu na rozległą materię spraw, których dotyczy, ale i w kontekście podmiotowości prawnej dziecka495 – poszu-kiwania skutecznych instrumentów ochrony praw edukacyjnych dziecka. Należy za-uważyć, że w naukach społecznych wskazuje się na „koncepcję edukacji jako jednego z publicznych praw podmiotowych, których istotą jest możliwość formułowania roszczeń skierowanych do władzy publicznej w razie naruszeń/ograniczeń prawa do edukacji”496. Trudno nie zgodzić się z tym, że przejawem realizacji takiej koncepcji edukacji mogą być działania i interwencje oraz wystąpienia generalne związane z nieprzestrzeganiem prawa do nauki podejmowane przez Rzecznika Praw Dziecka, stojącego na straży praw dziecka, określonych w Konstytucji RP, KPD i innych źródłach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców. Rzecznik Praw Dziecka zwracał się do innych organów i instytucji o podjęcie działań lub udzielenie informacji w sprawach dotyczących497 m.in.: „1) przestrzegania praw dziecka i ucznia w szkole,2) likwidacji bądź reorganizacji placówek oraz zmian w sieci szkół, 3) rekrutacji do przedszkoli i szkół, 4) oceniania uczniów, w tym ich zachowania, 5) nadmiernej ilości prac domo-wych zadawanych uczniom, 6) wsparcia dla dzieci ze specjalnymi potrzebami eduka-cyjnymi, 7) organizacji indywidualnego nauczania, 8) pomocy psychologiczno-peda-gogicznej, 9) nierównego traktowania i dyskryminacji, 10) stosowania niewłaściwych metod wychowawczych, 11) nadzoru ze strony dyrektora przedszkola i szkoły, 12) wła-ściwej opieki podczas przerw międzylekcyjnych, 13) dostępu rodzica do informacji o uczniu, 14) bezpieczeństwa i higieny w przedszkolu i szkole, 15) nauki w szkołach

artystycznych dzieci z niepełnosprawnościami,16) pobytu w placówce dziecka

prze-wlekle chorego, 17) dowożenia dzieci do szkół i przedszkoli, w tym dzieci z niepełno-sprawnościami, 18) bezpieczeństwa dzieci podczas zajęć organizowanych przez szkołę poza jej terenem (…)”. Nie jest to jednak pełny katalog spraw, a jedynie wybrane pro-blemy szkolne, pokazujące jednak wielość i zróżnicowanie spraw edukacyjnych zwią-zanych z przestrzeganiem prawa do nauki. Rzecznik Praw Dziecka jako konstytucyjny organ kontroli państwa dostrzega obszary, w których prawo dziecka do nauki nie jest w pełni przestrzegane. Ponadto skoro prawo do nauki jest ujęte w formę prawa podmiotowego, to wynikają z niego odpowiednie, uzasadnione roszczenia osób upraw-nionych (w zasadzie realizowane za pośrednictwem rodziców lub opiekunów)498. Wszak-że konstytucyjne prawo do nauki i jej obowiązek określony u.p.o. tworzą uzupełniającą się całość, trudno bowiem wyobrazić sobie, aby wobec istnienia powszechnego

495 M. Kozak, Edukacja…, s. 20.

496 Ibidem, s. 21.

497 Pełny katalog spraw w tym zakresie zob. Informacja o działalności Rzecznika Praw…, s. 216 i n.

obowiązku nie istniało zarazem prawo dziecka i rodziców do uzyskania ze strony szko-ły świadczenia usług edukacyjnych499.

W źródłach prawa krajowego i aktach prawa międzynarodowego znajduje się też umocowanie dla nauczania domowego jako formy edukacji pozaszkolnej, o której mowa poniżej. W ogólnym zaledwie zarysie wskażmy, że „deklarowane prawo pierwszeństwa rodziców w zakresie wyboru rodzaju kształcenia dla swych dzieci oraz zagwarantowa-na wolność zapewnienia dzieciom wychowania moralnego i religijnego zgodnie z prze-konaniami rodziców, a także związana z nią wolność wyboru dla swojego dziecka szkół innych niż szkoły założone przez władze publiczne stanowią podstawę istnienia