Brak podstawy prawnej

Kolejną przesłanką właściwą bezpodstawnemu wzbogaceniu, bez której nie powstaje roszczenie zwrotne, jest brak podstawy prawnej przysporzenia. Traktowanie okoliczności właściwych bezpodstawnemu wzbogaceniu jako elementów istotnych koncepcji przepadku roszczenia wymusza, tak jak to miało miejsce w odniesieniu do przesłanek wcześniej analizowanych, określenie, co rozumieć pod pojęciem braku podstawy prawnej.

Nie ma tu miejsca na prezentację rozbieżności, jakie istnieją w doktrynie co do pojmowania tego zwrotu. Wystarczyć musi analiza poglądu dominującego. Przesłankę braku podstawy prawnej należy postrzegać jako brak usprawiedliwienia prawnego wzbogacenia - nie może być ona rozumiana przez

pryzmat niesprawiedliwości, niesłuszności przesunięcia majątkowego233.

W podobnym tonie wypowiada się również E. Łętowska, która stwierdza, że takie ujęcie dominuje w piśmiennictwie, gdzie przesłankę braku podstawy prawnej rozumie się w sposób zobiektywizowany, jako brak tytułu prawnego, legitymizującego przesunięcie korzyści majątkowej w sposób definitywny do

majątku wzbogaconego234

.

Warto zaznaczyć, że wyliczenie przypadków, w których wystąpi brak podstawy prawnej wzbogacenia nie jest możliwy ze względu na różnorodność sytuacji, w których z bezpodstawnym wzbogaceniem może mieć miejsce.

233 A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania. Zarys wykładu według kodeksu cywilnego. Część szczegółowa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań 1966, s. 380; Z. Radwański, A. Olejniczak,

Zobowiązania – część ogólna, C.H. Beck, s. 280; K. Pietrzykowski, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1-449¹¹, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 1059; K. Kołakowski, [w:] E. Gniewek (red.), Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, LexisNexis, Warszawa 2006, s. 219; W. Dubis, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2006, s. 632; wyrok SN z 23.05.2003 r., III CKN 1211/00, IC 2004, nr 3, s. 39.

116 Łatwiejszym jest natomiast wskazanie, co taką podstawą może być. Tytuł prawny może realizować się w ustawie, akcie administracyjnym, orzeczeniu sądowym lub

czynności prawnej235

. Brak tak pojmowanego tytułu prawnego jest jednoznaczny

z brakiem podstawy prawnej wzbogacenia²³⁶. Ponadto należy zwrócić uwagę, iż

tytuł prawny wzbogacenia nie może być rozumiany jednolicie dla wszystkich wypadków wzbogacenia. Doskonale uwidacznia się to w odniesieniu do nienależnego świadczenia. Czym innym jest bowiem podstawa prawna

świadczenia, a czy innym wzbogacenia wynikłego z innych przyczyn237

. W art. 410 k.c. ustawodawca enumeratywnie wylicza, kiedy można żądać zwrotu świadczenia, a więc kiedy można uznać, że brak jest podstawy prawnej wzbogacenia. Jeżeli wzbogacenie wynika ze świadczenia, a nie zachodzi żaden z wypadków opisanych w art. 410 k.c., nie jest możliwe wykazanie braku podstawy prawnej wzbogacenia w rozumieniu art. 405 k.c. Zasada ta działa również w przeciwną stronę. Ustalenie istnienia podstawy prawnej wzbogacenia nie jest wystarczające dla stwierdzenia, że istnieje podstawa świadczenia. Przy nienależnym świadczeniu odpada zatem potrzeba stwierdzenia przesłanki podstawy prawnej wzbogacenia. Zamiast tego trzeba stwierdzić istnienie nienależnego świadczenia w znaczeniu, jakie temu pojęciu nadaje Kodeks cywilny²³⁸.

Powyższe rozważania dotyczące przesłanki braku podstawy prawnej wzbogacenia należy ocenić pozytywnie, jeżeli spojrzeć na nią przez pryzmat koncepcji przepadku roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia. Jak już zostało powiedziane wcześniej, przesłanka ta wynika przede wszystkim z czynu lub celu o charakterze niegodziwym. Okoliczności te powodują, że przysporzenie korzyści majątkowej nie ma swego uzasadnienia prawnego. Jest to spowodowane nieważnością czynności prawnej zobowiązującej (kauzy) z jednej strony, a prawidłowością czynności rozporządzającej z drugiej. Okoliczność, że korzyść

235

Wyrok SN z 17.11.1998 r., III CKN 18/98, LexisNexis nr 2120556.

236 Wyrok SN z 11.12.2008 r., IC CSK 302/08, LexisNexis nr 2031132; uchwała SN z 7.5.2010 r., III CZP 26/10, OSNC 2010, nr 12, poz. 159.

237 A. Ohanowicz, [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań –

część ogólna, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 486.

238 W. Serda, Nienależne świadczenie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 46; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, C.H. Beck, Warszawa 2000, s. 81.

117 majątkowa ma oparcie w ważnej czynności prawnej (rozporządzającej), nie

zawsze jest jednak równoznaczna z istnieniem podstawy prawnej przysporzenia239.

Będzie tak wówczas, gdy wynikające z czynności prawnej przysporzenie nie ma wystarczającego usprawiedliwienia, ponieważ jest dokonane bez prawidłowej kauzy, co ze względu na abstrakcyjność czynności nie powoduje jej

nieważności240. Inaczej mówiąc ważna czynność rozporządzająca może nie być

wystarczającą podstawą przysporzenia (jeśli czynność była abstrakcyjna,

a zobowiązanie do przysporzenia nieważne)²⁴¹. W takim przypadku środkiem

ochrony interesów zubożonego może być roszczenie o zwrot242

. W przypadku weksla, o czym wspomniano wcześniej, będzie to roszczenie o zwrot nienależnego

świadczenia, bowiem spełnione zostało świadczenie wynikające

z zobowiązania abstrakcyjnego243. W odniesieniu do sytuacji przysporzenia

niegodziwego, jako że nie mamy tu do czynienia ze świadczeniem (kwalifikacja zachowania zubożonego jako świadczenie jest negatywna), będzie to roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia z art. 405 k.c.

Forma tej zapłaty może być dowolna. Zawsze bowiem spotka się to z brakiem podstawy prawnej. Cel z jakim działa zubożony nie pozostawia w tym zakresie najmniejszych wątpliwości. Zazwyczaj będą to sytuacje związane z dokonaniem czynności prawnej, której skutkiem będzie przeniesienie własności. Brak podstawy prawnej przysporzenia polegać będzie na nieważności czynności prawnej zobowiązującej. Mimo że skutek rozporządzający nie ma materialnego związku z zobowiązaniem (zachowanie zubożonego nie jest świadczeniem i nie ma on na celu zwolnić się z zobowiązania), to obie te czynności są ze sobą powiązane pod względem formalnym. Ten właśnie związek, mimo że nie wpływa na skuteczność czynności rozporządzającej, to daje podstawę do twierdzenia, że

239

R. Trzaskowski, [w:] J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Zobowiązania, cz. 1, LexisNexis, Warszawa 2013, s. 279.

240 A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, s. 113; A. Ohanowicz, [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. t. III, cz. 1, Prawo

zobowiązań – część ogólna, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 488.

241 Podobnie, tyle że o zobowiązaniu do świadczenia, a nie przysporzenia, P. Księżak, [w:] K. Osajda (red.)

Kodeks Cywilny. Komentarz, t. II, Zobowiązania, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 298.

242 Z. Radwański, [w:] Z. Radwański (red.), System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, wyd. 2, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 200.

243 Por. bliżej A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1996, s. 20-21.

118 przysporzenie nie miało swojej podstawy prawnej w postaci ważnej czynności zobowiązującej. Czynność rozporządzająca powiązana jest z zobowiązaniem w zasadzie tylko w dwóch aspektach - możliwości przyporządkowania czynności rozporządzającej do zobowiązującej oraz zgodności treści czynności rozporządzającej z treścią czynności zobowiązującej. Nie ma natomiast tu związku materialnego, polegającego na nadaniu temu zachowaniu charakteru celowego działania. Dlatego też pomimo skuteczności czynności rozporządzającej uzyskanie korzyści majątkowej nie ma swojej podstawy prawnej.