Spełnienie świadczenia niegodziwego następuje z reguły jako wykonanie umowy wzajemnej. Najczęściej bowiem czyn zabroniony, w zamian za który
świadczenie jest spełniane, jest właśnie świadczeniem wzajemnym201. Równie
często strony niegodziwej transakcji mają wspólny cel, co także jest elementem charakterystycznym dla tego rodzaju świadczeń. Skoro każda ze stron transakcji spełnia świadczenie niegodziwe, zachodzi konieczność rozważenia, które z nich w takim wypadku winno podlegać przepadkowi na podstawie art. 412 k.c. Konieczne jest również odpowiedzenie na pytanie, czy orzeczenie przepadku jednego ze świadczeń przesądza automatycznie o konieczności takiego orzeczenia w stosunku do świadczenia wzajemnego.
Sąd Najwyższy we wspomnianej wcześniej tezie 4 Wytycznych z 1972 r. stwierdził: „Gdy obie strony spełniają świadczenie w wykonaniu zobowiązań z umowy wzajemnej, przepadkowi ulegają przedmioty obu tych świadczeń”. Stanowisko to zostało potwierdzone również później: „Przy umowach wzajemnych wzbogacenie obejmuje nie pełną wartość otrzymanego świadczenia,
199 Przykładowe aspekty brane przez sąd pod uwagę, wyrok SN z 20.7.1972 r., II CR 285/72, Lex nr 7107;
200 Użyty w przepisie zwrot „może” oznacza obowiązek, zob. K. Piasecki, [w:] K. Piasecki (red.), Kodeks
postępowania cywilnego, t. 1, Komentarz do art. 1-366, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 1513; wyrok SN
z 14.2.2007 r., II CSK 423/06, Lex nr 274145.
201 Szerzej o umowach wzajemnych, A. Brzozowski, [w:] E. Łętowska (red.), System Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań – część ogólna, wyd. 2, C.H. Beck, Warszawa 2013, s. 452-454.
100 lecz tylko różnicę wartości świadczeń. W takich wypadkach przepadek obejmuje przedmioty obu świadczeń wzajemnych w całości, ponieważ zgodnie z art. 412 k.c. przedmiotem przepadku jest nie wzbogacenie, lecz sam przedmiot spełnionego
świadczenia”202. Powyższy pogląd jest podtrzymywany w doktrynie również
w odniesieniu do obecnie obowiązującego art. 412 k.c.203 Należy jednak
przeanalizować, czy taka wykładnia może być w dalszym ciągu aktualna.
Rozważania należałoby zacząć od przywołania skutków nowelizacji art. 412 k.c. z 1990 r., które zmieniły mechanizm orzekania o przepadku świadczenia niegodziwego. Przepadek następuje obecnie na podstawie konstytutywnego wyroku sądu, a nie jak uprzednio, z mocy prawa. Gdyby przyjąć aktualność obowiązującej poprzednio wykładni na gruncie obecnej regulacji, oznaczałoby to, że orzeczenie przepadku świadczenia jednej ze stron umowy przesądza o obowiązku orzeczenia przepadku świadczenia wzajemnego. Chociażby z tego powodu należy uznać wypowiedzi Sądu Najwyższego w tej materii za nieaktualne. Sąd przecież w każdym wypadku zachowuje możliwość wyboru w przedmiocie orzekania, bądź nieorzekania przepadku. Jak już naznaczono w poprzednim podrozdziale decydujące znaczenie w tej materii miałyby okoliczności sprawy, na podstawie których sąd podejmowałby odpowiednie decyzje. W ramach kompetencji sądu, które wynikają z fakultatywności przepadku, możliwe jest oddalenie pozwu o orzeczenie przepadku jednego ze świadczeń, mimo orzeczenia przepadku świadczenia wzajemnego. Przyjęcie poglądu przeciwnego oznaczałoby
automatyzm w podejmowaniu decyzji, który stoi w sprzeczności
z fakultatywnością orzeczenia.
Należy wskazać również na względy konstrukcyjne, które także czynią pogląd o obowiązkowym nadawaniu charakteru niegodziwego świadczeniu z umowy wzajemnej za błędny. Jak słusznie zauważył A. Ohanowicz w naszej judykaturze przyjęta została teoria dwóch kondykcji, która zakłada, że świadczenia
202
Wyrok SN z 05.11.1977 r., CRN 248/77, OSNC 1978, nr 9, poz. 158.
203 A. Szpunar, Przepadek nienależnego świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, „Przegląd Sądowy” 1999, nr 2, s. 16.
101
wynikające z umowy wzajemnej muszą być traktowane odrębnie204, odrzucono
natomiast teorię salda205. Przyjęcie powyższego założenia na gruncie
niegodziwych umów wzajemnych skutkuje z kolei możliwością zaistnienia sytuacji, w której art. 412 k.c. znajdzie zastosowanie tylko do jednego ze świadczeń, czyniąc świadczenie wzajemne wolnym od sankcji przepadku. Pogląd, według którego należy dokonywać odrębnej oceny każdego ze świadczeń,
podzielają także inni autorzy206, uznając jednocześnie tezę 4 Wytycznych z 1972 r.
za nieaktualną na gruncie obecnie obowiązującego stanu prawnego.
Podsumowując powyższe rozważania, należy stwierdzić, iż w razie spełnienia świadczeń w wykonaniu umowy wzajemnej, każde z nich powinno podlegać odrębnej ocenie i co do każdego z nich sąd powinien odrębnie rozważyć potrzebę orzeczenia przepadku. Przyjęcie tezy 4 Wytycznych z 1972 r. za aktualną wprowadziłoby automatyzm w podejmowaniu decyzji przez sądy, a przecież nawet działanie we wspólnym celu z równym poziomem niegodziwości nie stoi na przeszkodzie, jak wykazano w podrozdziale poprzednim, ostatecznemu odmiennemu potraktowaniu obu świadczeń, np. z powodu sytuacji stron czy innych okoliczności sprawy. Oczywiste jest natomiast, że orzeczenie przepadku jednego ze świadczeń nie może pozostać bez wpływu na rozważania sądu co do możliwością orzeczenia przepadku drugiego. Okoliczności sprawy, w oparciu o które sąd podejmuje decyzje, uległy bowiem dość istotnej zmianie. Dlatego w każdej sytuacji, gdy jest to możliwe, sprawy o przepadek powinny być połączone. Ten sam sąd, oceniając całokształt okoliczności, może w takim wypadku w sposób najlepszy wybrać odpowiednie rozwiązanie.
204 A. Ohanowicz, [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań –
część ogólna, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981; W. Serda, Nienależne świadczenie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 243; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa 2000, s. 143; W. Dubis, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2013, komentarz do art. 405, Nb 30.
205
Teoria salda polega na tym, że powstaje tylko jedno roszczenie, którego przedmiotem jest różnica w wysokości świadczeń wzajemnych. Roszczenie to przysługiwać będzie tej ze stron, której świadczenie miało obiektywnie wyższą wartość.
206 E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, C.H. Beck, Warszawa 2000, s. 118; M. Kozaczek, Powództwo
o orzeczenie przepadku świadczenia spełnionego w zamian za dokonanie czynu zabronionego lub w celu niegodziwym, „Przegląd Sądowy” 2006, nr 4, s. 35; K. Pietrzykowski, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz do artykułów 1-44911, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 1079.
102 Powyższe wnioski należy przyjąć za właściwe również w odniesieniu do sytuacji, w której to roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, a nie świadczenie, ulega przepadkowi. Należy jednak zastrzec, iż nie wynika to z teorii dwóch kondycji ale względów konstrukcyjnych. Nigdy bowiem roszczenia poszczególnych stron niegodziwej transakcji nie będą miały źródła w ścisłym tego słowa znaczeniu w umowie wzajemnej. Wynika to, jak już zostało powiedziane, z kwalifikacji zachowania zubożonego. Dokonane przez strony przysporzenia wzajemne pod względem materialnym nie są wykonaniem niegodziwej umowy. Każde z nich ma swoje źródło w samym zachowaniu się przysparzającego, które ma jedynie formalne oparcie w umowie do niego zobowiązującej. Stąd też każde z powstających wówczas roszczeń należy traktować odrębnie.
103