Psychologowie temperamentu, niezależnie od przyjętych paradygmatów, są zgodni co do tego, że temperament ujawnia się od samych narodzin dziecka, a pewne jego zaczątki (np.
aktywność ruchowa) są obserwowalne już w życiu prenatalnym (Strelau, 2009). Badacze skoncentrowani na temperamencie dziecka (Buss i Plomin, 1975; Rothbart, i in., 1998; Thomas i Chess, 1977) podzielają pogląd, że cechy temperamentu tworzą fundament dla dalszego rozwoju, w tym do rozwoju wewnętrznych struktur poznawczych. Temperament jako formalna charakterystyka każdego zachowania bierze udział również w czynnościach kontrolnych.
Wykazuje on wiele związków z samokontrolą reaktywną, która jest nam potrzebna tu i teraz, gdy napływają do nas bodźce czy informacje i trzeba na nie odpowiedzieć lub odpowiednio zareagować. Żwawość i wytrzymałość ułatwiają czynności kontrolne, a perseweratywność i reaktywność emocjonalna osłabiają samokontrolę REA. Aktywność raczej nie jest predyktorem wyższego poziomu cechy samokontroli i jako regulator dopływu stymulacji nie oddziałuje na sprawność procesów kontroli. W świetle przeprowadzonych badań, zharmonizowane struktury nie poprawiają sprawności funkcji kontrolnych.
Niedostymulowanie lub przestymulowanie ma wpływ na stan naszego zdrowia i dobrostan psychiczny, determinuje odporność na stres i tworzy temperamentalny czynnik ryzyka (Strelau, 2014), ale nie osłabia naszej samokontroli. To poziom możliwości przetwarzania stymulacji – świadczący o silnym lub słabym typie układu nerwowego – łączy się z silniejszą lub słabszą samokontrolą REA. Tu wydawać by się mogło należy poszukiwać korelatów biologicznych pomiędzy wydolnością układu nerwowego a sprawnością funkcji kontrolnych. Na poziomie neuronalnym samokontrola jest realizowana przez szereg ośrodków mózgowych. Nie ma, jak się wydaje, jednego mózgowego ośrodka „silnej woli”, można natomiast stwierdzić wybiórczą aktywację różnych obszarów mózgu podczas realizacji zadań wymagających samokontroli.
w prawej półkuli. Ten ośrodek wydaje się szczególnie ważny w przypadku hamowania niepożądanej reakcji. Ważną rolę kontrolną spełnia przednia część kory obręczy (ACC), która wykrywa niespójność między różnymi właściwościami stymulacji, przełączając system poznawczy z trybu automatycznego na tryb kontrolowany. Brzuszno-przyśrodkowa kora przedczołowa (VMPFC) wydaje się szczególnie istotna w zadaniach wymagających kontroli emocji oraz w odraczaniu gratyfikacji. Z kolei przednia część kory wyspy (antIns) zdaje się pełnić istotną rolę w przełączaniu uwagi (Sidlauskaite i in., 2014), w szczególności w przełączaniu mózgu z sieci spoczynkowej (domyślnej, default mode network, DMN) na sieć zadaniową (salience network, SN). Neuroobrazowanie tych procesów kontrolnych u osób o zróżnicowanych możliwościach przetwarzania stymulacji mogłoby dać kolejną wskazówkę na temat tego, czy osoby o silnej kontroli bardziej oszczędnie i ekonomicznie aktywują sieci neuronalne, czy wręcz przeciwnie „zapalają” całą plejadę połączeń neuronalnych, zużywając przy tym więcej paliwa mentalnego.
Samokontrola PRO, która potrzebna jest do planowania przyszłości – nie łącząc się z biologicznymi dyspozycjami – wydaje się być przez to łatwiejsza do formowania i wytrenowania. Warto byłoby zaprojektować trening uczący planowania, układania harmonogramów, łączenia projektów, aby rozpocząć realizację zamierzonego celu i sprawdzić czy ma to wpływ na poziom sprawności funkcjonowania mechanizmów kontroli.
Przy okazji trzeba pamiętać, że zastosowane metody badawcze zastosowane na pierwszym etapie są samoopisowe i pomimo ich rzetelności są obciążone aprobatą społeczną, a ponadto nie każda osoba badana ma taki poziom świadomości, że potrafi siebie obiektywnie i trafnie ocenić i opisać. Niemniej jednak wyniki badań pochodzące z czterech źródeł (bateria TOMS) są ze sobą bardzo spójne.
Drugi etap analiz na poziomie procesów poznawczych należy potraktować bardzo eksperymentalnie i eksploracyjnie. Funkcje wykonawcze mają złożoną i wieloczynnikową organizację, ta składa się z następujących po sobie faz, które przebiegają względem siebie sekwencyjnie, dotyczy to zarówno przetwarzania informacji, jak i nadzoru nad przebiegiem ukierunkowanego działania. Bardzo trudno zmierzyć odseparowane funkcje wykonawcze.
Testy SIM wymagają dalszych weryfikacji i udoskonaleń metodologicznych. Po raz kolejny potwierdzono, że samokontrola obserwowana w zachowaniu, jako cecha osobowościowa nie łączy się liniowo z procesami poznawczymi odpowiedzialnym za kontrolę myśli. Są to procesy, zmieniające się dynamicznie i mogą być modyfikowane bardzo wieloma czynnikami, jak np.
pora dnia, zmęczenie fizyczne, przeżycia emocjonalne, przesilenie mechanizmu uwagowego.
Wrażliwość testów z zadaniami poznawczymi na stany fizjologiczne, które mogą być mało stabilne i zniekształcać rzeczywistość jest trudna do kontrolowania. Hamowanie u tej samej osoby w sytuacji rozproszonej uwagi, spowodowanej przestymulowaniem intelektualnym będzie mniej skuteczne niż w sytuacji, gdy osoba ta jest wypoczęta, odprężona.
W prezentowanych badaniach nie było to w żaden sposób kontrolowane, dlatego należy ostrożnie wyciągać wnioski. Ponadto na tym poziomie analizy nie badano kontroli PRO, co może stanowić ciekawą ścieżkę dla dalszych badań.
Główne wnioski wynikające z przeprowadzonych badań:
1. Cechy temperamentu ujawniają powiązania z samokontrolą, jako cechą; najsilniejsze związki wykazują żwawość, reaktywność emocjonalna i wytrzymałość.
2. Występują dwa typy samokontroli, jako cechy: samokontrola reaktywna (REA) ujawniającą się w już rozpoczętym działaniu lub wyeksmitowanej reakcji oraz samokontrola proaktywna (PRO), która jest potrzebna do zaplanowania i zainicjowania działania.
3. Temperament warunkuje kształtowanie się cechy samokontroli, dotyczy to bardziej samokontroli REA. Główne znaczenie mają tu takie cechy jak reaktywność emocjonalna i wytrzymałość.
4. To możliwości przetwarzania stymulacji (MPS) a nie harmonia struktur temperamentalnych różnicuje ludzi pod względem samokontroli, jako cechy.
5. Relacje pomiędzy temperamentem a wyspecjalizowanymi funkcjami zarządczymi są słabe i ujawniają się tylko przy hamowaniu reakcji. Nie ujawniono żadnych związków liniowych pomiędzy cechami temperamentu a przełączaniem się pomiędzy warunkami oraz monitorowaniem i utrzymywanie celu.
6. Koniunkcja harmonii struktury temperamentu i wysokich MPS odznacza się sprawniej działającymi funkcjami wykonawczymi w obrębie hamowania poznawczego w porównaniu ze strukturą niezharmonizowaną o niskich MPS.
7. Problem powiązań pomiędzy funkcjami zarządczymi (poziom poznawczy) a samokontrolą, jako cechą (poziom behawioralny) jest głębszy, niż pierwotnie zakładano. Na tym etapie analizy nie ujawniono powiązań tych dwóch wymiarów.