4.1 Cel badawczy
Samokontrola jest pożądaną cechą, jeśli chodzi o skuteczną realizację długofalowych celów. Coraz częściej mówi się, że to ona, a nie inteligencja, stoi za osiągnięciami szkolnymi i sukcesami zawodowymi (Baumeister i Tierney, 2013; Strelau i Doliński, 2008; Klinkosz, 2016; Nęcka i in. 2016, 2018). Czy zatem nasze podstawowe dyspozycje, do których zaliczamy cechy temperamentu ułatwiają formowanie się solidnych podstaw samokontroli? Czy kontrola poznawcza stanowi o cesze samokontroli? Czy funkcjonuje kilka różnych typów samokontroli np. jedna do samoograniczania się, a inna do planowania i organizowania przyszłości?
W literaturze przedmiotu nie znajdujemy zbyt wielu badań odpowiadających na powyższe pytania. Nie są też wystarczająco dobrze zbadane współzależności pomiędzy temperamentem a samokontrolą jako cechą, chociaż można przypuszczać, że zdolność człowieka do organizowania własnych działań niezależnie od nacisków zewnętrznych lub pierwotnych potrzeb fizjologicznych nie działa w oderwaniu od formalnych charakterystyk zachowania człowieka, które przecież przejawiają się w każdym jego zachowaniu. W zależności od siły presji zewnętrznej lub wewnętrznej, samokontrola może być zadaniem łatwym lub trudnym, ale zawsze jest jakimś wysiłkiem, który musi powodować zużycie dostępnych zasobów energetycznych (Baumeister i in., 1998; Gailliot i in., 2007). Z drugiej strony to temperament wraz ze swoimi możliwościami przetwarzania stymulacji jest energetycznym zasobnikiem organizmu. Chciałoby się w tym miejscu rzec, że to poziom energetyczny wynikający z temperamentu oraz jego efektywna regulacja warunkują wydolność i skuteczność mechanizmu samokontroli. Nieliczne dotychczasowe badania sugerują, iż cechy temperamentu wyróżnione w RTT są powiązane w sposób zróżnicowany z samokontrolą ujmowaną jako cecha, jednakże podobne zależności nie występują, gdy rozpatrujemy tę relację z funkcjami zarządczymi
mierzonymi za pomocą zadań poznawczych (Nęcka, 2015). W świetle tych wyników dalsze próby dokładnej analizy omawianej relacji wydają się wskazane i potrzebne. Jeszcze mniej wiemy o powiązaniach pomiędzy samokontrolą, jako stałą dyspozycją a funkcjami zarządczymi w procesach poznawczych. Wydawać by się mogło, że jedno wprost warunkuje drugie, ale przeprowadzone w zespole Nęcki badania tego nie potwierdzają (Nęcka i in.. 2012, 2018). Głównym celem prezentowanych badań jest więc eksploracja różnic indywidualnych w zakresie samokontroli, sprawdzenie czy istnieje związek pomiędzy samokontrolą (zmienna zależna), a wybranymi cechami temperamentu oraz jego czterema strukturami (zmienne niezależne).
W tym miejscu należy wyjaśnić, dlaczego włączono do badań cechy osobowości i motywację osiągnięć, skoro badania skupiają się na temperamencie i samokontroli. Inwentarz NEO-FFI został włączony do badań z trzech powodów. Po pierwsze, nie ma zbyt wielu badań nad związkami między temperamentem a samokontrolą. Po drugie, w psychologii światowej temperament bada się raczej u dzieci albo gdy szuka się u dorosłych jakichś dysfunkcji. U osób dorosłych z uwagi na dużo dłuższy czas oddziaływania warunków środowiskowych przy wykształceniu się konkretnych cech bada się raczej osobowość. Chcąc więc zapewnić porównywalność wyników badań z trendami zagranicznymi włączono do badań bardzo popularny i uniwersalny model Wielkiej Piątki. I po trzecie, rozpoczynając badania nie dysponowaliśmy jeszcze kwestionariuszem NAS-50 do badania samokontroli, jako cechy, dlatego cecha sumienność miała służyć jako wskaźnik przybliżony definicyjnie do samokontroli. Z badań przeprowadzonych przez Nęckę i współpracowników (2016) wynika, że związek pomiędzy samokontrolą z kwestionariusza NAS-50 a sumiennością z Wielkiej Piątki jest umiarkowanie silnie dodatnia (r=0,54; p<0,001). Trzeci powód był również przyczyną włączenia do badań inwentarza motywacji osiągnięć. Wyodrębniona w nim zmienna samokontroli (samokontrola) oraz czynnik (samokontrola) składający się z trzech zmiennych:
internalizacji, wytrwałości i samokontroli, dawały gwarancję, że jeśli skala NAS – 50 nie powstanie na czas lub wykaże się jakimikolwiek uchybieniami psychometrycznymi to cecha samokontroli zostanie poprawnie zdiagnozowana.
4.2 Hipotezy
W kontekście przedstawionego celu badawczego sformułowano niżej przedstawione hipotezy badawcze.
H1. Samokontrola jako cecha ma pozytywny związek ze żwawością, wytrzymałością i aktywnością oraz ujemny związek z perseweratywnością i reaktywnością emocjonalną (Ledzińska i in., 2013; Kwapis, 2011).
H.2. Samokontrola, jako cecha koreluje ujemnie z neurotycznością, natomiast dodatnio z sumiennością, ekstrawersją, otwartością na doświadczenie i ugodowością (Nęcka i in., 2016).
Stawiane w tym punkcie hipotezy zostały sformułowane na postawie wyników badań korelacyjnych nad motywacją osiągnięć, w których jednym z czynników głównych jest samokontrola (Klinkosz i Sękowski, 2013).
H.3. Samokontrola jako cecha jest pozytywnie skorelowana z motywacją osiągnięć.
H.4. Temperament ma wpływ na kształtowanie się samokontroli reaktywnej, natomiast samokontrola proaktywna bardziej współzależy od osobowości człowieka i wpływów środowiskowych. Hipoteza nie jest podparta żadnymi przesłankami teoretycznymi i badawczymi, gdyż aktualnie trwają prace nad operacjonalizacją pojęć tych dwóch typów samokontroli.
H.5. Zharmonizowane struktury temperamentu wykazują się wyższym poziomem samokontroli, jako cechy, a typy niezharmonizowane cechuje mniej wydolna samokontrola. Ze względu na brak badań w tym zakresie, stawiana hipoteza ma charakter eksploracyjny.
H.6. Poziom wykonania zadań poznawczych ocenia się zazwyczaj poprzez pomiar czasu reakcji, a cechą składową temperamentu są czasowe charakterystyki zachowania. Można zatem przypuszczać, że osoby żwawe będą reagowały szybciej i osiągały krótsze czasy reakcji, a perseweratywne odwrotnie, ponieważ trudność w oderwaniu się od bodźca, który przestał działać, powinna wydłużyć procesy decyzyjne i czasy reakcji w zadaniach poznawczych.
H.7. Kontrola poznawcza ma negatywny związek z reaktywnością emocjonalną. W badaniach Szymury (2007) nad związkami cech osobowości w ujęciu Eysencka z procesami uwagi wykazano, że lęk (neurotyczność) obniża efektywność przetwarzania informacji i zwiększa deficyty uwagowe.
H.8. Kontrola poznawcza pozytywnie koreluje z wytrzymałością i aktywnością. Silny dodatni związek powinien ujawnić się zwłaszcza w zdolności do przedłużonej koncentracji uwagi.
H.9. Zakłada się, że kontrola poznawcza będzie pozytywnie korelować z samokontrolą, jako cechą.
H.10. Przyjmując ponadto, że procesy poznawcze zachodzą dynamicznie, a system poznawczy cechuje się zdolnością do samoregulacji, można postawić hipotezę, że zharmonizowane struktury temperamentu, które determinują efektywność regulacji stymulacji, będą współwystępować ze sprawniej działającym systemem kontroli poznawczej, czyli hamowaniem, przełączaniem i utrzymywaniem w pamięci celu. Według Zawadzkiego i Strelaua (1997), niezharmonizowana struktura temperamentu może prowadzić do kształtowania się nieprawidłowych form zachowania w postaci uzależnień, które są przejawem słabej samokontroli.