Podsumowanie

Wypalenie zawodowe można analizować z różnych perspektyw, zarówno z indywidual-nej, jak i interpersonalnej czy też kontekstualnej. Edelwich i Brodsky (1980) oraz Pines (1993), którzy reprezentują indywidualne podejście, podkreślają rolę i udział intrapsy-chicznych czynników w wyczerpaniu sił pracą zawodową. Natomiast interpersonalne podejście, którego przedstawicielem jest Maslach oraz jej współpracownicy (Maslach, Jackson 1986), szczególnie w pierwszym okresie badań, koncentrowało się na obciąże-niach wynikających z interpersonalnych relacji w zawodach społecznych. Podkreśla się tu wymagania stawiane pracownikowi w zakresie kompetencji społecznych, uważając za główne źródła napięć dyssatysfakcjonujące relacje z pacjentami.

Następne podejście, którego przedstawicielami są Cherniss (1993), Golembiewski, Scherb, Boudreau (1993), Golembiewski i in. (1996), Maslach (1998a) oraz Maslach i Leiter (1997), to rozważania biorące pod uwagę czynnik organizacyjny i instytucjonal-ny w powstawaniu wypalenia. Autorzy ci akcentują rolę czynników organizacyjinstytucjonal-nych i struk-turalnych w genezie wypalenia, takich jak: brak autonomii bądź kontroli nad warunkami pracy, niedostateczne wynagrodzenie i brak wsparcia społecznego, czy też zanik

wspól-notowości w grupie pracowniczej. Czynniki te prowadzą do zespołu wyczerpania sił, negacji i cynizmu. Różne ujęcia teoretyczne pokazują, jak bardzo złożonym zjawiskiem jest wypalenie, a dopiero szczegółowa analiza pozwala zrozumieć, że jest ono procesem fazowym, o złożonej strukturze i rozległych następstwach dla jednostki oraz zakładu pracy.

Jak już wcześniej wspomniano, proponowane w literaturze naukowej różnorodne ujęcia należy spostrzegać raczej jako uzupełniające się i dopełniające obraz tego złożo-nego zjawiska, jakim jest wypalenie. Dopiero analiza różnych ujęć teoretycznych ukazu-je wyraźniej, że wypalenie ukazu-jest końcowym etapem procesu o fazowym przebiegu.

Charakteryzuje się ono złożoną strukturą i rozległymi następstwami zarówno dla jed-nostki, jak i organizacji. Przykładowo Edelwich i Brodsky (1980) wyodrębnili cztery fazy wyczerpania sił w konfrontacji zawodowej: entuzjazm, stagnację, frustrację i apa-tię. Tę ostatnią charakteryzuje pełny zespół symptomów utraty sił i spadku motywacji do pracy, które prowadzą do wycofania się jednostki z pełnionych ról i zadań w sensie fi -zycznym i psychicznym. Natomiast Cherniss (1980a; 1980b) pominął wstępną fazę ak-tywności zawodowej i wyodrębnił tylko trzy stadia narastania nieprzystosowania zawo-dowego: napięcie, przeciążenie i wypalenie.

Pines (1993) z kolei określiła strukturę wypalenia złożoną z wyczerpania fi zycznego, emocjonalnego i psychicznego. Dodała też, że charakteryzuje się ono spadkiem energii i siły, któremu towarzyszą negatywne następstwa: poczucie osaczenia bądź zablokowa-nia oraz wzrost negatywnych postaw wobec siebie, pracy i własnego życia.

Podobnie jak Pines, również Maslach (1998a) zwróciła uwagę na złożoną strukturę wypalenia i szczegółową analizę jego następstw. Stwierdziła, że strukturę tę tworzy wy-czerpanie ogólne, które w płaszczyźnie psychologicznej skutkuje poczuciem rozluźnie-nia emocjonalnych więzi z podopiecznymi, co często przybiera formę apersonalnych kontaktów pozbawionych poczucia bliskości i przywiązania, określaną przez nią w mo-delu wypalenia jako depersonalizacja czy też dehumanizacja. Analizując następstwa omawianego zaburzenia w sferze zawodowej, autorka ta wskazała na spadek efektywno-ści pracy, obniżenie zaangażowania w pełnienie ról zawodowych i brak sił do dalszego

„dawania siebie”. Towarzyszy temu obniżenie poczucia skuteczności własnych działań i wzrost negatywnej samooceny.

Analizując natomiast koncepcję jeszcze innego zespołu badawczego – Golembiewski, Scherb, Boudreau (1993) – należy zwrócić uwagę, że badacze ci skoncentrowali się przede wszystkim na rozległych konsekwencjach wypalenia, nie wnikając w fazowość czy strukturę tego zjawiska. Wyodrębnili oni za to szczegółowe następstwa wypalenia, dzieląc je, dla łatwiejszego ujęcia problemu, na istotne dla pracownika – pojawianie się u niego różnorodnych symptomów fi zjologicznych i psychologicznych – ważne dla jego zakładu pracy – spadek wydajności pracy i jakości usług.

Natomiast Sęk (2005, 2007) i jej współpracownicy (Sęk i in., 1997) skoncentrowali swoje rozważania szczególnie na przyczynach wypalenia, uznając za nie czynniki środo-wiskowe, czyli stres zawodowy i cechy podmiotu, a zwłaszcza mechanizmy zmagania się ze stresem, których głównym mediatorem jest poczucie własnej skuteczności zawo-dowej. Dzięki temu model społeczno-poznawczy wypalenia zawodowego ma duże zna-czenie w formułowaniu sposobów działania i metod zapobiegających.

Należy dodać, że wspomniani autorzy, poznając coraz lepiej problematykę wypale-nia zawodowego, modyfi kują w kolejnych etapach badań swoje podejście, uzupełwypale-niając rozważania o dodatkowe elementy, pozostawiając jednak jako szkielet omówione kon-cepcje i założenia.

Analizując problematykę wypalenia zawodowego, nie można pominąć obserwowa-nych objawów tego zjawiska. Tucholska (2003) zebrała jego symptomy i objawy, naj-częściej podawane w literaturze przedmiotu przez wielu badaczy, w tym również przez cytowanych w tym podrozdziale twórców koncepcji jego mechanizmów, a następnie uporządkowała je, przypisując im zaburzenie jednostki na różnych płaszczyznach jej funkcjonowania – indywidualnej, interpersonalnej i organizacyjnej. Z kolei każdej z tych płaszczyzn przyporządkowała podobne podziały symptomów na afektywne, kognityw-ne, behawioralne i motywacyjkognityw-ne, a płaszczyźnie indywidualnej – dodatkowo somatycz-ne. Przedstawiła to w formie tabelarycznej (tabela 2).

Tucholska (2003) jest zdania, że duża liczebność objawów wypalenia przemawia wyraźnie za rozległością i wielowymiarowością tego zjawiska, chociaż niektóre z tych symptomów obserwuje się również w innych stanach stresu (np. zaburzenia snu i łaknie-nia, wzrost niepokoju czy drażliwość), wywołanych trudnymi doświadczeniami życio-wymi, np. śmiercią współmałżonka, chorobą bliskiej osoby czy utratą pracy. Większość jest jednak specyfi czna dla zespołu wypalenia sił. Dodaje również, że wymienione symp-tomy są charakterystyczne dla różnych faz czy stopni wypalenia, stąd można wśród nich

Ta b e l a 2 Główne symptomy wypalenia (za: Tucholska, 2003, s. 58–59)

A. W płaszczyźnie indywidualnej

Afektywne Kognitywne Somatyczne Behawioralne Motywacyjne

depresyjność

spotkać objawy uznawane za przeciwstawne (np. depresyjność – agresywność, izolacja – wrogość).

Tucholska (2003) zastrzega się jednak, że niektórzy odrzucają zasadność takich po-działów (np. Schaufeli i Enzmann), zwracając szczególną uwagę na obecność mechani-zmu błędnego koła, charakterystycznego dla wypalenia, co sprawia, że symptomy wy-palenia mogą być zarazem przyczyną i skutkiem, podobnie jak ujmuje to Hobfoll i Shirom czy Maslach, którzy już wcześniej wspominali o spirali wypalenia.

B. W płaszczyźnie interpersonalnej