Syndrom wypalenia zawodowego a empatia

Syndrom wypalenia zawodowego występuje najczęściej wśród przedstawicieli zawo-dów pomocowych, takich jak lekarz, pielęgniarka, terapeuta, pracownik socjalny czy nauczyciel. W literaturze naukowej podkreśla się, że opisany syndrom, w odróżnieniu od innych zaburzeń, dotyczy sytuacji związanych wyłącznie z pracą zawodową, a nie z ży-ciem osobistym. Występowanie syndromu wypalenia zawodowego rozważane jest z róż-nych punktów widzenia. Sęk (2007) udowodniła, że osoby skłonne do perfekcjonizmu, nieakceptujące siebie, ze słabo wykształconym poczuciem własnej tożsamości, mogą przejawiać irracjonalne przekonania. Sądzą, że trzeba być lubianym i szanownym przez wszystkich, maksymalnie kompetentnym we wszystkich sferach działalności, a katastro-falne jest, gdy rzeczywistość nie zgadza się z oczekiwaniami. Według nich powinno się bardzo silnie przeżywać problemy innych ludzi, natomiast w pewnych okolicznościach lepiej jest unikać trudności, niż się z nimi zmierzyć. Przez takie myślenie zwiększa się prawdopodobieństwo doznawania negatywnych uczuć, niepowodzenia, a w konsekwen-cji rozwoju wypalenia zawodowego (Sęk, 2007).

Takie nieracjonalne, zbyt idealistyczne podejście jest przeciwieństwem empatii.

Dlatego ważne jest, by rozwijać u siebie umiejętności empatyczne, gdyż empatia świad-czy o dojrzałości psychicznej. Osoby empatyczne mają podejście realistyczne, racjonal-ne, obiektywne.

Natomiast, jak twierdzi Kalliopuska (1994), dla zaistnienia relacji empatycznej nie-zbędne jest opuszczenie granic własnego „ja” i przyjęcie roli drugiej osoby, co pozwala na czasową, chwilową identyfi kację z tą osobą przy zachowaniu poczucia własnej tożsa-mości. Po zakończeniu chwilowej identyfi kacji osoba nawiązująca kontakt empatyczny zamyka granice własnego „ja” i przechodzi na poziom poznawczy, obserwując z dystan-su całą sytuację, a następnie przekazuje informacje zwrotne dotyczące drugiej osoby.

W empatii nie dochodzi do zatarcia świadomości indywidualnej odrębności, natomiast obiektywne są oceny i wnioski (Gaertner, 1997). Empatia ma duży wpływ na

kształto-wanie się pozytywnych ocen i emocji. Osoby empatyczne cechuje wysoka samoocena, akceptacja siebie i poczucie koherencji. Badania własne (Wilczek-Rużyczka, 2004a) wykazały, że empatia u pielęgniarek koreluje z poczuciem koherencji – im wyższy po-ziom empatii, tym silniejsze poczucie koherencji, a z wyższym popo-ziomem empatii wiąże się bardziej pozytywna ocena warunków pracy, z kolei zadowolenie z pracy koreluje z wyższym poziomem empatii i silniejszym poczuciem sensowności. Z badań wielu au-torów (Antonovsky, 1995; Mroziak, Czabała, Wójtowicz, 1997; Świderski, Langner, Popkowska-Zerbin, 1999; Wilczek-Rużyczka, 2007a) wynika, że osoby o silnym poczu-ciu koherencji są zdrowsze, lepiej radzą sobie ze stresem i mniej się wypalają. Potrafi ą one nawiązać relacje empatyczne, które są nieraz bardzo trudne i obciążające psychicz-nie, a patrząc z boku, w sposób bezstronny i z pewnym dystansem do danej sytuacji, zachowują duży obiektywizm. Takie podejście chroni lekarza i pielęgniarkę przed nad-miernym emocjonalnym zaangażowaniem, które często się powtarzając, doprowadza do wyczerpania emocjonalnego, będącego pierwszym etapem wypalenia zawodowego.

Potwierdza to, dzieląc się swoimi spostrzeżeniami, Gaertner (1997, s. 40): „dzięki em-patii nie dochodzi do ujemnych skutków sprzężenia zwrotnego, wypływającego z prob-lematyki chorego”.

Z badań Buunka i Schaufeliego (1993) wynika, że pewne cechy osobowości, a w szczególności poziom samooceny oraz poziom reaktywności, pozostają w związku z symptomami zespołu wypalenia zawodowego, obserwowanymi w zawodach medycz-nych. Wiadomo, że poziom samooceny odgrywa istotną rolę w procesach społecznej afi liacji. Symptomy wypalenia zawodowego rozwijają się w kontekście relacji, jakie kształtują się pomiędzy osobą świadczącą opiekę a odbiorcą tego typu świadczeń.

Adekwatny poziom samooceny ma zatem istotne znaczenie w aktywizowaniu mechani-zmów obronnych, chroniących przed rozwojem tych symptomów.

Natomiast analizując zmienną osobowości, jaką jest biologicznie determinowana ce-cha reaktywności, to zgodnie z regulacyjną koncepcją temperamentu Strelaua (2000), cecha ta uważana jest za czynnik wyznaczający m.in. poziom wrażliwości emocjonalnej.

Buunk i Schaufeli (1993) uważają jednak, że większe predyspozycje do ulegania symp-tomom wypalenia zawodowego stwierdzono u pielęgniarek o wysokim poziomie reak-tywności i niskiej samoocenie, niż u ich koleżanek o niskim poziomie reakreak-tywności i wysokiej samoocenie.

Z badań przeprowadzonych przez Kliś i Kossewską (2000) wśród polskich nauczy-cieli z różnych poziomów nauczania wynika, że empatia stanowi u nich ogniwo pośred-nie w oddziaływaniach przyczynowo-skutkowych, jakie stwierdzono pomiędzy trzema wymiarami wypalenia zawodowego a takimi zmiennymi osobowości przedstawicieli tego zawodu, jak: neurotyzm, ekstrawersja, ruchliwość i siła hamowania procesów ner-wowych, poczucie umiejscowienia kontroli, zachowanie, poziom społecznej i osobistej samooceny oraz poczucie osamotnienia. Oznacza to, że empatia, jako czynnik mediują-cy pomiędzy cechami osobowości a symptomami wypalenia, może pełnić funkcje łago-dzące objawy wypalenia. Funkcja ta może być maskowana przez zmienne osobowościo-we, które wchodzą w relacje z umiejętnościami empatycznymi.

W przytaczanych w tej pracy badaniach stwierdzano najczęściej również to, że osoby empatyczne miewają mniejsze skłonności do wyczerpania emocjonalnego i depersona-lizowania innych osób, jako pewnych objawów zespołu wypalenia zawodowego.

Tendencja ta oznacza, że umiejętność nawiązywania kontaktu empatycznego z drugą osobą, realizowanego z określoną siłą empatii, zapobiega występowaniu tego nieko-rzystnego zjawiska, co wskazuje na potrzebę rozwijania dojrzałej empatii oraz umiejęt-ności kontrolowania natężenia wrażliwości empatycznej u osób pomagających do takich granic, które sprzyjałyby realizowaniu zawodu, a zarazem chroniłyby przed wypaleniem zawodowym, a w razie wystąpienia takich symptomów sprzyjałyby redukowaniu ich siły. Na podstawie dokonanych rozważań oraz zaprezentowanych wyników badań wy-daje się, że empatia ma szczególne znaczenie w kontaktach lekarza i pielęgniarki z pa-cjentem. Potwierdza się, że tylko dojrzała empatia umożliwia takie relacje z pacjentem, które pozwalają na werbalizację jego uczuć, przekazanie mu zrozumienia bez utraty poczucia własnej tożsamości i tego typu relacje uznajemy za właściwe w kontaktach związanych z procesem leczenia i opieki. Natomiast brak dojrzałej empatii może akty-wizować mechanizmy obronne lekarza i pielęgniarki, co powoduje dystansowanie się emocjonalne w stosunku do pacjenta, szczególnie w kontaktach związanych z sytuacja-mi zagrożenia i przeżywania przykrych emocji przez chorego. Zostało to przedstawione w formie grafi cznej na rycinie 3.

Ryc. 3. Model teoretyczny związku wypalenia zawodowego i empatii (opracowanie własne)

Przedstawiony model obrazuje relacje pomiędzy wypaleniem w ujęciu wielowymia-rowym a empatią dojrzałą (emocjonalną, poznawczą i behawioralną). Ponadto zawiera on zarówno konsekwencje wypalenia zawodowego lekarza i pielęgniarki, jak również pozytywne skutki empatii.

WYPALENIE ZAWODOWE

wymiar wypalenia

wyczerpanie emocjonalne depersonalizacja

brak poczucia osiągnięć osobistych

brak zaangażowania konflikty

niska jakość opieki

brak satysfakcji pacjenta z opieki brak satysfakcji z wykonywanej pracy

absencja

EMPATIA DOJRZAA

komponent empatii emocjonalny poznawczy behawioralny

zaangażowanie

efektywne komunikowanie wysoka jakość opieki satysfakcja pacjenta z opieki satysfakcja z wykonywanej pracy