Pojęcie udziału w spółdzielni

W nauce prawa cywilnego pojęcie „udziału w spółdzielni” nie jest rozumiane

jed-20

nolicie . K. Pietrzykowski uznaje udział za dług 21

członka wobec spółdzielni . Z kolei A. Herbet i P. Zakrzewski wyróżniają aż trzy znaczenia poję-cia udziału w spółdzielni: 1) udział zadeklarowa-ny, stanowiący obligatoryjną formę zobowiązania członka na rzecz spółdzielni, które może zostać wykonane poprzez zapłatę określonej kwoty

pie-22

niężnej bądź w sposób rzeczowy ; 2) wpłata na 17
Rozwiązanie takie przewiduje przepis art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U.2018.2386 t.j. ze zm., dalej: ustawa o SKOK), zgodnie z którym odpowiedzialność członków kasy za straty powstałe w kasie może zostać podwyższona w statucie kasy do podwójnej wysokości wpłaconych udziałów (zob. P. Zakrzewski, [w:] A. Herbet, Sz. Pawłowski, P. Zakrzewski, Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe. Komentarz, Warszawa 2014, s. 214–216). Pomimo że w przepisie tym mowa jest o udziałach wpłaconych, nie powinno ulegać wątpliwości, że podstawę podwyższenia odpowiedzialności członka spółdzielczej kasy stanowi wartość udziału zadeklarowanego. W przeciwnym wypadku mielibyśmy do czynienia z możliwością uniknięcia odpowiedzialności przez członka kasy poprzez brak dokonania wpłaty na poczet zadeklarowanego udziału. W braku wypracowania przez spółdzielczą kasę nadwyżki bilansowej, która może zostać przeznaczona na poczet niewniesionych przez członków udziałów (art. 77 § 3 pr. spółdz.) lub uzupełnienie udziałów przeznaczonych na pokrycie straty bilansowej (art. 26 ust. 1 ustawy o SKOK), nie dochodziłoby w ogóle do powstania zwiększonej odpowie-dzialności członka.

18

Takie rozwiązanie przewidywał przepis art. 14 ustawy z dnia 29 października 1920 r. o spółdziel-niach (Dz.U. 1920 Nr 111 poz. 733), zgodnie z którym statut spółdzielni mógł ustanawiać szerszą odpowiedzialność za zobowiązania spółdzielni niż ograniczoną wysokością zadeklarowanych udziałów. Możliwe było wprowadzenie odpowiedzialności osobistej i nieograniczonej lub ograniczonej, której wysokość była oznaczana w stosunku do udziału. Zob. J. Dzierżanowski,

Ustawa o spółdzielniach. Rozporządzenie o własności lokali, Warszawa 1938, s. 33–35.

19
Podobna sytuacja występuje w wypadku spółdzielni europejskiej. Zgodnie z przepisem art. 1 ust. 2 tiretu 3 SCER, jeżeli w statucie spółdzielni europejskiej, podczas jej tworzenia, nie postanowiono inaczej, każdy członek spółdzielni odpowiada tylko do wysokości subskrybowanego przez niego kapitału (wysokości objętych udziałów). W takim wypadku firma spółdzielni europejskiej powinna zawierać dodatkowe oznaczenie „z ograniczoną odpowiedzialnością”. A contrario należy stwierdzić, że postanowienia statutu mogą ustanawiać szerszą odpowiedzialność członków za zobowiązania spółdzielni europejskiej. Zob. szerzej: D. Bierecki, Spółdzielnia europejska…, op. cit., s. 259–261. 20
Ustawa o spółdzielniach z 1920 r. rozumiała udział jako korporacyjne prawa członka, zawierające

ogół praw i obowiązków członka. Zob. M. Gersdorf, [w:] Ustawa o spółdzielniach i ich związkach.

Komentarz, Warszawa 1963, s. 50. W obecnym stanie prawnym prawa i obowiązki członka wynikają

ze stosunku członkostwa, któremu należy przypisać charakter niemajątkowy.

21
K. Pietrzykowski, Spółdzielnia a spółka handlowa, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1991, nr 6, s. 70; tenże, Spółdzielnie mieszkaniowe. Komentarz, Warszawa 2013, s. 332.

22
Pokrycie udziału w spółdzielni może nastąpić bądź przez zapłatę określonej kwoty pieniężnej, bądź w sposób rzeczowy. Jednak zwrot udziału zawsze następuje w sposób pieniężny. Zob. M. Gersdorf, [w:] Prawo spółdzielcze. Komentarz, Warszawa 1985, s. 56. Pod rządem ustawy o spółdzielniach

udział, stanowiąca świadczenie członka na rzecz spółdzielni, spełnione w wykonaniu

zadekla-23 rowania udziału oraz 3) udział wniesiony (kapitałowy lub bilansowy), określony wartością partycypacji członka w funduszu udziałowym

24

spółdzielni . Wydaje się, że na udział w spół-dzielni można również patrzeć jako na pozycję w jej bilansie, stanowiącą określoną wartość pasywów spółdzielni. Analiza poglądów do-tyczących pojęcia „udziału w spółdzielni” skłania do utożsamienia rozumienia udziału jako długu wobec spółdzielni z pojęciem udziału za-deklarowanego. Należy przy tym zauważyć, że z wniesieniem udziału do spółdzielni ustawodaw-ca wiąże istnienie po stronie członka roszczenia o jego wypłatę (art. 27 § 1, art. 29 § 1 pr. spółdz.), które może stać się najwcześniej wymagalne po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego spółdzielni za rok, w którym ustało członkostwo. Statut zaś może określać późniejszy termin 25 wymagalności (art. 21 zd. 2 i 3 pr. spółdz.) . Wydaje się, że na gruncie pr. spółdz. roszczenie

o zwrot udziału powstaje wskutek ustania człon-kostwa w spółdzielni lub wypowiedzenia przez członka zadeklarowanych udziałów

fakultatyw-26

nych (art. 21 zd. 1 pr. spółdz.) . W obydwu wypadach mamy do czynienia z ustaniem udziału rozumianego jako tytuł prawny przysporzenia po stronie spółdzielni, a więc udziału zadeklarowa-nego, co powoduje powstanie roszczenia o zwrot wpłat dokonanych na udziały (zwrot świadczenia spełnionego przez członka spółdzielni). Mamy tu więc do czynienia z pewnym stanem faktycznym, na który składa się: wpłacenie udziału, prowadzą-ce do powstania udziału wniesionego, ewentual-nie w wypadku braku wpłaty udziału, zaliczeewentual-nie na poczet zadeklarowanego udziału kwoty przy-padającej członkowi z tytułu podziału nadwyżki bilansowej spółdzielni (art. 77 § 3 pr. spółdz.), a w dalszej kolejności ustanie członkostwa lub wypowiedzenie udziału fakultatywnego. Ukon-stytuowanie się tego stanu faktycznego, stanowią-cego ciąg chronologicznie i logicznie powiąza-nych ze sobą zdarzeń, prowadzi do powstania z 1920 r., w orzeczeniu z dnia 21 września 1932 r., III.1. Rw. 1006/32, SN wskazał, że pokrycie zadeklarowanego udziału może nastąpić również poprzez wystawienie przez członka spółdzielni weksla. Ustawa nie wyłącza bowiem możliwości przyjęcia przez spółdzielnię surogatu w miejsce zapłaty. Zob. K. Pietrzykowski, Prawo spółdzielcze. Ujednolicone teksty ustaw. Orzeczenia Sądu

Najwyższego, Zielona Góra 1995, s. 36. Stanowisko takie wydaje się aktualne również w obecnym

stanie prawnym.

23
Określany w starszej literaturze, pod rządami ustawy z dnia 17 lutego 1961 r. o spółdzielniach i ich związkach, Dz.U. 1961 Nr 12 poz. 61, mianem „udziałoczyn”. Zob. M. Gersdorf, [w:] Ustawa

o spółdzielniach…, op. cit., s. 49–50.

24
A. Herbet, [w:] Spółdzielcze kasy…, op. cit., s. 85; P. Zakrzewski, [w:] tamże, s. 150–154. Autor ten postuluje również przyjęcie rozumienia udziału wniesionego na kształt stanowiska wypracowanego w nauce niemieckiej, według którego niezależnie od ilości zadeklarowanych przez członka udziałów, udział wniesiony jest tylko jeden. Por. P. Zakrzewski, Majątek…, op. cit., s. 39–69.

25
K. Pietrzykowski, Prawo spółdzielcze. Komentarz do zmienionych przepisów, Warszawa 1995, s. 61. Od-mienne stanowisko, moim zdaniem nieznajdujące uzasadnienia w treści przepisów pr. spółdz., przyjął SN w postanowieniu z dnia 26 marca 1998 r., I CKN 227/97, OSNC 1998, nr 11, poz. 179, wskazując, że wymagalność roszczenia o wypłatę udziału następuje z dniem ustania członkostwa w spółdzielni.

26
Takie stanowisko zdaje się przeważać w doktrynie. Zob. R. Bierzanek, Prawo spółdzielcze w zarysie, Warszawa 1984, s. 133, który przyjmuje nawet, że roszczenie o wypłatę udziału przysługuje po zatwierdzeniu bilansu spółdzielni za rok, w którym ustał stosunek członkostwa w spółdzielni. Podobnie: H. Cioch, Zarys prawa spółdzielczego, Warszawa 2007, s. 50, który wskazuje, że Członek lub

były członek ma roszczenie o wypłatę udziałów od dnia, w którym stały się one wymagalne. Z kolei M. Gersdorf,

[w:] Ustawa o spółdzielniach…, op. cit., s. 51, przyjmował na gruncie ustawy o spółdzielniach i ich związkach, że roszczenie o zwrot udziału przysługuje członkowi wobec spółdzielni na wypadek ustania

członkostwa. Por. stanowisko tego Autora na gruncie obowiązującego stanu prawnego: M. Gersdorf,

[w:] Prawo spółdzielcze…, op. cit., s. 78. Odmiennie stanowisko, również na gruncie ustawy o spół-dzielniach i ich związkach, zdawał się przyjmować L. Stecki, Prawo spółdzielcze, Warszawa 1979, s. 49, według którego roszczenie o zwrot udziału istnieje w trakcie trwania członkostwa. Wydaje się, że w obecnym stanie prawnym stanowisko takie przyjmuje K. Stefaniak, Prawo spółdzielcze. Ustawa

roszczenia o zwrot wpłaty (świadczenia) na po-czet zadeklarowanego udziału.

Na tle wskazanego stanu faktycznego wypracowano w nauce prawa cywilnego stano-wisko, zgodnie z którym przed ustaniem człon-kostwa w spółdzielni członkowi przysługuje

27 ekspektatywa roszczenia o wypłatę udziału . Wy-jaśnić jednak należy, że stanowisko to zakłada powstanie roszczenia o wypłatę udziału w chwili dokonania wpłaty na poczet zadeklarowanego udziału. Do chwili ustania członkostwa w spół-dzielni roszczenie takie ma charakter

warunko-28

wy . Należy jednak zaznaczyć, że stanowisko to nie zakłada uznania udziału w spółdzielni (w ja-kimkolwiek rozumieniu) za ekspektatywę ro-szczenia o wypłatę udziału. Wydaje się, że moż-liwość uznania udziału w spółdzielni za ekspek-tatywę takiego roszczenia wystąpiłaby w wy-padku wprowadzenia przepisu nadającego takie-mu udziałowi zbywalny charakter. Zagadnienie to wymagałoby odrębnego opracowania, jednak de

lege ferenda – moim zdaniem – należałoby dążyć do

ukształtowania charakteru prawnego udziału w spółdzielni w taki sposób. Należy bowiem stwierdzić, że ograniczenie w obecnym stanie prawnym zbywalności udziału jedynie do spół-dzielni rolniczych, a biorą pod uwagę prawo euro-pejskie – również do spółdzielni euroeuro-pejskiej, nie znajduje uzasadnienia.

W obecnym stanie prawnym przepisy pr. spółdz. nie przewidują więc możliwości zbycia udziału zadeklarowanego, wniesionego czy też dokonanej przez członka na rzecz spółdzielni wpłaty na udział. Udział członka w spółdzielni nie stanowi sam w sobie żadnego prawa

podmiotowego, któremu można by przypisać charakter zbywalny. Takie prawo stanowi dopiero roszczenie powstałe w wyniku ustania człon-kostwa lub wypowiedzenia udziałów fakultatyw-nych. Zbycie takiego roszczenia jest skuteczne od momentu jego wymagalności. Rozporządzający skutek zawartej przez członka umowy cesji wie-rzytelności (roszczenia) o wypłatę udziału nastąpi więc w momencie nadejścia wymagalności ta-kiego roszczenia. Należy jednak zauważyć, że nie mamy tutaj do czynienia z sytuacją, w której usta-wa rozdziela skutek zobowiązująco-rozporządza-29 jący umowy cesji wierzytelności (art. 510 § 1 k.c.

in fine). Umowa cesji wierzytelności członka o

wy-płatę udziału wywołuje podwójny, zobowiązują-co-rozporządzający skutek (art. 510 § 1 k.c.), jednak ziszczenie się takiego skutku uzależnione jest od wystąpienia warunku prawnego (conditio

iuris) w postaci nadejścia dnia wymagalności

zbytej wierzytelności. Należy przy tym zauważyć, że możliwe wydaje się zawarcie umowy cesji przyszłej wierzytelności o wypłatę udziału, np. w trakcie trwania członkostwa, ale przed powsta-niem roszczenia o wypłatę udziału. Skuteczność takiej umowy będzie zależna nie tylko od wy-magalności wierzytelności wypłatę udziału, ale również od powstania takiej wierzytelności.

Należy zauważyć, że inne rozwiązanie zostało przyjęte przez na gruncie rozporządzenia w sprawie statutu spółdzielni europejskiej (SCER). Udział w niej stanowi prawo powiązane (inherentne) z członkostwem, gdyż jego powsta-nie może nastąpić jedypowsta-nie wraz z powstapowsta-niem

30 członkostwa w spółdzielni europejskiej . Po-mimo tego należy stwierdzić, że ze względu na 27
P. Zakrzewski, Majątek…, op. cit., s. 196. Fundamentalną dla określenia charakteru prawnego ekspektatywy (prawa podmiotowego tymczasowego) rozprawę przedstawił K. Gandor. Autor ten wskazuje, że o ekspektatywie można mówić wszędzie tam, gdzie składniki złożonego stanu faktycznego, od

którego – zgodnie z hipotezą normy prawnej – uzależnione jest nabycie (powstanie) prawa podmiotowego, realizują się kolejno, a z elementami już powstałymi porządek prawny łączy określone skutki prawne. Zob. K. Gandor, Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Wrocław 1968, s. 88.

28

P. Zakrzewski, Majątek…, op. cit., s. 196.

29
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U.2018.1025 t.j. ze zm.

30
W nauce prawa cywilnego wypracowano pojęcie praw inherentnych z członkostwem w spółdzielni dla określenia praw, które współistnieją z prawem do członkostwa w spółdzielni, określając uprawnienia korporacyjne oraz cywilnoprawne członka spółdzielni. Zob. A. Jedliński, Członkostwo

w spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej, Warszawa 2002, s. 186–191. Na członkostwo

w spółdzielni należy bowiem patrzeć jako na konglomerat trzech różnych rodzajów praw podmiotowych. Po pierwsze, chodzi o prawo do samego członkostwa, przynależności do spółdzielni. Po drugie, o przysługujące członkowi uprawnienia o charakterze korporacyjnym, takie jak: prawo do głosowania na walnym zgromadzeniu spółdzielni (art. 18 § 2 pkt 1 pr. spółdz.), czynne i bierne prawo wyborcze do organów spółdzielni (art. 18 § 2 pkt 2 pr. spółdz.) lub prawo do odwołania się do walnego zgromadzenia od decyzji innego organu spółdzielni (np. art. 24 § 6 pkt 1

zbywalny charakter udziału w spółdzielni euro-pejskiej stanowi on jednocześnie prawo podmio-towe samoistne i majątkowe. Zbycie udziału w spółdzielni europejskiej może nastąpić na rzecz jej członka lub osoby nabywającej członkostwo (art. 4 ust. 11 SCER). Przepisy regulujące zbycie udziału w spółdzielni europejskiej na rzecz osoby nabywającej członkostwo nie ustanawiają jednak warunku skuteczności umowy od przyjęcia członka do takiej spółdzielni. Zbycie udziału na rzecz osoby trzeciej powoduje powstanie po jej stronie roszczenia o przyjęcie do spółdzielni europejskiej. Nabywca udziału nie ma jednak obowiązku wykonania takiego roszczenia. Może więc dojść do sytuacji wyjątkowej w polskim pra-wie spółdzielczym, w której udział może istnieć

31 bez stosunku członkostwa w spółdzielni .

Do-chodzi tu więc do sytuacji, w której część majątku spółdzielni europejskiej stanowi własność (w ro-zumieniu ekonomicznym) osoby innej niż czło-nek spółdzielni. Sytuacja taka nie koresponduje z regulacją przepisu art. 3 pr. spółdz., zgodnie z którym majątek spółdzielni stanowi prywatną własność (w rozumieniu ekonomicznym) jej

32 członków .

3.3. Specyfika udziału w spółdzielni rolników