S YSTEM POLITYCZNY

System polityczny w potocznym postrzeganiu jawi się często jako ustrój poli-tyczny kojarzony ze sposobem rządzenia. W starszej literaturze przedmiotu takie określenie funkcjonowało jeszcze w ubiegłym wieku. Obecnie w większości pu-blikacji przyjęto nazwę system polityczny dla opisu zjawisk politycznych, dzieją-cych się wewnątrz systemu, ale i na zewnątrz, rzutujądzieją-cych na reakcję systemu.

Artykuł – wprowadzający w tematykę systemu politycznego – ma na celu ukazanie modelowego ujęcia systemu politycznego według koncepcji systemo-wej oraz analizę różnych koncepcji systemu, wskazując na specyficzne cechy oraz strukturę systemu politycznego.

1. Charakterystyka systemu politycznego

System to zbiór wzajemnie sprzężonych elementów, spełniający określoną funkcję. Sprzężenie między elementami systemu tworzy jego strukturę. Charak-ter systemu zależy od cech każdego z elementów, jak i od jego struktury. Sys-tem możemy postrzegać jako zespół metod działania określonych czynności, ale również jako całościowy, uporządkowany zbiór twierdzeń tworzących teorię.

Jednocześnie system polityczny możemy określić jako część większego sys-temu społecznego. System polityczny, w literaturze przedmiotu, ma wiele defi-nicji, które ukazują, że jest pojęciem złożonym, sprawiającym trudność w jed-noznacznym określeniu.

Zdaniem Franciszka Ryszki system polityczny możemy określić „jako rze-czywiste zależności między podmiotami działań politycznych wedle ich stosun-ku do władzy: albo się władzę posiada, albo się do niej dąży”¹. Możemy zatem

1 Autor pracy był uczestnikiem seminarium naukowego prowadzonego przez prof. Franciszka Ryszkę na Uniwersytecie Warszawskim w latach osiemdziesiątych XX w. Zob. F. Ryszka, Wstęp do nauki o polityce. Uwagi metodologiczne, Warszawa-Poznań 1978, s. 33.

STUDIA SPOŁECZNE NR 1 ROK 2009

powiedzieć, że definicja ta mieści się w podejściu behawiorystyczno-funkcjo-nalnym. Z kolei Artur Bodnar w określaniu systemu politycznego nawiązywał do podejścia systemowego, w którym istotą są relacje między systemem a jego otoczeniem. W koncepcji tej wyróżniał: „wejście” do systemu, przetwarzanie (decyzje) i „wyjście”². W miarę rozwoju badań nad systemem politycznym doprecyzowano jego definiowanie. Konstanty Adam Wojtaszczyk określa sys-tem polityczny w następujący sposób: „syssys-tem polityczny to ogół organów pań-stwowych, partii politycznych oraz organizacji i grup społecznych – formalnych i nieformalnych – uczestniczących w działaniach politycznych w ramach dane-go państwa oraz ogół generalnych zasad i norm regulujących wzajemne stosun-ki między nimi”³. Z definicji wynika, że w systemie politycznym występują instytucje, partie polityczne, organizacje i grupy społeczne. W działaniach kie-rują się zasadami politycznymi i normami. Między uczestnikami systemu poli-tycznego zachodzą reakcje. Reakcje typu partia – partia w układzie: partie opo-zycyjne, partie koalicyjne. Ale również relacje rząd – parlament, prezydent – rząd – parlament. Można powiedzieć, że relacje zachodzą między wszystkimi uczestnikami systemu politycznego państwa. Również znaczny wpływ na rząd i parlament mają wielkie grupy społeczne, jak związki zawodowe, ale i grupy zawodowe (górnicy, hutnicy, pielęgniarki, lekarze, nauczyciele), organizacje formalne i nieformalne. Wśród nich: zrzeszenia pracodawców, fundacje, insty-tuty badawcze – szczególnie badające opinię społeczną.

Z kolei Andrew Heywood, politolog brytyjski, postrzega system polityczny jako pojęcie szerokie, „uwzględniające nie tylko mechanizmy rządzenia i insty-tucje państwa, ale także struktury i procesy, za pomocą których współdziałają one z całym społeczeństwem”⁴. Uważa, że „system polityczny to sieć powiązań, przez którą rząd wytwarza „wyjście”, np. politykę, w odpowiedzi na „wejście”, np. żądania i poparcie, pochodzące od społeczeństwa”⁵. Zatem możemy powie-dzieć, że pojęcie systemu politycznego uwzględnia wiele elementów wchodzą-cych w jego skład, traktując system polityczny szeroko. Wyczerpuje wszystkie elementy, mogące tworzyć strukturę systemu. Jednocześnie A. Heywood na-wiązuje tu do koncepcji systemu politycznego Davida Eastona przedstawiciela amerykańskiej politologii. W roku 1953 D. Easton w rozprawie zatytułowanej System polityczny opracował teoretyczną koncepcję systemu politycznego, ma-jącą posłużyć do badań ogólnoteoretycznych i od tytułu oraz rozważań zawar-tych w tamtej pracy zaczęto używać terminu system polityczny.

Wracając jednak do koncepcji A. Heywooda to koncentruje się ona na „wyj-ściu” jako odpowiedzi na „wejście”, gdzie różne grupy, organizacje, instytucje

2 Do takiego ujęcia systemu politycznego w polskiej politologii skłaniał się prof. Artur Bodnar.

Zob. A. Bodnar (red.), Nauka o polityce, PWN Warszawa 1984, s. 33.

3 K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycz-nych, Oficyna Wydawnicza ASPR – JR, Warszawa 2003, s. 236.

4 A. Heywood, Politologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 30.

5 Ibidem.

wysuwają żądania, potrzeby, ale i poparcia. Jednak taka interpretacja systemu politycznego nie eksponuje tego, co się dzieje wewnątrz systemu, jak: agregacja żądań, koordynacja interesów, interakcje zachodzące wewnątrz, proces decy-zyjny, podejmowanie decyzji i wiele innych działań zależnych od wiedzy, do-świadczenia, kultury politycznej, ale i temperamentu czy cech charakterologicznych osób podejmujących decyzje. Równocześnie duże znaczenie w systemie poli-tycznym ma sprzężenie zwrotne po „wyjściu” do otoczenia.

Według koncepcji systemowej najważniejsze są stosunki między systemem a jego otoczeniem. Model tej koncepcji składa się z trzech elementów: „wej-ścia”, „przetworzenia” i „wyjścia”. „Wejście” jest relacją między systemem a otoczeniem, (żądania, poparcia), „przetwarzanie” – konwersja wewnątrzsys-temowa (decyzje władzy – prawa, kary, nagrody) – jest stosunkiem między

„wejściem” do systemu a jego „wyjściem”. Z kolei ,,wyjście” – konkretne de-cyzje w różnej postaci staję się relacją między systemem a otoczeniem. W kon-cepcji tej występuje sprzężenie zwrotne jako reakcja otoczenia na „wejście”.

Schemat modelowego ujęcia systemu politycznego według koncepcji systemo-wej przedstawia rys. Nr 1.

Rys. 1. Schemat ujęcia systemowego systemu politycznego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Wyd. UMCS Lublin 1998, s. 184; A. Heywood, Politologia, Wyd. Naukowe

PWN, Warszawa 2006, s. 24; K.A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, Wyd. Sz i P., Warszawa 1998, s. 8.

żądania decyzje

„wejście” System polityczny „wyjście”

poparcia działania

sprzężenie zwrotne otoczenie systemu

otoczenie systemu otoczenie systemu

otoczenie systemu

2. Koncepcje systemu politycznego

Interesującą, dla potrzeb poznawczych i dydaktycznych, koncepcję systemu politycznego przedstawił Eugeniusz Zieliński⁶, dokonując analizy najważniej-szych ujęć systemu opracowanych przez różnych autorów. I tak wyróżnił:

1) koncepcję systemowo-funkcjonalną Davida Eastona;

2) koncepcję strukturalno-instytucjonalną Fiodora Burłackiego;

3) koncepcję instytucjonalno-normatywną Adama Łopatki.

W koncepcji systemowo-funkcjonalnej systemu politycznego wskazał, iż

„żadna część większego układu politycznego nie jest samodzielna, wszystkie jego części są ze sobą powiązane...”. System jest złączony z systemem społecz-nym. Najważniejsze składniki systemu to: wejście (input), proces wewnątrzsys-temowego przetwarzania (conversion) oraz wyjście (output). Według tej kon-cepcji system polityczny ma strukturę złożoną z następujących elementów:

wspólnoty politycznej, reżimu politycznego, instytucji politycznych.

Samo pojęcie systemu politycznego według tej koncepcji jest „szersze zarówno w stosunku do terminu państwo, ustrój polityczny jak i reżim polityczny”⁷.

Z kolei w koncepcji strukturalno-instytucjonalnej systemu politycznego „za-kłada się, iż system ten jest jednolitym organizmem występującym w społe-czeństwie”⁸. System polityczny jest podsystemem i funkcjonuje wśród innych podsystemów systemu społecznego, jak: podsystem ekonomiczny, podsystem kulturowy. Podsystem polityczny wyróżnia się kilkoma cechami:

ƒ nadrzędnością – urzeczywistnia zwierzchnią władzę w społeczeństwie;

ƒ współdziałaniem z innymi podsystemami;

ƒ samodzielnością poprzez tworzenie specjalnych struktur, funkcji, grup rządzących oraz systemu norm politycznych i prawnych;

ƒ aktywnością – aktywizacja całego społeczeństwa.

W tej koncepcji system polityczny nie utożsamia się z państwem. Rozumia-ny jest tutaj bardzo szeroko, wykraczając poza pojęciowe pojmowanie państwa.

Dlatego, że życie polityczne nie toczy się tylko w obrębie państwa, jego insty-tucji, organizacji, partii czy tylko według norm politycznych, prawnych, moral-nych czy religijmoral-nych, ale również wykracza poza system polityczny, dotykając sfery indywidualnej poszczególnych osób.

Następną koncepcją systemu politycznego jest koncepcja instytucjonalno-normatywna. Według tej koncepcji największe znaczenie dla systemu politycz-nego mają instytucje i normy polityczne, instytucje i organizacje stanowią o obliczu realnego życia politycznego kraju. Możemy do nich zaliczyć, m.in.:

partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, ruchy społeczne oraz organizację państwową. Natomiast normy polityczne organizują i regulują

6 E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Wydanie III, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 191 i n.

7 Ibidem, s. 193 i n.

8 Ibidem, s. 198 i n.

tyczne funkcjonowanie idei, doktryny, programu czy projektu politycznego oraz ustalają relacje między poszczególnymi instytucjami, organizacjami, grupami społecznymi. Autor tej koncepcji uważa, że „system polityczny tworzą i organi-zują grupy społeczne odgrywając decydującą rolę w procesie wytwarzania dóbr materialnych i duchowych służebnych w zaspokajaniu potrzeb społeczeń-stwa…”⁹. Zatem grupy społeczne tworzą podstawę systemu politycznego i mają olbrzymi wpływ na kreowanie idei, norm, instytucji. Kształtują życie polityczne kraju. Poniżej przedstawione zostały specyficzne cechy systemu politycznego oraz struktura systemu według analizowanych koncepcji.

Tabela l.

• organizacje i instytucje;

• normy regulujące;

• normy organizujące ży-cie polityczne.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce, Wydanie III, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001, s. 189 i n.

9 Ibidem, s. 201.