Waldemar Aftyka
STRUKTURA SYSTEMU POLITYCZNEGO System polityczny
9 Ibidem, s. 201.
Powyższe koncepcje systemu politycznego mają cechy wspólne, ale i różni-ce. Stosując analizę porównawczą można wskazać na różnice i podobieństwa w poszczególnych ujęciach systemów politycznych.
Podobieństwa – cechy wspólne analizowanych koncepcji systemów poli-tycznych:
wszystkie koncepcje są osadzone w systemie społecznym;
funkcjonują równolegle z innymi systemami;
wchodzą w interakcje z pozostałymi systemami;
aktywność – muszą być aktywne aby nie utracić stabilności, zdolności do funkcjonowania;
wiodąca rola systemu politycznego wśród innych systemów;
systemu me można utożsamiać z państwem.
Różnice – cechy odmienne w poszczególnych koncepcjach systemu poli-tycznego:
wiele mniejszych podsystemów funkcjonalnych z którymi system poli-tyczny wchodzi w relacje (koncepcja F. Burłackiego);
podkreślenie szczególnych właściwości wyróżniających system (koncep-cja F. Burłackiego);
najważniejsze elementy: wejście, wewnętrzne przetwarzanie, wyjście (koncepcja D. Eastona);
wyróżniająca rola systemu politycznego;
instytucje i normy polityczne stanowią zasadnicze znaczenie dla funkcjo-nowania systemu politycznego (koncepcja A. Łopatki).
Struktura systemu politycznego w analizowanych koncepcjach jest zróżni-cowana, co wspólne i dające się wyróżnić to:
instytucje i organizacje;
normy polityczne i prawne.
W poszczególnych koncepcjach zróżnicowane są natomiast pozostałe ele-menty struktury systemu politycznego, jak:
wspólnota polityczna;
reżim polityczny;
świadomość polityczna;
kultura polityczna;
idee polityczne;
wartości polityczne.
Literatura przedmiotu prezentuje również inną strukturę systemu polityczne-go W systemie politycznym wyróżnić można cztery podsystemy: instytucjonal-ny, funkcjonalinstytucjonal-ny, regulacyjny i komunikacyjny10.
10 K.A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski (red.), Społeczeństwo i polityka…, op.cit., s. 236.
1) Podsystem instytucjonalny – instytucje państwowe, partie polityczne i in-stytucje różnych grup interesu. Podsystem pełni rolę wiodącą i kreatywną w sto-sunku do systemu politycznego i w stosto-sunku do innych podsystemów.
2) Podsystem funkcjonalny – realizuje różnorodne zadania, wynikające z ko-nieczności właściwego funkcjonowania systemu politycznego jako całości, jak również poszczególnych podsystemów.
3) Podsystem regulacyjny – koncentruje wszelkie normy, regulujące stosun-ki polityczne, jak również społeczne.
4) Podsystem komunikacyjny – tworzy i utrzymuje komunikację między wszystkimi uczestnikami systemu politycznego, informacje są przekazywane również do systemu społecznego, ekonomicznego, kulturowego11.
Wymienione podsystemy – moim zdaniem – będą funkcjonować w sposób tworzący swoim działaniem równoczesnym efekt synergetyczny, tzn. taki, który pozwala na lepsze wykorzystanie dotychczasowych możliwości poszczególnych podsystemów. Natomiast działając zróżnicowanie (oddzielnie) poprzez brak spójnej polityki, mogą spowodować stan stabilizacji lub regresu, a nawet desta-bilizację w przypadku naruszenia funkcji jednego z podsystemów. Taka sytu-acja w dłuższym okresie może rzutować na funkcjonowanie systemu politycz-nego jako całości. Dlatego też należy podsystemy, szczególnie regulacyjny i komunikacyjny, tworzyć w oparciu o podsystem instytucjonalny i funkcjonal-ny. Podsystem instytucjonalny jest najważniejszy, wiodący dla pozostałych podsystemów.
3. Klasyfikacja systemów politycznych
Istnieje kilka powodów, aby prowadzić klasyfikację systemów politycznych.
Klasyfikacja może być pomocna przy prowadzeniu analizy polityki. Analizując politykę i starając się zrozumieć zachodzące zjawiska, posługujemy się często porównaniami. Porównujemy to, co analizujemy. Wychwytujemy podobieństwa i różnice pomiędzy zaistniałymi faktami, żeby móc wyróżnić to, co istotne i rzu-tujące na dalsze kształtowanie rzeczywistości politycznej, od tego co ma mniej-sze, marginesowe znaczenie.
Proces porównawczy może być twórczy, pozwala na budowanie pojęć, defi-niowanie zjawisk, wysuwanie hipotez, twierdzeń, kreowanie modeli teoretycz-nych, tworzenie teorii. Próby klasyfikacji systemów politycznych sprawiają, że proces porównawczy staje się klarowny, systematyczny. Klasyfikacja systemów politycznych pozwala również na dokonywanie ocen. Mówi jaka jest aktualna sytuacja polityczna, ocenia skalę zjawiska. Zatem poza potrzebami poznaw-czymi, jak i oceniającymi, klasyfikacja pozwala na wnioskowanie. Poza tym należy brać pod uwagę również potrzeby dydaktyczne.
11 Ibidem, s. 237.
Do klasyfikacji systemów politycznych konieczne są kryteria, które wskażą różnorodność systemów oraz pozwolą na opisanie formy państwa. Najczęściej stosowane zmienne klasyfikujące współczesny system polityczny, to:
reżim polityczny;
zasady organizacji aparatu państwowego;
struktura terytorialna12.
Biorąc pod uwagę powyższe kryteria możemy wskazać następujące systemy polityczne:
1) ze względu na reżim polityczny:
a) demokratyczne;
b) totalitarne;
c) autorytarne;
2) ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego:
a) system prezydencki;
b) system półprezydencki;
c) system parlamentarny;
d) system zgromadzenia – komitetowy;
3) ze względu na strukturę terytorialną:
a) państwa unitarne;
b) państwa złożone (federalne).
Klasyfikacja ta uwypukla rolę państwa w systemie politycznym. Państwo jest zasadniczą instytucją systemu politycznego, można powiedzieć, że to cen-trum systemu – oś – wokół której obracają się wszystkie działania systemu, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne.
Literatura przedmiotu prezentuje różne typologie systemów politycznych począwszy od typologiiklasycznych poprzez typologię „trzech światów” do typologii współczesnych. Najstarszym znanym systemem klasyfikacji i o naj-większym znaczeniu był system opracowany przez Arystotelesa w IV w. p.n.e., który typologię oparł o formy sprawowania rządów. Za podstawę klasyfikacji przyjął odpowiedzi na następujące pytania:
kto rządzi?
kto odnosi korzyści z rządzenia?
Analizując ówczesne greckie polis, doszedł do wniosku, że można wyodręb-nić sześć form rządzenia: tyranię, oligarchię, demokrację, monarchię, arystokra-cję i politeję (władza większości w interesie wszystkich)13. Poniższy rys. Nr 2 przedstawia formy rządzenia według Arystotelesa.
12 K.A. Wojtaszczyk, Współczesne systemy polityczne, op.cit., s. 14; zob. także: E. Zieliński, Nauka o państwie i polityce…, op.cit., s. 203.
13 A. Heywood, Politologia, op.cit., s. 33.
Rys. 2. Sześć form rządzenia według Arystotelesa
KTO ODNOSI