Polityka państwa i Unii Europejskiej wobec osób

Osoby niepełnosprawne są członkami społeczności lokalnej, mają takie same prawa i obowiązki co każdy inny obywatel.

Tworzenie mechanizmów prawnych chroniących godność, równość i podstawowe prawa osób niepełnosprawnych zainicjowały Narody Zjednoczone. Już podstawowe Zasady Narodów, zawarte w Karcie Narodów, Deklaracji Praw Człowieka i innych aktach, m.in. Deklaracji na temat Praw Osób Niepełnosprawnych w 1975 roku potwierdziły prawa tej grupy do respektowania wszelkich praw na równi z pozostałymi członkami społeczeństwa. Przyjęte w 1993 roku przez ONZ Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych stanowią dyrektywy działania rządów

i organizacji pozarządowych w zakresie prawodawstwa i oceny polityki ekonomicznej, socjalnej, edukacyjnej, kulturalnej [117, 181].

Sprawy dotyczące osób niepełnosprawnych w Polsce są regulowane w wielu aktach prawnych różnej rangi – od konstytucji przez ustawy, uchwały izb parlamentu, rozporządzenia, zarządzenia wykonawcze, aż po uchwały gmin.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. Nr 78. poz. 483) stanowi, że wszyscy są wobec prawa równi (art. 32 ust.1.).

Wszyscy maja prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może

być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art.32 ust. 2). Ustawa zasadnicza (KRP) w ten sam sposób

gwarantuje prawa osób niepełnosprawnych, nakłada też na władze publiczne obowiązek

zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym (art. 68), a także obowiązek pomocy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu

do pracy oraz komunikacji społecznej (art. 69) [96].

Jednym z podstawowych dokumentów dotyczących osób niepełnosprawnych w Polsce jest Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Została przyjęta przez Sejm

Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 1 sierpnia 1997 roku. Dokument ten jest Uchwałą Sejmu RP, co oznacza, że nie gwarantuje konkretnych uprawnień, można jednak oficjalnie powoływać się na niego, jako na akt uchwalony przez Sejm i wyrażający jego wolę. Karta uznaje, że osoby niepełnosprawne mają prawo do ,,niezależnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji”. Dokument zawiera katalog praw dla osób niepełnosprawnych, wymagające szczególnej uwagi, aktywnego wsparcia zapobiegającego dyskryminacji oraz ciągłego monitorowania [77].

W 1993 roku zgodnie z zaleceniami Rady Ministrów Rady Europy został opracowany Rządowy Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych i ich integracji ze społeczeństwem. Stanowi on podstawowy dokument określający kierunki polityki społecznej wobec tej grupy społecznej. W programie jest bardzo istotny zapis: ,,Rząd uznaje, że działania na rzecz osób niepełnosprawnych maja charakter interdyscyplinarny, a więc dotyczą wszystkich dziedzin i przejawów życia w aspekcie zaspakajania potrzeb tych obywateli. Działania wobec osób niepełnosprawnych są działaniami ogólnospołecznymi, ponieważ skutki niepełnosprawności dotyczą wszystkich dziedzin życia”.

Gwarancje praw osób niepełnosprawnych we Wspólnocie Europejskiej od lat traktowane są w kategorii polityki społecznej. To efekt powszechnie akceptowanych

założeń, że miarą kultury współczesnych społeczności jest poziom bezpieczeństwa społecznego najsłabszych grup jednostek.

W Polsce wyraźne zainteresowanie tymi kwestiami wśród polityków jak przedstawicieli świata nauki zarejestrowano dopiero po roku 2004, po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Członkowstwo w strukturach Unii Europejskiej nie tylko obligowało podmioty polityki społecznej wszystkich szczebli do wdrażania standardów opiekuńczych, ale dzięki środkom z Europejskiego Funduszu Społecznego stworzyło niepowtarzalne szanse na skuteczne organizowanie przyjaznej przestrzeni życiowej, zawodowej i społecznej osobom niepełnosprawnym [159, 196].

Jedną z najistotniejszych reform, z punktu widzenia systemowych uwarunkowań funkcjonowania państwa w sferze polityki społecznej jest wdrażana od 1 stycznia

1999 roku reforma samorządowa. Zmiana podziału administracyjnego kraju i decentralizacja administracji spowodowała przeniesienie kompetencji władz na szczebel powiatowy i gminy. Olbrzymia większość pieniędzy przed wprowadzeniem

nowego podziału administracyjnego kraju zarządzana była prze Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych [163]. Obecnie około 50% tego budżetu trafia do powiatów. Zwiększająca się samorządność społeczeństwa pozwala na łączenie działań na poziomie lokalnym [108]. Szczególnie ważnym ogniwem w strukturze

podmiotów polityki społecznej stał się obecnie samorząd powiatowy. Jego formalne i funkcjonalne właściwości zawarte w katalogu starosty, Powiatowego Centrum

Pomocy Rodzinie oraz Powiatowego Urzędu Pracy wobec osób niepełnosprawnych przy jednoczesnej decentralizacji PFRON tworzą racjonalne podstawy do poprawy społecznej i ekonomicznej efektywności świadczonych usług społecznych na rzecz osób niepełnosprawnych. Jedną z nadrzędnych powinności samorządu powiatowego w zakresie pomocy społecznej jest tworzenie Powiatowej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych. Poważna rola w jej konstruowaniu przypisana jest partnerom społecznym w tym organizacjom pozarządowym jako podmiotom polityki społecznej realizującym zadania z tego zakresu w społeczności lokalnej [11, 197].

W Polsce istnieje około 5 tyś. organizacji pozarządowych działających na rzecz niepełnosprawnych. Ich zasięg i liczba, a zatem wpływy są ogromnie zróżnicowane. Skuteczność ich inicjatyw zleży jednak od wspólnego działania, także z władzami

samorządowymi. Świadomość takiej konieczności jest coraz powszechniejsza [193, 201].

Mimo korzystnych zmian rzeczywista sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce odbiega od standardów unijnych. Widoczna jest dysproporcja między zapisem prawnym a realizacją. Potwierdza się ograniczone uczestnictwo osób niepełnosprawnych w rozwiązaniach systemowych [7, 215].

Z doświadczeń okresu transformacji w Polsce wynika, że brak jest jasnej i spójnej koncepcji polityki wobec osób niepełnosprawnych.

Odpowiedzialność za politykę wobec niepełnosprawności w Unii Europejskiej spoczywa na poszczególnych państwach członkowskich. Każdy kraj Wspólnoty prowadzi własną politykę społeczną i tworzy różnorodne systemy wsparcia tej grupy osób. Wiąże się to z zasadą pomocniczości, zgodnie z którą to co może być realizowane prawidłowo na poziomie krajowym, powinno być tam wprowadzone w życie. Unia Europejska zainicjowała szereg działań, które przez wiele lat były inspirowane przede wszystkim przedsięwzięciami dwóch organizacji międzynarodowych: Rady Europy i Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Dokumentami Rady Europy adresowanymi bezpośrednio do osób niepełnosprawnych są: Rezolucja dotycząca spójnej polityki w sprawie rehabilitacji osób niepełnosprawnych z 1984 roku,

zastąpiona w 1992 roku Zaleceniem w sprawie spójnej polityki wobec osób z niepełnosprawnością [212].

Pierwszym dokumentem, w którym Wspólnota przedstawiła swoją strategię na rzecz osób niepełnosprawnych był Komunikat Komisji Europejskiej z 1996 roku w sprawie równych szans: Nowa Strategia Wspólnoty Europejskiej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, który został wsparty uchwałą Rady. Istotnym posunięciem w polityce Unii wobec niepełnosprawności było podpisanie w 1997 roku traktatu

amsterdamskiego. Wraz z jego wejściem w życie w 1999 roku zwiększyła się

możliwość ingerowania Unii w ustawodawstwo socjalne państw członkowskich i rozwijania europejskiej polityki socjalnej [196].

Strategia Wspólnoty skupia się na trzech zagadnieniach: współpracy między Komisją Europejską a krajami członkowskimi, promowaniu pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, upowszechnianiu problematyki niepełnosprawności we wszystkich unijnych inicjatywach. Wszystkie działania poszczególnych państw członkowskich są wspierane przez inicjatywę na poziomie Unii. Ponadto strategia Unii Europejskiej wobec niepełnosprawności obejmuje wiele dziedzin życia społecznego. Do kluczowych problemów należą: walka z dyskryminacja, budowanie otwartego społeczeństwa i poprawa dostępu do szeroko rozumianego

otoczenia oraz przeciwdziałanie społecznej marginalizacji. Działania podejmowane są we wszystkich ważnych sferach życia [90].

Jednym z głównych celów Wspólnoty jest zwalczanie dyskryminacji. Pierwszym krokiem w tworzeniu antydyskryminacyjnego ustawodawstwa w Unii Europejskiej

poza dotyczącym równości płci i równego traktowania osób bez względu na pochodzenie społeczne, jest Dyrektywa Rady Unii Europejskiej z 27 listopada 2000 roku w sprawie ustanowienia ogólnych ram równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu (2000/78/WE) [37].

Kolejnym bardzo ważnym celem Unii Europejskiej jest usunięcie wszelkich barier, które utrudniają tej grupie osób pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Przyjęty został Komunikat Ku Europie bez Barier z Niepełnosprawnością, w którym zawarto strategię zmierzającą do likwidacji wszelkich barier [31]. Dotyczą one

wszelkiego rodzaju środków transportu, znoszenia barier architektonicznych oraz dostępu do informacji i nowych technologii.

Następnym bardzo ważnym obszarem, w którym podejmowane są działania na poziomie Wspólnoty, jest edukacja. W krajach Unii widoczny jest trend włączania

dzieci i młodzieży w powszechny nurt edukacji. Nauka w szkole masowej jest korzystna zarówno dla uczniów niepełnosprawnych jak i pełnosprawnych, ponieważ pozwala im zrozumieć, że wszyscy maja prawo do pełnego uczestnictwa i równości w społeczeństwie [196].

Do realizacji idei stworzenia społeczeństwa otwartego na wszystkich jest konieczne zapewnienie odpowiednich środków finansowych. Znacznych nakładów wymaga: likwidacja istniejących barier architektonicznych, działania legislacyjne, informacyjne, promocja integracyjnego modelu społecznego, edukacja czy wspieranie inicjatyw gospodarczych. Jednym z pierwszych funduszy Unii przeznaczonym na tego typu cele był Europejski Fundusz Społeczny. Drugim funduszem strukturalnym jest Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Fundusze strukturalne dostępne są jedynie państwom członkowskim Unii Europejskiej [196].

Parlament Europejski wspólnie z innymi instytucjami Unii pracuje nad przygotowaniem dla wszystkich państw członkowskich jednolitego prawa

dotyczącego m.in. osób niepełnosprawnych. Główne akcenty kładzie się na następujące grupy problemowe: likwidacja różnic w obowiązujących terminologiach niepełnosprawności i wynikających z nich konsekwencji prawnych; tworzenie trwałych procesów integracyjnych, społecznych i zawodowych z jednoczesnym uświadamianiem

społeczeństwa o ich znaczeniu dla osób niepełnosprawnych; aktualizacja prawodawstwa oraz nowe rozwiązania legislacyjne dotyczące tych osób uwzględniające ciągłe przemiany społeczne zachodzące w poszczególnych państwach oraz tworzenie spójnej polityki społecznej.