Specyfika problemów osób niepełnosprawnych na wsi

Pojęcie wsi jest przeciwstawieniem pojęcia miasta. W szczególności duże migracje miały miejsce pomiędzy wsiami i miastami na skutek wypychających sił wobec warunków życia na wsi. Wieś cechuje szybszy przyrost populacji, dzielenia pól

między potomstwo, ubóstwo i brak zatrudnienia, złe warunki higieniczne domostw i zagród, brak szkół. Na pogorszenie się sytuacji drobnych gospodarstw wpływa

konkurencja w ramach gospodarki rynkowej, postęp mechanizacji rolnictwa i scalania gruntów. Drugą przyczyną jest siła przyciągania miasta poprzez jego lepszy standard życia: łatwiejsze zatrudnienie i z tego wynikające wyższe zarobki, lepsza opieka zdrowotna, wyższy poziom higieny, ułatwienia życia z powodu istniejących infrastruktur, istnienia ośrodków kultury [167]. Współczesna wieś polska podlega głębokim i gwałtownym przemianom społeczno – kulturalnym. Dokonuje się proces przechodzenia wsi od kultury ludowej do kultury miejskiej. Przemiany te przebiegają nierównomiernie i jednocześnie główny ciężar kryzysu gospodarczego spadł właśnie na obszary wiejskie i stał się przyczyna pogorszenia warunków społecznych i zdrowotnych życia ludności wiejskiej.

Ludność wiejska stanowi ponad 38% ludności Polski i zamieszkuje terytorium obejmujące 93,4% powierzchni kraju. Z danych Powszechnego Spisu Rolnego wynika,

że 11,6 mln osób (około 66% ludności wiejskiej), to ludność związana z rolnictwem. Z tej grupy, tylko 1,9 mln osób uzyskuje wyłączne lub główne źródło

utrzymania z pracy w swoim gospodarstwie. Zaznacza się tendencja do zmniejszania się odsetka osób utrzymujących się wyłącznie z gospodarstwa rolnego [134].

Przemiany gospodarcze ostatniego dziesięciolecia wpłynęły na zmniejszenie aktywności zawodowej mieszkańców obszarów wiejskich. Odsłoniły również ukrywane wcześniej społeczne i gospodarcze zapóźnienia rozwojowe w rolnictwie i na polskiej wsi. Zjawisko bezrobocia na wsi ma nieco inny charakter niż w mieście, jest trwalsze, a rynek pracy jest mniej elastyczny. Ten negatywny obraz wsi zaostrzył się wobec równoległego rozwoju polskich miast.

Rynek pracy na wsi odczuł przemiany gospodarcze w sposób dotkliwy. Po pierwsze dostosowanie przedsiębiorstw do gospodarki rynkowej oznaczało

zwolnienia z pracy, w pierwszej kolejności pracowników sezonowych i dwuzawodowców (chłoporobotników). Konkurencyjność mieszkańców wsi i ich

możliwość uzyskania pracy w mieście okazała się ograniczona co w efekcie zahamowało migrację ze wsi do miast. Dostosowanie do potrzeb rynku objęło również rolnictwo, które w pierwszych trzech latach transformacji zmniejszyło liczbę pracujących o prawie milion. Po drugie sytuacja demograficzna na wsi również sprzyjała przeludnieniu i narastaniu ukrytego bezrobocia na obszarach wiejskich. Oznacza to spadek liczby pracujących w rolnictwie o ponad 20% [1].

Ta trudna sytuacja dotknęła szczególnie osoby niepełnosprawne. Tradycyjne instytucje, takie jak spółdzielnie inwalidów zapewniające osobom niepełnosprawnym miejsce pracy i rehabilitacji uległy w większości likwidacji [58].

Aspiracje ludności wiejskiej zderzają się z barierą edukacyjną. Ludność wiejska legitymuje się znacznie niższym poziomem wykształcenia niż w mieście. Polska wieś

cechuje się znacznym rozproszeniem lokalizacyjnym. W naszym kraju jest 56. 803 miejscowości wiejskich, w tym prawie 43 tyś. wsi i 14 tyś. koloni, przysiółków

i osad. Około 70% powiatów w Polsce można w całości zakwalifikować jako obszary wiejskie. Rozproszenie lokalizacyjne wsi stanowi znaczne utrudnienie w dostępie mieszkańców do ośrodków gospodarczych, administracyjnych i handlowych, w tym do instytucji oświaty, zdrowia, informacji, hamuje rozwój pozarolniczych funkcji wsi, nie sprzyja lokowaniu inwestycji gospodarczej na wsi [44].

Występuje znaczny niedorozwój infrastruktury społecznej na wsi. Zlikwidowano

wiele placówek kulturalnych, oświatowych i ochrony zdrowia. Są trudności w utrzymaniu i zapewnieniu właściwego standardu funkcjonowania placówek

istniejących. Stopień wyposażenia tych placówek wykazuje duże zróżnicowanie regionalne, które wynika głównie z dostępności środków, a po części z różnic aspiracji władz samorządu terytorialnego [50].

Wieś jest młodsza z porównaniu z miastem. Więcej tu bowiem ludzi w wieku przedprodukcyjnym (0 – 14 lat) i wczesno produkcyjnym (15 – 30 lat). Młoda generacja wsi III Rzeczpospolitej jest z pewnością inna niż młode pokolenie wsi Polski Ludowej. Nie jest to kategoria związana przede wszystkim z rolnictwem i zorientowana na życie wyznaczone przez ten typ aktywności ekonomicznej [51].

Niepełnosprawni na wsi znajdują się w środowisku znacznie różniącym się od innych środowisk. Podstawowa różnica jest w tym, że główny wpływ na ich

zdrowie, na warunki życia i pracy ma środowisko przyrodnicze [23]. Mniejszy wpływ mają skupienia ludzi, które w istotny sposób kształtują warunki życia jednostki. Drugim czynnikiem jest mechanizacja i chemizacja procesów produkcji rolnej. Znacznie więcej jest czynników środowiska, które mogą powodować powstawanie wypadków i chorób przewlekłych, a także znacznie więcej tych czynników utrudniających przystosowanie się do życia z niepełnosprawnością na wsi [82].

Nowe procesy technologiczne wprowadzone do rolnictwa i do zawodu rolnika niewątpliwie ułatwiają pracę nie tylko osobom sprawnym, ale także niepełnosprawnym.

Za granicą są daleko zaawansowane prace konstrukcyjne i wytwarzane są narzędzia i pojazdy znacznie ułatwiające osobom niepełnosprawnym pracę w rolnictwie i ogrodnictwie [29]. Mechanizacja ułatwia pracę w rolnictwie, ale stanowi także

poważne zagrożenie dla zdrowia i życia ich użytkowników. Równocześnie postęp ten

eliminuje możliwość wykonywania przez niepełnosprawnych rolników niektórych prac i czynności (np. prowadzenie ciągnika i obsługa maszyn). Niepełnosprawni mieszkańcy

wsi, głównie rolnicy indywidualni, na ogół pozbawieni są możliwości pracy, która

uwzględniałaby poziom ich fizycznej i psychicznej wydolności, jak i rodzaje ograniczeń ich sprawności.

W rolnictwie istnieje wiele zróżnicowanych możliwości zatrudniania osób niepełnosprawnych, pomimo iż podstawowe prace na roli wymagają dużego wysiłku fizycznego i poruszania się na dużych przestrzeniach w różnych warunkach atmosferycznych. Możliwości tej pracy w różnym stopniu uzależnione są, z jednej strony od rodzaju niepełnosprawności, stopnia zmechanizowania gospodarstwa, rodzaju specjalizacji produkcyjnej, zakresu podziału pracy, oraz z drugiej strony

psychologicznego rozumienia problemów niepełnosprawności przez członków rodziny i miejscowej społeczności [44].

Sytuacja zróżnicowania produkcji rolnej na wsi jest niewątpliwie korzystna dla osób niepełnosprawnych. Są działy produkcji trudne do przystosowania się do nich osób niepełnosprawnych. Od kilku lat na wsi obserwuje się ukierunkowanie produkcji. Powstają gospodarstwa specjalizacyjne wysoko zmechanizowane i skomputeryzowane. Do tego typu produkcji wiele osób niepełnosprawnych może się przystosować niewielkim wysiłkiem własnym i przy niedużych nakładach pieniężnych [67].

W gminach wiejskich działają również firmy handlowe, produkcyjne i budowlane. Mają one mniejsze rozmiary niż w mieście, ale nie mniej jednak tworzą

też miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych.

Nie można pominąć także możliwości zatrudniania osób niepełnosprawnych w zakresie prostej pracy, którą mogą wykonywać w zakładach pracy chronionej.

Funkcjonowanie zakładów pracy chronionej odbywa się pod silną presją rynkowej orientacji ekonomicznej, a dodatkowo widoczny jest silny nacisk społeczności osób niepełnosprawnych, która słusznie domaga się wyrównania szans zawodowych [136].

Zakład pracy chronionej poza pracą na stanowiskach przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych zapewnia doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne [8, 190].

Samorządy terytorialne w ramach realizacji Rządowego Programu

Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych przy współudziale środków z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych tworzą na terenach

wiejskich zakłady aktywności zawodowej, które dają niepełnosprawnym możliwość doskonalenia umiejętności zawodowych i co jest z tym bezpośrednio związane – tworzą perspektywę podejmowania pracy poza takim zakładem [139].

Osoby niepełnosprawne żyjące na wsi są częścią tej społeczności. Jakość ich

życia wyznacza w dużej mierze kultura środowiska. Umiejętność i możliwość pracy we wszystkich przydatnych zakresach w rolnictwie jest wyznacznikiem przydatności

człowieka w rodzinie i społeczności wiejskiej. Zdrowy człowiek jest ceniony za swój wkład pracy, podczas gdy niepełnosprawny z reguły traktowany jest jako mniej

wartościowy, a więc nieprzydatny lub mało przydatny w gospodarstwie, oraz wymagający opieki i nakładów pieniężnych. Dlatego też systemowe regulacje

w tym zakresie wobec osób niepełnosprawnych w ujęciu programowym, formalno – prawnym, oraz instytucjonalno – finansowym stały się w ostatnich latach

priorytetowym kierunkiem działań w polityce społecznej państwa na rzecz osób niepełnosprawnych [47, 71].

Podsumowując należy stwierdzić, że osoby niepełnosprawne na wsi żyją w bardzo zróżnicowanych warunkach ekonomicznych, socjalnych i obyczajowych.

Niepełnosprawność jest szczególnym problemem społecznym, który dotyczy dużej grupy osób i ich rodzin. Jest to powszechne zjawisko, które wywołuje poważne konsekwencje zarówno w sferze indywidualnej jak i globalnej. Powszechność tego zjawiska zobowiązuje samorząd gminy i każdą społeczność lokalną do podejmowania

określonych działań wspomagających i łagodzących skutki niepełnosprawności. Obliguje do szeroko rozumianej integracji różnych środowisk na rzecz przełamywania barier w dostępie osób niepełnosprawnych do dóbr duchowych i materialnych, a także tych tkwiących w niewłaściwych postawach wobec niepełnosprawnych. Dzięki ich

zniesieniu niepełnosprawni będą uczestniczyć w życiu gospodarczym, kulturalnym i politycznym na równi z osobami sprawnymi. Do zrealizowania tych zadań osoby

niepełnosprawne potrzebują fachowej pomocy, dobrych i klarownych rozwiązań prawnych, a także przemyśleń organizacyjnych, które powinny stanowić element rehabilitacji zawodowej.