Celem niniejszego artyku³u jest próba syntetycznego spojrzenia na politykê zagraniczn¹ Zwi¹zku Sowieckiego w latach 1939–1941 z innej perspektywy, ni¿ uczyni³em to w wydanej kilka lat temu monografii stosunków niemiecko--sowieckich Miêdzy Berlinem a Moskw¹, Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–19411. Swoje rozwa¿anie na temat sowieckiej polityki zagranicznej prowadzi³em w kontekœcie stosunków ZSSR z III Rzesz¹ i choæ w interesuj¹cym nas okresie mia³y one dla Moskwy absolutnie kluczowe znaczenie, to jednak takie ujêcie nie wyczerpywa³o problemu. Oczywiœcie ramy tego tekstu równie¿ nie pozwalaj¹ na ca³oœciowe i wyczerpuj¹ce ujêcie tematu. Artyku³ jest raczej prób¹ zarysu kilku wybranych w¹tków o kluczowym jednak znaczeniu dla polityki za-granicznej Zwi¹zku Sowieckiego w latach 1939–1941.
Zwi¹zek Sowiecki nale¿a³ w okresie miêdzywojennym do pañstw zaintere-sowanych podwa¿aniem status quo powsta³ego w Europie w latach 1918–1925. Dla zrozumienia polityki zagranicznej Zwi¹zku Sowieckiego w przededniu wybuchu drugiej wojny œwiatowej ta konstatacja ma fundamentalne znaczenie. Interpretacja ta nie budzi ju¿ powa¿niejszych kontrowersji w historiografii2, choæ wywodzi siê j¹ z bardzo zró¿nicowanych przes³anek. Po pierwsze, prze-mawiaj¹ za tym argumenty wskazuj¹ce na sowieck¹ ideologiê, dla której za-³amanie siê ustroju kapitalistycznego w skali œwiatowej by³o ostatecznym celem bolszewickiej rewolucji3. Po drugie, zwraca siê uwagê na obecny w sowieckiej polityce zagranicznej element kontynuacji imperialnych tradycji carskiej Rosji, st¹d wœród celów tej polityki dostrzega siê d¹¿enie do odzyskania przez
bolsze-1 S. Dêbski, Miêdzy Berlinem a Moskw¹, Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941, Warszawa 2003.
2 Klasyczne ujêcia: A. Ulam, Expansion and Coexistence. The History of Soviet Foreign Policy 1917
–1973, New York, Washington 1974; J. Jacobson, When the Soviet Union Entered World Politics, Berkeley–New York, London, 1994.
3 M. Heller, A. Niekricz, Utopia u w³adzy. Historia Zwi¹zku Sowieckiego, t. 2, Wroc³aw 1989, s. 33. F. Furet, Przesz³oœæ pewnego z³udzenia, Esej o idei komunistycznej w XX w., Warszawa 1996, zw³aszcza s. 393 i n.; E. Nolte, Der europäische Bürgerkrieg 1917–1945. Nationalsocialismus und
wików utraconych w latach 1917–1921 terytoriów dawnego Cesarstwa Ro-syjskiego. Wa¿nym argumentem na rzecz istnienia takiej tendencji jest kwestia Besarabii i nieuznawania przez stronê sowieck¹ granicy z Rumuni¹4. Po trzecie, w interpretacjach historycznych czêsto zwraca siê uwagê na efekty tej polityki w latach 1939–1941 i na ich podstawie formu³owane s¹ opinie o intencjach Stalina w okresie poprzedzaj¹cym wybuch drugiej wojny œwiatowej5. Ta ostat-nia metoda, choæ ca³kowicie uprawiona, nie pozwala jednak na uzyskanie odpowiedzi, na ile osi¹gniête przez Zwi¹zek Sowiecki korzyœci by³y wynikiem prowadzonej intencjonalnie polityki, a w jakiej czêœci by³y wynikiem wytwo-rzenia siê szczególnej miêdzynarodowej koniunktury. Nale¿y tak¿e pamiêtaæ, i¿ poddaj¹c analizie politykê sowieck¹ w przededniu drugiej wojny œwiatowej, uwzglêdniaæ nale¿y to, jak jej cele postrzegali ówczeœni zewnêtrzni obser-watorzy, dyplomaci i politycy podejmuj¹cy decyzjê oraz kszta³tuj¹cy politykê w³asnych krajów, w tym tak¿e w odniesieniu do ZSSR6. Po czwarte wreszcie, za przes³ankê sk³aniaj¹c¹ badaczy do uznania Rosji bolszewickiej za mocarstwo sensu stricterewizjonistyczne mo¿na tak¿e przyj¹æ fakt, i¿ podejmowa³o siê ono wspó³dzia³ania lub sympatyzowa³o z dzia³aniami innych aktorów d¹¿¹cych do tego samego celu; dotyczy to zw³aszcza Niemiec w latach 1919–1932 oraz Wêgier szukaj¹cych w latach 1939–1940 mo¿liwoœci odzyskania Siedmiogrodu7. Wszystkie te argumenty dobrze syntetyzuj¹ intencje sowieckiej polityki za-granicznej, przekonuj¹ zw³aszcza w rozwa¿aniach dotycz¹cych drugiej po³owy 1939 r., to jest czasu po podjêciu przez w³adze sowieckie decyzji o zainicjowaniu przez ZSSR wspó³dzia³ania z III Rzesz¹ zmierzaj¹cego do zniszczenia porz¹dku wersalsko-ryskiego. Ich zastosowanie do okresu poprzedzaj¹cego tê decyzjê nie mo¿e jednak w pe³ni satysfakcjonowaæ. Wszak polityka sowiecka w miêdzy-wojniu zmienia³a siê, doœwiadczaj¹c kilku gwa³townych zwrotów. Wiosn¹ 1939 r. na Kremlu zadecydowano o kolejnej jej modyfikacji. Naœwietlenie prze-s³anek tej decyzji przyczynia siê do poznania istoty zmiany oraz pomaga w zrozumieniu polityki sowieckiej, w czasie który po niej nast¹pi³.
Je¿eli po 1917 r. Rosja Sowiecka w ogóle posiada³a potencja³ polityczny i wojskowy wystarczaj¹cy do samodzielnego zainicjowania przeróbki porz¹dku miêdzynarodowego, to trwa³o to bardzo krótko. Bolszewicy wyczerpali go albo ju¿ w sierpniu 1920 r. na przedpolach Warszawy, albo najpóŸniej w latach 1926–1927, kiedy to idea eksportu rewolucji, prowadzona wówczas pod has³em „zjednoczonego frontu antykapitalistycznego”, ponios³a pora¿kê zarówno
4 J. Librach, The Rise of the Soviet Empire: A Study of Soviet Foreign Policy, New York 1964; A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium wspó³pracy sowiecko-niemieckiej 1939–1941, Lon-dyn 1987; A. Tarulis, Soviet Policy Toward the Baltic States 1918–1940, Oxford 1963.
5 A. Hillgruber, Der zweite Weltkrieg. Kriegziele und Strategie der groâen Mächte, Köln 1989.
6 Szereg interesuj¹cych opinii na ten temat znajdziemy w: M. Kornat, Polska 1939 r. wobec
Paktu Ribbentrop-Mo³otow, Warszawa 2002, passim, ale szczególnie: s. 468 i n.
7 G.F. Kennan, Russia and the West under Lenin and Stalin, Boston 1965. Zob. tak¿e R.C. Raack,
w Europie, jak i w dalekich Chinach8. To w³aœnie pod koniec lat dwudziestych XX w. Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych uzyska³ pierwszeñstwo wœród instytucji uczestnicz¹cych w procesie kszta³towania sowieckiej polityki zagra-nicznej, przede wszystkim kosztem Kominternu i zainicjowa³ politykê tzw. poko-jowego wspó³istnienia. Jej za³o¿enia nawi¹zywa³y do pogl¹dów Lenina z 1918 r. i idei pieredyszki, któr¹ zdo³a³ narzuciæ ca³ej partii, forsuj¹c swoje zdanie w spra-wie pokoju brzeskiego z Niemcami9. W latach trzydziestych linia pokojowego wspó³istnienia by³a prowadzona doœæ konsekwentnie. Oczywiœcie g³ównie ze wzglêdu na niewystarczaj¹cy potencja³ Zwi¹zku Sowieckiego, uniemo¿liwiaj¹cy eksport rewolucji10. Ale wynika³o to tak¿e z niekorzystnej dla Zwi¹zku So-wieckiego koniunktury miêdzynarodowej. Prowadzona przez mocarstwa zachod-nie polityka zaspokajania rosn¹cych aspiracji Niemiec przez wielostronne porozu-mienia i tolerowania niemieckiej polityki faktów dokonanych, przy jednoczesnym izolowaniu Sowietów – co do pewnego stopnia by³o reakcj¹ na wspó³pracê niemiecko-sowieck¹ sprzed Locarno – skutkowa³o znacznym ograniczeniem pola manewru sowieckiej dyplomacji. Je¿eli u¿ywam w tym miejscu terminu „izo-lacja”, to mam na myœli brak udzia³u ZSSR w procesach o zasadniczym znaczeniu dla porz¹dku politycznego w Europie. Tej oceny nie zmienia fakt, ¿e linia „poko-jowego wspó³istnienia”, b³êdnie nazywana tak¿e niekiedy „lini¹ Litwinowa”, od-notowa³a w tym czasie istotne osi¹gniêcia: doprowadzi³a do wejœcia ZSSR do Ligi Narodów, sojuszu z Francj¹ w 1936 r., normalizacji stosunków z W³ochami Mussoliniego, a tak¿e czasowej poprawy stosunków z Polsk¹11. Nie mo¿na jednak wykluczyæ, i¿ linia „pokojowego wspó³istnienia” zosta³a przyjêta z braku mo¿li-woœci realizacji innej, bardziej odpowiadaj¹cej aspiracjom bolszewików, polityki.
Porz¹dek wersalski mia³ w za³o¿eniu ograniczaæ status i pozycjê miêdzy-narodow¹ Niemiec, dlatego te¿ g³ówny nurt polityki europejskiej w latach trzydziestych XX w. koncentrowa³ siê na sprawach niemieckich. Z tego¿ Zwi¹-zek Sowiecki by³ wy³¹czony. Dodatkowo, z t¹ sytuacj¹ by³ skorelowany stop-niowy spadek znaczenia ZSSR w polityce zagranicznej Niemiec12.
Proces ów rozpocz¹³ siê w po³owie lat dwudziestych w zwi¹zku z od-budow¹ pozycji Republiki Weimarskiej wobec mocarstw zachodnich, którego symbolem by³a konferencja w Locarno13. Po objêciu urzêdu kanclerskiego przez
8 J. Jacobson, When the Soviet Union, s. 188 i n.
9 Tam¿e, s. 32–50; 128 i n. Zob. tak¿e L. Singer, Sowjetimperialismus, Seewald 1970.
10 A. Ulam, Expansion.
11 Historycy bêd¹cy pod wra¿eniem tej polityki dochodzili nawet do wniosku, i¿ mia³a ona dla Moskwy charakter fundamentalny: J. Haslam, The Soviet Union and the Stragle for the Collective
Security, London 1978. Zob. tak¿e: J. Hochman, The Soviet Union and the Failure of the Collective
Security 1934–1938, Ithaca 1984.
12 H-W. Rautenberg, Zusammenbruch und Neubeginn deutscher Ostpolitik nach dem Ersten
Welt-krieg, [w:] Jürgen Förster u.a., Deutschland und das bolschewistische Russland von Brest-Litowsk bis
1941, Berlin 1991, s. 9 i n.
13 Wyczerpuj¹co na ten temat: P. Wandycz, The Twilight of French Eastern Alliances 1926–1936.
French-Czechoslovak-Polish Relations from Locarno to the Remilitarisation of the Rhineland, Princeton 1988.
Adolfa Hitlera, który nie wyrazi³ zgody na przed³u¿enie wspó³pracy opartej na porozumieniu z Rapallo, pozycja Zwi¹zku Sowieckiego w polityce zagranicznej III Rzeszy zosta³a jeszcze bardziej zmarginalizowana14. Wprawdzie w latach trzydziestych Moskwa podejmowa³a sonda¿e zmierzaj¹ce do rozpoznania mo¿liwoœæ odnowienia wspó³pracy z Berlinem, w „duchu Rapallo”, ale nie przynios³y one pozytywnych rezultatów15. Pozycja miêdzynarodowa Zwi¹zku Sowieckiego w okresie miêdzywojennym by³a wiêc uzale¿niona od kierunku rozwoju i stanu stosunków miêdzy Niemcami a mocarstwami zachodnimi. Mo¿na by³o j¹ uj¹æ w doœæ prost¹ regu³ê – o ile zbli¿enie Francji i Wielkiej Brytanii z Niemcami prowadzi³o do marginalizacji ZSSR w polityce miêdzy-narodowej, a d³ugofalowo teoretycznie mog³o powodowaæ kszta³towanie siê, przybieraj¹cego ró¿ne formy, „wspólnego frontu pañstw kapitalistycznych” przeciwko sowieckiej Rosji i jej interesom, tyle ka¿de pogorszenie siê relacji mocarstw zachodnich z Niemcami wzmacnia³o sowieck¹ pozycjê, przywraca³o bolszewick¹ Rosjê do gry, a wypadku otwartego konfliktu, czyni³o mocarstwem zdolnym przechyliæ szalê na korzyœæ jednej z stron16. Celem Stalina by³o zaœ – jak sam to przyzna³ w rozmowie z Staffordem Crippsem w lipcu 1940 r. – obalenie europejskiej równowagi si³. Ta interpretacja za³o¿eñ sowieckiej po-lityki zagranicznej znajduje bardzo mocne potwierdzenie w analizie wydarzeñ 1939 r. i ewolucji stanowiska ZSSR wobec zmieniaj¹cej siê dynamicznie sytuacji miêdzynarodowej.
Otó¿ do momentu, gdy w polityce zagranicznej mocarstw europejskich kontynuowano liniê locareñsk¹, a za jej przed³u¿enie, choæ w formie schy³kowej, nale¿y uwa¿aæ próby przebudowy systemu wersalskiego podjête na konferencji w Monachium, Zwi¹zek Sowiecki nie posiada³ istotnych instrumentów od-dzia³ywania na bieg wydarzeñ. Z chwil¹ gdy w dniu 15 marca 1939 r. Wehr-macht wkroczy³ do Pragi, œwie¿o stworzony „system monachijski” siê za³ama³. W odpowiedzi Wielka Brytania dokona³a radykalnej zmiany w swojej polityce zagranicznej, a rz¹d Jego Królewskiej Moœci udzieli³ gwarancji Polsce i Rumunii. W obliczu narastaj¹cych napiêæ w miêdzy Wielk¹ Brytani¹ i Francj¹ oraz III Rzesz¹ stanowisko Moskwy mia³o przes¹dziæ ich ostateczny wynik.
Gwarancje brytyjskie dla Polski i Rumunii przekreœla³y perspektywê takiego zaspokojenia niemieckich aspiracji terytorialnych na Wschodzie Europy, które w d³u¿szej perspektywie mog³oby siê staæ fundamentem dla antysowieckiej ko-operacji Niemiec i mocarstw zachodnioeuropejskich. Jednoczeœnie zabezpie-cza³y stronê sowieck¹ przed mo¿liwoœci¹ skierowania imperialnych aspiracji III Rzeszy na Wschód, przy biernej postawie Francji i Wielkiej Brytanii. Trudno siê wiêc oprzeæ wra¿eniu, i¿ bior¹c pod uwagê zarówno ca³oœæ polityki
bry-14 Szerzej: D.S. McMurry, Deutschland und die Sowjetunion 1933–1936. Ideologie, Machtpolitik
und Wirtschafsbeziehungen, Köln 1979.
15 Zob. np. L. Bezymienski, Geheimmission in Stalins Auftrag? David Kandelaki und die
sowjet--deutschen Beziehungen Mitte der Dreissiger Jahre, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, Bd. 40, 1992, s. 339–357.
tyjskiej, jak i w szczególnoœci koniecznoœæ zachowania pola manewru w polityce Londynu wobec ZSSR, udzielenie w koñcu marca 1939 r. Polsce i Rumunii gwarancji by³o z punktu widzenia celów brytyjskiej polityki zagranicznej b³ê-dem. Londyn za darmo przekaza³ Stalinowi atuty, które pozwoli³y mu decy-dowaæ o losach Europy. Hitler nie dysponowa³ bowiem ¿adn¹ realn¹ mo¿li-woœci¹ zaatakowania ZSSR bez uprzedniego zwyciê¿enia Polski i jej zachodnich sojuszników17.
Niepokój na Kremlu mog³a budziæ teoretyczna mo¿liwoœæ rozstrzygniêcia „kryzysu polskiego” w drodze „nowego Monachium”, miêdzynarodowej kon-ferencji zwo³anej bez udzia³u ZSSR18. Dlatego celem sowieckich zabiegów od kwietnia 1939 r. by³o zablokowanie mo¿liwoœci realizacji takiego scenariusza. Zasadnicze znaczenie dla tej taktyki by³o z jednej strony utwierdzanie Hitlera w przekonaniu, i¿ zbrojna konfrontacja z Polsk¹ nie doprowadzi do powstania konfliktu interesów ze Zwi¹zkiem Sowieckim. Z drugiej zaœ, s³u¿y³o temu pozorowanie przez Moskwê zainteresowania budow¹ wspólnie z Francj¹, Wiel-k¹ Brytani¹, PolsWiel-k¹ oraz innymi pañstwami Europy Œrodkowej jakiejœ opozycji wobec niemieckich aspiracji w Europie Œrodkowej. Uwzglêdniaj¹c zmiany sytuacji politycznej w Europie wiosn¹ i latem 1939 r., powstrzymanie pr¹cego do wojny z Polsk¹ Hitlera by³o mo¿liwe jedynie w razie rzeczywistego wspó³-dzia³ania brytyjsko-francusko-polsko-sowieckiego, opartego na jednoznacznej gwarancji poszanowania przez Zwi¹zek Sowiecki suwerennoœci i integralnoœci terytorialnej wszystkich jego s¹siadów19. Problem polega³ na tym, ¿e takie rozwi¹zanie prowadzi³oby najprawdopodobniej do jakiegoœ rozwi¹zania multi-lateralnego, zapewne konferencji miêdzynarodowej, „nowego Monachium”, choæ tym razem z udzia³em ZSSR. W efekcie dzia³aj¹c w tym kierunku, Zwi¹zek Sowiecki de facto przed³u¿a³by funkcjonowanie systemu wersalsko-ryskiego, jednoczeœnie zaœ osi¹gniête w ten sposób wzmocnienie pozycji
miêdzynaro-17 Zgadzam siê wiêc z wnioskami, do jakich doszed³ Adam Ulam, Expansion and Coexistence, New York 1975, s. 267 i n. Micha³ Zacharias uwa¿a natomiast, ¿e takie skutki dla sowieckiej polityki zagranicznej nios³o dopiero wymówienie przez Hitlera polsko-niemieckiej deklaracji o niestosowaniu przemocy w dniu 28 kwietnia 1939 r. M.K. Kamiñski, M.J. Zacharias, W cieniu
zagro¿enia..., Warszawa 1993, s. 256. O gwarancjach brytyjskich dla Polski jako o Ÿródle zwiêk-szenia mo¿liwoœci przetargowych Moskwy zob: W. Murray, The Change in the European Balance of
Power 1938–1939: The Path to Ruin, Princeton 1984, s. 290 i n.
18 Anna Ciencia³a pisze: „[...] Chocia¿ rz¹d brytyjski nie móg³ stosowaæ wobec Polski takich nacisków i gróŸb, jakich – zreszt¹ wspólnie z Francj¹ – u¿ywa³ w 1938 r. wobec Pragi, a nie móg³ te¿, w obliczu braku zaufania do Hitlera, proponowaæ ponownej konferencji à la Monachium – to przecie¿, tak jak w 1938 r., tak i teraz d¹¿y³ zarówno do kompromisu kosztem ofiary, jak i do wszechstronnego uk³adu z Niemcami”. A. Ciencia³a, Polska w polityce Wielkiej Brytanii w
przede-dniu wybuchu II wojny œwiatowej, „Kwartalnik Historyczny”, R. XCVII, 1990, z. 1–2, s. 92–98.
19 D.C. Watt uwa¿a, i¿ od pocz¹tku próby te by³y skazane na pora¿kê, poniewa¿ Francja i Wielka Brytania wystêpowa³y wobec ZSSR w charakterze petentów. To one potrzebowa³y so-wieckiej pomocy, podczas gdy ZSSR nie potrzebowa³a pomocy mocarstw zachodnich. W.C. Watt,
B³êdne informacje, b³êdne komentarze, brak zaufania. Z dziejów brytyjskiej polityki zagranicznej w latach 1938–1939„Kwartalnik Historyczny”, t. 85, 1978, z. 1, nr 4, s. 961–985; zob. tego¿: How war came, London 1989.
dowej ZSSR wcale nie musia³o byæ trwa³e. Stalin nie móg³ bowiem wykluczyæ, ¿e po ewentualnym za¿egnaniu kryzysu wokó³ Polski, polityka europejska znowu powróci³aby w utarte, locareñskie koleiny, a Zwi¹zek Sowiecki po-nownie móg³by siê znaleŸæ poza jej g³ównym nurtem. Drugi wariant, który musia³ byæ na Kremlu przedmiotem rozwa¿añ, polega³ na wspieraniu procesu oddalania siê Niemiec od Francji i Wielkiej Brytanii, podsycania powsta³ych antagonizmów i zachêcania Niemiec do agresji przeciw Polsce. Realizacji tych celów z ca³¹ pewnoœci¹ s³u¿y³o przyjêcie niemieckich propozycji normalizacji stosunków niemiecko-sowieckich, a nastêpnie udzielanie wsparcia ich planom likwidacji Polski.
Kontynuowanie rozmów z mocarstwami zachodnimi w sprawie tworzenia bloku antyniemieckiego by³o odt¹d traktowane przez Stalina wy³¹cznie jako œrodek nacisku na Niemcy20. Nie jest jednak pewne, w którym momencie zorientowano siê w Moskwie, ¿e niemiecka napaœæ na Polskê mo¿e doprowadzi do wybuchu wojny powszechnej. W ka¿dym razie na podstawie dostêpnych Ÿróde³ nie mo¿na jednoznacznie przes¹dziæ odpowiedzi na to pytanie.
Opisany powy¿ej dylemat dotycz¹cy strategicznego celu sowieckiej polityki zagranicznej w 1939 r. zosta³ na Kremlu rozstrzygniêty prawdopodobnie w dru-giej po³owie kwietnia. Do Moskwy zostali wówczas wezwani sowieccy pe³no-mocni przedstawiciele: Iwan Majski z Londynu, Aleksjej Mierieka³ow z Berlina oraz Jakow Suric z Pary¿a21. W dniu 21 kwietnia wziêli oni udzia³ w posiedzeniu Politbiura, w sk³adzie Stalin, W. Mo³otow, A. Mikojan, £. Kaganowicz i K. Wo-roszy³ow. Uczestniczy³o w nim równie¿ kierownictwo Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych – Maksym Litwinow i jego zastêpca W. Potiomkin. W trakcie narady dosz³o do gwa³townej wymiany pogl¹dów na temat sytuacji miêdzynarodowej i kierunków polityki zagranicznej ZSSR. Mierieka³ow mia³ jakoby wyraziæ pogl¹d, ¿e führer bêdzie d¹¿y³ do agresji na Zwi¹zek Sowiecki za 2–3 lata i z tego powodu nale¿a³oby odrzuciæ niemieckie „awanse”22. Na podstawie póŸniejszego rozwoju wypadków mo¿na domniemywaæ, i¿ Mierie-ka³owa popar³ Litwinow, który by³ zwolennikiem wspó³pracy z mocarstwami zachodnimi i tworzenia wraz z nimi bloku antyniemieckiego. Prawdopodobnie za opcj¹ zmierzaj¹c¹ do zawarcia porozumienia z Berlinem opowiedzia³ siê Mo³otow. W ka¿dym razie w dniu 3 maja „Politbiuro spe³ni³o proœbê Litwinowa i zwolni³o go z obowi¹zków Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych”, a do
20 Œwiadczy o tym choæby instrukcja Stalina dla Woroszy³owa z 7 sierpnia 1939 r., sfor-mu³owana przed rozpoczêciem konsultacji wojskowych z Angli¹ i Francj¹. Dokumenty Wnieszniej
Polityki[dalej: DWP], t. XXII, 1939, kn. 1, dok. 453.
21 Suric ostatecznie do Moskwy nie przyjecha³, w jego zastêpstwie w naradzie uczestniczy³ radca z Pary¿a Krapiwiencew. Decyzja o pozostaniu Surica w Pary¿u musia³a jednak zapaœæ w ostatniej chwili, gdy¿ jeszcze w po³owie kwietnia urz¹dza³ on w sowieckim polpriedstwie „herbatki”, podczas których zapowiada³ swój rych³y wyjazd do Moskwy. Zob. Niepodpisana
notatka o wypowiedziach ambasadora ZSRR w Pary¿u, 20 IV 1939 r., Polskie Dokumenty Dyplomatyczne,
t. 1939, styczeñ-sierpieñ, Warszawa 2005, dok. 218.
22 Zob. L.A. Bezimienskij, Sowietsko-germanskije dogovory 1939g., „Nowaja i Nowiejszaja Istoria” 1998, nr 3, s. 13–14.
sowieckich przedstawicielstw za granic¹ Stalin rozes³a³ komunikat informuj¹cy, ¿e powodem dymisji Litwinowa by³ „powa¿ny konflikt” miêdzy nimi i Mo³o-towem, powsta³y w zwi¹zku z nielojalnoœci¹ Litwinowa wobec Rady Komisarzy Ludowych23. Stalin usun¹³ wiêc z Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych g³ównych przeciwników zbli¿enia z Niemcami24. Litwinowa zast¹pi³ Mo³otow, przewodnicz¹cy Rady Komisarzy Ludowych.
Zawarcie uk³adu o nieagresji z III Rzesz¹ w dniu 23 sierpnia 1939 r. by³o zwieñczeniem sowieckich wysi³ków na rzecz usuniêcia przeszkód, które mog³y-by odwieœæ Hitlera od inwazji na Polskê25. Choæ szanse na stworzenie anty-niemieckiego sojuszu mocarstw zachodnich i ZSSR nie by³y du¿e, niemniej jednak w Berlinie obawiano siê, i¿ gdyby mimo wszystko sojusz taki powsta³, to móg³by pokrzy¿owaæ zamierzenia Hitlera. Aby to niebezpieczeñstwo wyelimi-nowaæ dyplomacja niemiecka, z powodów stricte taktycznych, wysz³a z pro-pozycj¹ odnowienia niemiecko-sowieckiej wspó³pracy na zasadzie wspólnoty interesów zwi¹zanej z programem likwidacji pañstwa polskiego.
Dla Stalina pakt Ribbentrop–Mo³otow mia³ znaczenie fundamentalne. Popy-cha³ Hitlera do wojny z Polsk¹ i wzmacnia³ pozycjê miêdzynarodow¹ Zwi¹zku Sowieckiego, który zawieraj¹c uk³ad, zg³asza³ aspiracje do statusu mocarstwa. Ewentualna wojna polsko-niemiecka, zw³aszcza w sytuacji pasywnej postawy Francji i Anglii, eliminowa³a wp³ywy tych mocarstw z bezpoœredniego s¹-siedztwa Zwi¹zku Sowieckiego. „Strefa buforowa” traci³a swoich protektorów, co otwiera³o przed Sowietami szansê na przywrócenie Rosji jej przedrewolu-cyjnych granic. Jest bardzo prawdopodobne, ¿e w Moskwie zdawano sobie sprawê, i¿ mocarstwa zachodnie nie tylko maj¹ ochoty, ale te¿ nie bêd¹ w stanie samodzielnie udzieliæ Polsce skutecznej pomocy – wskazywa³y na to choæby pe³ne determinacji zabiegi Anglików i Francuzów o pozyskanie dla tego celu wspó³dzia³ania Armii Czerwonej26. Istnia³a wiêc du¿a szansa, ¿e po pokonaniu Polski kolejn¹ ofiar¹ niemieckiej agresji zostanie Francja. Rodzi³o to nadziejê na
23 Telegram Stalina dla Surica, Majskiego, Umañskiego, Mierieka³owa, Helfanda, Smietanina, Die-riewianskiego, Nikitina, Zotowa, Listopada, Potiomkina, Nikitnikowej, 3 maja 1939 r. DWP, t. XXII, 1939, kn. 1, dok. 269.
24 Los Litwinowa podzieli³ Mierieka³ow, który po naradzie w dniu 21 kwietnia wróci³ wprawdzie do Berlina, ale 6 maja lub 7 maja zosta³ ponownie wezwany do Moskwy i na swoje stanowisko ju¿ nie powróci³.
25 Ten pogl¹d podziela tak¿e Marek Kornat, Polska 1939, s. 448.
26 Ostatnio przebieg negocjacji analizowa³ M.J. Carley, End of the Low, Dishonest Decade: Failure
of the Anglo-Franco-Soviet Alliance in 1939 r., „Europe-Asia Studies”, vol. 45, 1993, nr 2, s. 303–341. Autor konkluduje, i¿ celem brytyjskiej i francuskiej dyplomacji w negocjacjach z Sowietami by³o skonstruowanie sojuszu w taki sposób, aby g³ówny wysi³ek zbrojny w wojnie z Niemcami by³ ponoszony przez ZSSR. Carley, wychodz¹c od tej konstatacji, twierdzi, ¿e to w³aœnie „nie-uczciwoœæ” mocarstw zachodnich by³a powodem fiaska brytysko-francusko-sowieckich nego-cjacji o wspó³pracy przeciw niemieckiej, co jest tez¹ id¹c¹ ju¿ zbyt daleko. Zbli¿a siê ona do ca³kowicie ahistorycznych konstatacji Anity Pra¿mowskiej, która z kolei winnym niepowo-dzenia tych negocjacji czyni Józefa Becka i jego „antysowieck¹” politykê. A. Prazmowska, Britain,
ziszczenie siê marzeñ Lenina o wojnie w obozie pañstw kapitalistycznych. Wojnie, która mia³a przynieœæ korzyœci wy³¹cznie rewolucji proletariackiej. Ewentualne ryzyko mog³o siê dla Moskwy wi¹zaæ z postaw¹ mocarstw za-chodnich. Gdyby w Pary¿u i Londynie mimo wszystko zdecydowano siê na interwencjê zbrojn¹ w wojnê niemiecko-polsk¹ po stronie Polski, ewentualne korzyœci dla ZSSR p³yn¹ce z porozumienia z III Rzesz¹ mog³yby stan¹æ pod znakiem zapytania. W takiej przypadku Zwi¹zek Sowiecki powinien raczej pozostaæ poza konfliktem, aby nie zostaæ uznanym za niemieckiego sojusznika.
Wartoœæ traktatu z 23 sierpnia 1939 r. dla stosunków sowiecko-niemieckich ros³a wraz z korzystnym dla ZSSR rozwojem sytuacji miêdzynarodowej. Pod-pisanie brytyjsko-polskiego sojuszu w dniu 25 sierpnia 1939 r., rozpoczêcie niemieckiej agresji na Polskê, zaistnienie stanu wojny miêdzy Wielk¹ Brytaniê i Francj¹, i III Rzesz¹, mo¿liwoœæ podjêcia przez wojska brytyjskie i francuskie akcji zbrojnej przeciw III Rzeszy i na jej w³asnym terytorium – wszystko to sk³ania³o Hitlera do skorzystania z uk³adu ze Stalinem nie tylko w celach taktyczno-propagandowych, ale tak¿e stricte wojskowych. Niemcy nie mieli jednak pewnoœci, czy w zwi¹zku z now¹ sytuacj¹ polityczno-wojskow¹ w Eu-ropie porozumienie o rozgraniczeniu stref wp³ywów miêdzy III Rzesz¹ i ZSSR pozostaje w mocy. Œwiadcz¹ o tym podejmowane przez Ribbentropa próby wywarcia ró¿nego rodzaju nacisków na Kreml, aby go sk³oniæ do w³¹czenia siê do wojny z Polsk¹27. Stalin by³ jednak ostro¿ny. Decyzja, i¿ Armia Czerwona w dogodnym momencie dokona agresji na Polskê i zajmie uzgodnion¹ z Niem-cami czêœæ jej terytorium zapad³a w Moskwie prawdopodobnie 6 wrzeœnia, ale