Z problemem antynazistowskich uchodŸców narodowoœci niemieckiej z te-renów czechos³owackich przekazanych po Monachium III Rzeszy, a nastêpnie z Protektoratu, dyplomacja brytyjska zetknê³a siê jeszcze przed wybuchem wojny, gdy jesieni¹ 1938 r. i wiosn¹ roku 1939 zaczêli siê oni ubiegaæ o azyl w Wielkiej Brytanii lub w którymœ z jej dominiów. W dobie konferencji mona-chijskiej Wenzel Jaksch – przywódca Deutsche Sozialdemokratische Arbeiter-partei (Niemieckiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej DSAP), przeciwnej nazizmowi i zachowuj¹cej lojalnoœæ wobec w³adz czechos³owackich, ale jedno-czeœnie z nik³ym poparciem wœród ludnoœci niemieckiej w ÈSR – zwróci³ siê o pomoc w tej kwestii do rz¹du brytyjskiego. Liczbê potencjalnych uchodŸców niemieckich z Kraju Sudeckiego szacowa³ na oko³o 100 tys. osób. Przewidywa³, i¿ oko³o 20–50 tys. z nich nie znajdzie dla siebie miejsca w Czechach i bêdzie musia³o emigrowaæ. Tu¿ po Monachium przyby³ osobiœcie do Wielkiej Brytanii i podj¹³ rozmowy na ten temat z Malcolmem MacDonaldem – sekretarzem stanu do spraw kolonialnych, a wkrótce do spraw dominiów. Listownie inter-weniowa³ te¿ u premiera Arthura Neville’a Chamberlaina i sta³ego podsekre-tarza stanu w FO sir Roberta Gilberta Vansittarta – g³ównego doradcy dyplo-matycznego rz¹du, po czym wróci³ do ÈSR, chc¹c stworzyæ tam organizacjê, która zajê³aby siê problemem uchodŸców1.
Zarówno konsultowani wysocy komisarze dominiów, jak i politycy bry-tyjscy odnieœli siê do problemu udzielenia azylu wiêkszej liczbie Niemców czechos³owackich z du¿¹ rezerw¹. W raportach, jakie nap³ywa³y do FO z Kraju Sudeckiego, mówiono o tym, i¿ wiêkszoœæ ludnoœci niemieckiej entuzjastycznie przyjê³a zmianê swej przynale¿noœci pañstwowej, a podawane przez Jakscha liczby potencjalnych uchodŸców oceniano jako znacznie przesadzone. Nie bez znaczenia dla stanowiska Londynu by³y te¿ ostrze¿enia Basiliego Cochrane Newtona, pos³a brytyjskiego w Pradze, który wskazuj¹c na doœwiadczenia p³yn¹ce z wykorzystywania przez Niemcy kwestii mniejszoœci niemieckiej dla
realizowania politycznych celów Berlina, doradza³, aby ¿adne brytyjskie domi-nium nie przyjmowa³o niemieckich uciekinierów, jak tylko po indywidualnym starannym rozpatrzeniu ka¿dego przypadku, bez wzglêdu na tak¹ czy inn¹ ideologiê, któr¹ mogliby oni w danej chwili wyznawaæ. „Poniewa¿ – jak twier-dzi³ – ich stadne i rasowe instynkty maj¹ sk³onnoœæ do pozostawania silnymi i dostarczania ¿yznego gruntu dla przysz³ych k³opotów”2.
¯¹danie w³adz III Rzeszy pod adresem rz¹du czechos³owackiego, by ten wyda³ wszystkich uciekinierów z powrotem w rêce niemieckie, zmusi³o FO do polecenia swym ambasadorom w Pradze i Berlinie, aby interweniowali u rz¹-dz¹cych pañstw, przy których byli akredytowani w celu wstrzymania za-mierzonej deportacji, do czasu znalezienia przez Londyn satysfakcjonuj¹cego rozwi¹zania kwestii uchodŸców3. Ostatecznie w³adze brytyjskie wyda³y jedynie oko³o 350 wiz dla niemieckich uciekinierów z Sudetów oraz wys³a³y do Pragi Roberta J. Stopforda w charakterze urzêdnika maj¹cego na miejscu monitorowaæ ów problem. Ciê¿ar pomocy dla tej kategorii ludnoœci wziê³y na siebie w³adze czechos³owackie w ramach udzielonej im przez rz¹d brytyjski po¿yczki. FO po-zostawi³o zaœ dalsze zajmowanie siê ow¹ kwesti¹ Miêdzyrz¹dowemu Komi-tetowi do spraw UchodŸców (Inter-Governmental Committee on Refugees), w którym reprezentowane by³y rz¹dy wszystkich dominiów oprócz po³udnio-woafrykañskiego, Wysokiemu Komisarzowi do spraw UchodŸców z Niemiec (urz¹d powo³any przez Ligê Narodów w 1933 r.) oraz licznym pozarz¹dowym organizacjom brytyjskim o charakterze charytatywnym4.
Zajêcie Pragi przez Wehrmacht 15 marca 1939 r. spowodowa³o kolejny nap³yw emigrantów na Wyspy Brytyjskie. Na wygnaniu w Wielkiej Brytanii znalaz³a siê tak¿e grupa antyfaszystowskich Niemców – sudeckich socjaldemo-kratów z Jakschem na czele. W FO bacznie œledzono jego poczynania, naj-wyraŸniej nie ¿ycz¹c sobie, aby podejmowa³ on na Wyspach jak¹kolwiek dzia-³alnoœæ polityczn¹, choæ oficjalnie mu tego nie zakazano5.
Dopiero w kilka miesiêcy po wybuchu wojny, gdy w grudniu 1939 r. Wielka Brytania uzna³a Èeskoslovenský národní výbor (ÈSNV) – Czechos³owacki Ko-mitet Narodowy z by³ym prezydentem ÈSR Edvardem Benešem na czele za reprezentanta interesów czechos³owackich, w FO postanowiono w³¹czyæ do
2 PRO. FO 371/21583, C11896/11896/12, C11951/11896/12.
3 PRO. FO 371/21583, C12094/11896/12; C12135/11896/12 i C12240/11896/12.
4 PRO. FO 371/21583, C12181/11896/12; C12064/11896/12; C12240/11896/12; C12250/11896/12; PRO. FO 371/21588, C15173/11896/12; PRO. FO 371/22903, C1720/1720/12; PRO. FO 371/30835, C 7951/326/12. Patrz te¿: H. Valecká, Britska pomoc uprchlíkùm z
Èesko-slovenska od okupace do vypuknutí války v roce 1939, „Soudobé dìjiny”, R. VIII, 2001, nr 4, s. 661–666. B. Èerný, Nìmecká sociálnì demokratická dìlnická strana v ÈSR a emigrace 1938/39, „Èeský èasopis historický” 95 (1997), è. 3–4, s. 666–668. http://economia.unipv.it/harrod/edition/editionstuff/ rfh.4cf.htm
5 PRO. FO 371/22904, C5152/5152/12, C8042/5152/12. D. Brandes, Cesta k vyhnání 1938
–1945. Plany a rozhodnutí o „transferu” Nìmcù z Èeskoslovenska a z Polska, Praha 2002, s. 24–25; E. Táborský, Pravda zvítìzila. Deník druhého zahranièního odboje, t. 1, Praha 1947, zapis z 17 V 1939 r., s. 164; H. Valecká, dz. cyt., s. 667.
dyskusji o przysz³oœci ziem dawnej ÈSR tak¿e œrodowisko socjaldemokratycznej emigracji niemieckiej z Kraju Sudeckiego. Na pocz¹tku stycznia 1940 r. Jaksch stoj¹cy wtedy na czele Powiernictwa Niemieckosudeckich Socjaldemokratów – dzia³aj¹cej na wychodŸstwie organizacji sukcesyjnej po zlikwidowanej przez nazistów DSAP – przes³a³ do FO projekt memorandum programowego, które mia³o byæ podstaw¹ przygotowywanej deklaracji socjaldemokratów sudeckich dotycz¹cej rozwi¹zania problemu Niemców sudeckich w powojennej Europie6. Og³asza³, i¿ partia, której przewodniczy³, by³a uprawniona do zabierania g³osu w imieniu Niemców sudeckich i stara³ siê zaprezentowaæ j¹ jako naturalnego lidera ludnoœci niemieckiej w Sudetach po upadku re¿imu hitlerowskiego. W projekcie memorandum opowiada³ siê za stworzeniem w przysz³ej ÈSR ustroju federacyjnego z szerok¹ terytorialn¹ autonomi¹ i w³asnym rz¹dem prowincjonalnym dla Niemców sudeckich. Nie wyklucza³ te¿ w³¹czenia tego obszaru do jakiejœ szerszej struktury federacyjnej, o ile taka powsta³aby w Euro-pie Œrodkowej. Uznawa³ co prawda, ¿e granice narzucone ÈSR w Monachium by³y niesprawiedliwe i w praktyce uniemo¿liwia³y dalsze istnienie pañstwa, ale zdecydowanie nie zgadza³ siê tak¿e na prost¹ inkorporacjê Sudetów do pañstwa czeskiego na warunkach zbli¿onych do tych, które istnia³y przed 1938 r. Program Jakscha zosta³ przychylnie przyjêty przez FO, gdzie jednoczeœnie uznano, i¿ on i jego organizacja mog¹ w odpowiednim czasie staæ siê dla w³adz brytyjskich wielce przydatni7.
Natomiast w otoczeniu Beneša poczynania Jakscha zosta³y uznane za œwia-dome rzucanie k³ód pod nogi politykom czechos³owackim. Oceniano, ¿e przy-wódca Powiernictwa, zdaj¹c sobie sprawê, ¿e celem polityki ÈSNV jest powrót do przedmonachijskich granic i ¿e dla jego osi¹gniêcia Komitetowi potrzebne jest wspó³dzia³anie jego grupy, stara³ siê zbudowaæ w³asn¹ pozycjê polityczn¹, jako partnera do rozmów zarówno z ÈSNV, jak i FO w kwestii rozstrzygania przysz³oœci Sudetów. Co wiêcej, poniewa¿ niemieccy emigranci sudeccy nie byli reprezentowani w ÈSNV, Jaksch rozpocz¹³ kampaniê zniechêcaj¹c¹ ich do wstê-powania do tworzonej we Francji armii czechos³owackiej, sugeruj¹c raczej indywidualne zg³aszanie siê do s³u¿by w wojsku brytyjskim8.
Czuj¹c wiatr w ¿aglach, grupa Jakscha postanowi³a wykonaæ nastêpny krok w celu uzyskania podobnego statusu co ÈSNV i powo³aæ Niemieckosudecki Urz¹d na rzecz Wolnoœci i Autonomii (Sudeten-German Office for Freedom and Home Rule), który mia³by stanowiæ reprezentacjê Niemców sudeckich w roz-mowach o przysz³oœci zamieszka³ego przez nich regionu. W FO trafnie od-czytano to posuniêcie jako próbê stworzenia struktury politycznej równorzêdnej z ÈSNV. Takie rozwi¹zanie uznano jednak za niecelowe, wskazuj¹c, i¿ w rze-czywistoœci Jaksch nie mia³ ¿adnego mandatu do reprezentowania ludnoœci Kraju Sudeckiego. Nie przeszkadza³o to FO w utrzymywaniu z nim sta³ego
6 PRO FO 371/24291, C534/534/12.
7 PRO FO 371/24291, C729/534/12.
8 E. Táborský, Presidentù sekretáø vypovidá. Deník druhého zahranièního odboje, t. 2, Zürich 1983, zapis z 23 I 1940 r., s. 35.
kontaktu i zapraszaniu go na regularne konsultacje do ministerstwa, ale jako przewodnicz¹cego DSAP, a nie struktury politycznej reprezentuj¹cej interesy Sudetenland. Za warte uwagi uznano te¿ jego idee zmierzaj¹ce do odbudowy ÈSR na podstawie federacyjnej9. Mimo braku pe³nego powodzenia swoich zamierzeñ, w styczniu 1940 r. Jakschowi uda³o siê wywalczyæ pewne pole dla w³asnej aktywnoœci politycznej i zbudowaæ podstawy swoich sta³ych stosunków z FO, a zatem wejœæ do gry o przysz³oœæ Sudetów, jakkolwiek na pozycji najs³abszego z jej uczestników.
Plany mobilizacyjne dotycz¹ce by³ych obywateli czechos³owackich na emi-gracji, jakie podejmowa³ ÈSNV stworzy³y kolejn¹ p³aszczyznê konfliktu po-miêdzy grup¹ Jakscha a organizacj¹ Beneša. Nale¿a³o bowiem odpowiedzieæ na pytanie, czy ÈSNV ma prawo rozci¹gn¹æ swoj¹ jurysdykcjê na emigrantów – by³ych obywateli czechos³owackich pochodz¹cych z terytoriów odst¹pionych po Monachium Niemcom lub Wêgrom, którzy po wrzeœniu 1938 r., w œwietle uznawanej przecie¿ przez rz¹d brytyjski za legaln¹, umowy monachijskiej, stali siê obywatelami niemieckimi lub wêgierskimi, a w efekcie mo¿e, czy te¿ nie mo¿e powo³ywaæ ich do s³u¿by wojskowej w formowanej we Francji armii i wykonywaæ wobec nich sw¹ w³adzê suwerenn¹. Przyznanie mu takiego prawa by³oby brzemiennym w skutki krokiem politycznym zmierzaj¹cym w kierunku uznania przez Wielk¹ Brytaniê istnienia ÈSR w przedmonachijskich granicach. Podkopywa³oby te¿ autonomiczn¹ wzglêdem ÈSNV pozycjê tamtejszych Niem-ców socjaldemokratów. Nic zatem dziwnego, ¿e Jaksch natychmiast zapro-testowa³ w FO wobec takich zamiarów. W og³oszonym w prasie artykule Future of Czechoslovakia10, stanowisko w³asnego ugrupowania wobec ÈSNV formu³owa³ zaœ nastêpuj¹co: „W interesie demokracji na obszarze Sudetów, musimy po-zostaæ ca³kowicie niezale¿ni w naszych relacjach z [ÈS] Komitetem Naro-dowym, jednoczeœnie ca³kowicie z nim sympatyzuj¹c. Musimy zobaczyæ, jakie idee nowego porz¹dku politycznego rozwijaj¹ czescy reprezentanci za granic¹. Bêdzie to dla nas trudne, jeœli opr¹ oni swoje ¿¹dania na przedmonachijskich granicach, na czysto historycznym, strategicznym i ekonomicznym gruncie. O ile by³oby ³atwiej, jeœli we w³aœciwym czasie zaprosiliby nas oni, abyœmy siê przy³¹czyli do odbudowywania pañstwa na zasadach demokratycznych”11. Oferta by³a zatem czytelna. Poparcie socjaldemokratów Jakscha dla programu odbudowy ÈSR w przedmonachijskich granicach, ale o ustroju federalnym, mo¿na by³o uzyskaæ za cenê w³¹czenia ich reprezentacji do ÈSNV i przyznania im równego prawa do wspó³decydowania o sprawach czechos³owackich. Do tego czasu Jaksch uwa¿a³, ¿e Niemcy sudeccy na emigracji powinni mieæ prawo
9 PRO FO 371/24291, C1823/534/12; C1823/534/12. Patrz te¿: D. Brandes, Cesta, s. 47–48; F. D. Raška, The Czechoslovak exile government in London and the Sudeten German issue, Prague 2002, s. 94–95; P. M. Majewski, Edvard Beneš i kwestia niemiecka w Czechach, Warszawa 2001, s. 195–196.
10 PRO FO 371/24291, C2030/534/19, s. 38 – wycinek z prasy wykonany 24 II 1940 r.: Future of
Czechoslovakia, „New Statesman and Nation”.
11 PRO FO 371/24291, C7749/534/12. Patrz te¿: W. Jaksch, Cesta Evropy do Postupimi, vina
dobrowolnego zg³aszania siê do armii b¹dŸ czechos³owackiej, b¹dŸ brytyjskiej. Program Powiernictwa zosta³ oficjalnie og³oszony 10 marca 1940 r. w tzw. de-klaracji z Holmhurst.
Tak¿e sam Beneš rozumia³ doskonale wybór, przed którym stan¹³. Zw³asz-cza w perspektywie przekszta³cenia Komitetu w TymZw³asz-czasowy Rz¹d Czecho-s³owacki (TRzCz), co by³o celem dzia³añ dyplomacji czechoCzecho-s³owackiej, jakiœ krok ze strony ÈSNV w kierunku przyznania Niemcom sudeckim reprezentacji politycznej wydawa³ siê niezbêdny – tym bardziej ¿e z punktu widzenia Brytyjczyków Niemcy w wyniku wci¹¿ przecie¿ uznawanych umów mona-chijskich, przestali byæ obywatelami czechos³owackimi, a zatem nie podlegali jurysdykcji w³adz czechos³owackich. Jedynie ci, którzy legitymowali siê czecho-s³owackim paszportem, byli uwa¿ani przez FO za potencjalnych poborowych do formuj¹cej siê we Francji armii12. W tej sytuacji Beneš, przygotowuj¹c grunt pod negocjacje w sprawie rz¹du tymczasowego, w kwietniu 1940 r. poinfor-mowa³ FO o zamiarze utworzenia Czechos³owackiej Rady Narodowej, która mia³a pe³niæ funkcje konsultacyjne i kontrolne wobec ÈSNV i w której sk³ad mia³aby wejœæ m.in. reprezentacja Niemców sudeckich, choæ nie w chwili jej powstawania, ale w nieodleg³ej przysz³oœci13.
Pocz¹tkowo pomys³ ten przyjêto w FO z mieszanymi uczuciami. W Depar-tamencie Centralnym podzielano pogl¹d by³ego prezydenta ÈSR, i¿ rozmowy „na równych prawach” pomiêdzy grup¹ Jakscha a – formalnie uznanym przez rz¹d JKM. – ÈSNV s¹ nieuzasadnione. Odrzucono te¿ mo¿liwoœæ uznania w najbli¿szym czasie czechos³owackiego rz¹du tymczasowego14. Prze³om w tym wzglêdzie przyniós³ dopiero upadek Francji. Nieprzychylne stanowisko rz¹du francuskiego wobec Beneša i jego ambicji przewodzenia czechos³owackiej akcji niepodleg³oœciowej przesta³o mieæ znaczenie. Po klêsce sprzymierzonych w kampanii francuskiej osamotniona Wielka Brytania by³a gotowa poszukiwaæ wzmocnienia swych si³ nawet w sojuszu z czechos³owack¹ emigracj¹. Efektem tych zmian by³o uznanie przez Londyn 18 lipca 1940 r. TRzCz, ale z pewnymi zastrze¿eniami. Rz¹d JKM. odrzuca³ tezê czechos³owack¹ o istnieniu nieprzer-wanej prawnej kontynuacji I Republiki, odmawia³ uznania dawnych granic ÈSR oraz jurysdykcji TRzCz nad Niemcami sudeckimi. Tu¿ przed zawarciem
poro-12 Dok. nr 46, z 8 II 1940 r. – Vskaz E. Beneše dom (...), [w:] Dokumenty z historie èeskoslovenské
politiky 1939–1943. Acta Occupationis Bohemiae& Moraviae, dl 1–2, k vydání pøipravila L. Otáhlová
M. Cervinková, Praha 1966 [dalej: AOB&M], dil 1, s. 73. Archiv Ústawu Tomasza Garrigue
Masaryka [dalej: AÚ TGM], Benešùv archiv, fond 40, sign. I/11, raport E. Moravca z 18 II 1940 r. o informacjach otrzymanych z FO.
13 Archiv Ministerstva Zahranièních Vìcí [dalej: AMZV], LA-D, oddl 4, regl 70, è. 129, Politické vìcí, Draft Proposal for the Setting up of a Czechoslovak National Council as a Substitute
Parliamentary Body; lub AÚ TGM, fond 40/XVIII/13-1-14, s. 1–11; lub PRO FO 371/24288, C5750/2/12. Patrz te¿: dok. nr 231 [w:] Dokumenty èeskoslovenské zahranièní politiky. Od rozpadu
Èesko-Slovenska do uznání èeskoslovenské prozatímní vlády 1939–1940.(16. bøezen 1939 – 15 èerven
1940), Praha 2002 [dalej: DÈZP], s. 479–483 oraz D. Brandes, Exil v Londýnì 1939–1943, Velká
Bri-tánie a její spojenci Èeskoslovensko, Polsko a Jugoslávie mezi Mnichovem a Teheránem,Praha 2003, s. 39.
zumienia czechos³owacko-brytyjskiego w tej sprawie Jaksch uzyska³ z FO za-pewnienie, i¿ dawne granice ÈSR nie zostan¹ zagwarantowane, a los Niemców sudeckich bêdzie nadal kwesti¹ otwart¹. Sam deklarowa³ chêæ wspó³pracy z Benešem, ale na ca³kowicie partnerskich zasadach, przez co rozumia³ nie tylko uczestnictwo reprezentacji Niemców sudeckich w czechos³owackiej Radzie Na-rodowej, ale i w rz¹dzie czechos³owackim, przy tym to drugie mia³o byæ warunkiem pierwszego15.
Stosunek Powiernictwa do nowo powsta³ych struktur w³adz czechos³o-wackich i ewentualne miejsce, jakie przedstawiciele niemieckosudeckich socjal-demokratów mogliby w nich zaj¹æ by³y przedmiotem rozmów pomiêdzy Be-nešem a Jakschem, które toczy³y siê ju¿ od pocz¹tku sierpnia 1940 r. Jakkolwiek w FO pilnie je obserwowano, nie spodziewano siê rych³ego pozytywnego efektu owych negocjacji. Kierownictwo Powiernictwa wyznawa³o zasadê, ¿e nie mo¿e mieæ ¿adnych zobowi¹zañ wobec rz¹du czechos³owackiego na emigracji, jeœli nie ma ¿adnych praw. Jaksch w gruncie rzeczy przyj¹³ bowiem negatywnie uznanie przez Wielk¹ Brytaniê TRzCz i nie akceptowa³ jego prawa jurysdykcji nad Niemcami sudeckimi, co oczywiœcie oburza³o stronê czechos³owack¹16. Sam Beneš po uznaniu TRzCz tak¿e nie by³ ju¿ tak bardzo zainteresowany w³¹cze-niem reprezentacji w³¹cze-niemieckosudeckich socjaldemokratów do czechos³owackiego ruchu niepodleg³oœciowego. Jakkolwiek w FO dostrze¿ono fakt rozmyœlnego opóŸniania negocjacji przez Beneša i postanowiono zachêciæ go do bardziej zdecydowanych dzia³añ, to jednak ministerstwo uchyli³o siê od poparcia której-kolwiek ze stron sporu, uznaj¹c, ¿e kwestia jurysdykcji TRzCz nad Niemcami sudeckimi jest spraw¹, któr¹ wszyscy zainteresowani powinni rozstrzygn¹æ w porozumieniu miêdzy sob¹17. Na proœbê Jakscha podjêto natomiast inter-wencjê zmierzaj¹c¹ do zwolnienia przez Brytyjczyków internowanych Niemców i Austriaków o pogl¹dach antynazistowskich18.
Jednak to nie on, a Beneš w³aœciwiej ocenia³ rozwój sytuacji politycznej w d³u¿szej perspektywie. W³aœnie rozpoczyna³a siê bitwa o Wielk¹ Brytaniê. Trwa³y bombardowania Londynu i by³o jasne, i¿ z up³ywem czasu brytyjska opinia publiczna bêdzie coraz bardziej wrogo nastawiona do Niemców w ogóle, a zatem i mniej wra¿liwa na losy Niemców sudeckich. Wed³ug raportu repre-zentanta rz¹du JKM. przy TRzCz Roberta Hamiltona Bruce-Lockharta dla FO, Beneš planowa³ ówczeœnie wysiedlenie pewnej liczby ludnoœci niemieckiej
15 PRO FO 371/24289, C7646/2/12. Patrz te¿: D. Brandes, Cesta k vyhnání, s. 67; ten¿e, Exil
v Londýnì, s. 84.
16 PRO FO 371/24289, C8159/2/12; PRO FO 371/24291, C8506/534/12; W. Jaksch, Cesta, s. 242. D. Brandes, Cesta k vyhnání, s. 69–71; ten¿e, Exil v Londýnì, s. 85; P. M. Majewski, Edvard
Beneš, s. 207.
17 PRO FO 371/24291, C8859/534/12; C8917/534/12.
18 Dok. nr 210 – list R. W. Setona-Watsona do W. Jakscha z 26 IX 1940 r. oraz dok. nr 211 – list W. Jakscha do R. W. Setona-Watsona z 7 X 1940 r., [w:] R.W. Seton-Watson and His Relations with
Czechs and Slovaks. Documents 1906–1951, t. 1, Banská Bystrica 1995, s. 594–595. Zob. te¿: PRO FO 371/24291, C11680/534/12.
z centralnej i pó³nocnej czêœci Czech do zachodniej z jednoczesn¹ wymian¹ skrawków przygranicznych terytoriów z Rzesz¹ i zaoferowaniem jakiejœ formy federacji Niemcom pozosta³ym w granicach Republiki. W FO szczegó³owe rozwa¿ania zg³aszanych w memorandum sugestii uznano za zdecydowanie przedwczesne, nie wierzono te¿, by na ówczesnym etapie wojny porozumienie w tej kwestii pomiêdzy Jakschem a Benešem by³o mo¿liwe19. Przebieg dalszych etapów rokowañ miêdzy nimi potwierdza³ te opinie. Jesieni¹ 1940 r. prezydent obiecywa³ Niemcom sudeckim 6 miejsc w Radzie Pañstwa, ale jednoczeœnie stara³ siê przekonaæ Jakscha o koniecznoœci wysiedlenia z ziem czeskich miliona Niemców, obiecuj¹c pozosta³ym autonomiczne kantony. Równolegle prowadzi³ zaœ rozmowy z niemieckosudeckimi dzia³aczami z grupy Josefa Zinnera, opo-zycyjnymi wobec przewodnicz¹cego Powiernictwa, którzy deklarowali pe³n¹ lojalnoœæ wobec ÈSR20.
Jaksch ¿¹da³ jednak równouprawnienia reprezentacji Niemców sudeckich w Radzie Pañstwa, dopuszczenia jej do prac eksperckich odnosz¹cych siê do wszelkich problemów dotycz¹cych kszta³tu powojennego porz¹dku ÈSR i pod-kreœla³ koniecznoœæ ostatecznego porozumienia siê w sprawie ich udzia³u tak¿e w rz¹dzie czechos³owackim21. Pod koniec stycznia 1941 r. oficjalnie zakomuni-kowa³ to stanowisko FO, obci¹¿aj¹c stronê czechos³owack¹ odpowiedzialnoœci¹ za faktyczne zawieszenie rozmów, a wkrótce oskar¿aj¹c j¹ równie¿ o prze-kupienie czêœci dzia³aczy Powiernictwa, którzy znaleŸli siê wobec niego w opo-zycji. Oczekiwa³ od FO okreœlenia brytyjskich celów wojennych wobec Kraju Sudeckiego w taki sposób, aby stworzyæ przychyln¹ sytuacjê dla rozwoju lokalnych si³ demokratycznych i wspó³pracy z „Czechos³owakami lub wiêksz¹ federacj¹ œrodkowoeuropejsk¹ na podstawie autonomii”. Domaga³ siê te¿ od-dzielnych audycji BBC dla Sudetenland i ostro protestowa³ przeciwko wszelkim pomys³om wysiedlenia 3 mln ludnoœci niemieckiej z czeskiego pogranicza. Z rozmów (których treœæ w FO znano), jakie Jaksch przeprowadza³ ze swoimi ideologicznymi przyjació³mi – labourzystami i brytyjskimi socjalistami – wnios-kowano w ministerstwie, i¿ w rzeczywistoœci w ogóle nie mia³ on na razie zamiaru przyjmowaæ jakiegokolwiek stanowiska w rz¹dzie czechos³owackim, gdy¿ by³ przekonany, i¿ w póŸniejszym okresie wojny zawsze bêdzie móg³ to zrobiæ, a w pozostawaniu tymczasem poza strukturami w³adzy czechos³o-wackiej na emigracji widzia³ mo¿liwoœæ pozyskania pewnych atutów poli-tycznych na rzecz sprawy Niemców sudeckich22.
19 PRO FO 371/24289, C10776/2/12, oraz PRO FO 417/42.
20 PRO FO 371/24291, C8917/534/12; dok. nr 31– raport J. Smutného z rozmowy E. Beneša z W. Jakschem z 16 X 1940 r. i dok. nr 32 – raport F. Nìmca z rozmowy z opozycj¹ wewn¹trz Powiernictwa z 17 X 1940 r., [w:] Èeši a sudetonìmecká otázka 1939–1945. Dokumenty, oprac. J. Vondrová, Praha 1994 [dalej: ÈaSO], s. 66–67; Váleèné deníky Jana Opoèenského, oprac. J. Èe-churová, J. Kuklík, J. Èechura, J. Nìmeèek, Praha 2001, zapis z 24 X 1940 r., s. 48;
21 PRO FO 371/26392, C639/639/12; F. Prinz, Wenzel Jaksch a Edvard Beneš v londýnském exilu, „Støední Evropa. Revue pro støedoevropskou kulturu a politiku”, R. 8, 1993, è. 27, s. 48.
Atrakcyjnoœæ koncepcji i ofert Jakscha zg³aszanych pod adresem FO znacz-nie traci³a w konfrontacji z faktem nik³ego w istocie poparcia dla jego partii wœród ludnoœci Sudetenland, z czego w Departamencie Centralnym doskonale zdawano sobie sprawê. W tej sytuacji w FO rodzi³o siê zrozumienie dla wahañ strony czechos³owackiej co do przyjmowania jakichkolwiek zobowi¹zañ wobec Niemców sudeckich. Krytycznie oceniano te¿ ca³kowite odrzucenie przez Jakscha idei „transferu” ludnoœci niemieckiej, wychodz¹c z za³o¿enia, i¿ by³by to sposób przynajmniej czêœciowego rozwi¹zania tej kwestii23. Poniewa¿ obie strony by³y zainteresowane opóŸnianiem rozstrzygniêcia sprawy, do porozumienia miêdzy w³adzami czechos³owackimi a kierownictwem Powiernictwa nie dosz³o. Sprze-ciwiali siê mu zarówno ministrowie TRzCz, jak i w bardzo zdecydowany sposób ruch oporu w okupowanym kraju, a Beneš w trosce o swe wp³ywy w Pro-tektoracie musia³ liczyæ siê z wyra¿onym przezeñ stanowiskiem.
Po przerwaniu rozmów Beneša z Jakschem w styczniu 1941 r. do kolejnego spotkania miêdzy nimi dosz³o dopiero 25 marca. Krok ten zosta³ przez Bry-tyjczyków oceniony jako satysfakcjonuj¹cy i budz¹cy pewne nadzieje, ale bez zbytnich oczekiwañ. W FO w Powiernictwie widziano nadal jedynych Niem-ców, z którymi w ogóle mo¿na wspó³pracowaæ i na tej podstawie formu³owano wniosek, i¿ Jaksch „w pewnym zakresie zas³uguje na zachêtê”24. Z tego powodu zastanawiano siê nad mo¿liwoœci¹ nadawania przez BBC specjalnych audycji dla Niemców sudeckich. Jednak dopóki nie by³o uzgodnionej koncepcji roz-wi¹zania problemu czeskiego pogranicza po wojnie, nie wiadomo by³o, z jak¹ ofert¹ odnoœnie do przysz³oœci tego obszaru powinna wyst¹piæ propaganda brytyjska, aby zachêciæ jego mieszkañców do przeciwstawienia siê nazizmowi. Co wiêcej, nale¿a³o siê liczyæ z negatywnym odbiorem przez czesk¹ opiniê publiczn¹ faktu nadawania przez BBC programów skierowanych do Niemców sudeckich. Jak podkreœla³ Bruce-Lockhart – nie chodzi³o tu o mo¿liwoœæ ziryto-wania Beneša i jego rz¹du, ale o niebezpieczeñstwo os³abienia morale Czechów w okupowanym kraju i podwa¿enia ich zaufania do Wielkiej Brytanii. W sumie, dla byæ mo¿e z³udnej nadziei pozyskania garstki niemieckich antynazistów w Kraju Sudeckim ryzykowano by utrat¹ sympatii i nadszarpniêciem reputacji Londynu w spo³eczeñstwie czeskim. Ostatecznie zaproponowano, aby raz na cztery czy piêæ tygodni w³¹czaæ do ogólnego serwisu BBC audycje odnosz¹ce siê do problemu Niemców sudeckich, w celu zasygnalizowania im, i¿ nie zostali ca³kowicie zapomniani.
Wobec braku postêpów w negocjacjach pomiêdzy Benešem i Jakschem sugerowano koniecznoœæ powtórzenia w stosownej umowie zastrze¿eñ co do jurysdykcji w³adz czechos³owackich nad Niemcami sudeckimi, gdyby mia³o dojœæ do ostatecznego uznania TRzCz za pe³noprawny rz¹d czechos³owacki. Gdy 18 lipca 1941 r. faktycznie do tego dosz³o, w przyjêtej formule uznania,
23 PRO FO 371/26392, C918/639/12; D. Brandes, Cesta k vyhnání, s. 90–91; ten¿e, Exil v
Lon-dýnì, s. 89.
wczeœniej przy przekszta³caniu ÈSNV w TRzCz.
G³ównym zadaniem, które stara³a siê realizowaæ dyplomacja