Zapobieganie ubóstwu osób pobierających świadczenie emerytalne należy do kluczowych funkcji systemu zabezpieczenia emerytalnego. Podstawowe znaczenie dla analizy stopnia realizacji tego zadania ma przyjęcie określonej definicji zjawiska ubóstwa oraz dokonanie wyboru metody jego pomiaru. Pomimo, że ubóstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym, ze względów praktycznych, przy określeniu jego zasięgu, zakres pojęcia ubóstwa ogranicza się do wymiaru ekonomicznego. Za wskaźnik sytuacji materialnej gospodarstwa domowego uznaje się dochód lub w zastępstwie dochodu, poziom wydatków gospodarstwa domowego.
Gospodarstwo domowe1 jest uznane za ubogie, jeżeli poziom jego dochodów (świadczenie emerytalne) jest niższy od wartości przyjętej za granicę ubóstwa. Różnorodność stosowanych w praktyce granic ubóstwa prezentuje tablica 1.
Za granice ubóstwa można także uznać obowiązujące w Polsce wartości minimalnego wynagrodzenia oraz minimalnej emerytury (por. tablica 2).
1 Dla celów opracowania, jedynymi rozważanymi gospodarstwami domowymi będą jednoosobowe gospodarstwa emerytów.
Tablica 1. Granice ubóstwa w Polsce dla 1 osobowego gospodarstwa w IV kwartale 2002 roku
Granice ubóstwa w zł W procencie przeciętnego wynagrodzenia ubruttowionego
W procencie przeciętnego wynagrodzenia brutto Minimum
egzystencji27 347 16,27 19,58
Relatywna28 429 20,11 24,21
Ustawowa29 460 21,56 25,96
Subiektywna30 930 43,60 52,48
Źródło: Komunikat GUS z 22.05.2003 r: Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych.
Tablica 2. Minimalne wynagrodzenie i minimalna emerytura w 2002 roku
Minimalne Brutto w zł W procencie przeciętnego wynagrodzenia brutto
Emerytura 532,91 30,07%
Wynagrodzenie 631,0 42,89%
Źródło: Dane GUS i ZUS (www.stat.gov.pl, www.zus.pl) i obliczenia własne.
27 Minimum egzystencji, zwane również niekiedy minimum biologicznym, stanowiące dolne kryterium ubóstwa, szacowane jest na podstawie stałego koszyka, (stworzonego w gronie ekspertów IPiSS w 1995 r.), który zapewnia zaspokojenie wyłącznie najniezbędniejszych potrzeb: skromne wyżywienie, utrzymanie bardzo małego mieszkania, uzupełnienie najbardziej podstawowych artykułów gospodarstwa domowego i bielizny osobistej, leki oraz potrzeby związane z wykonywaniem obowiązku szkolnego. W koszyku nie uwzględnia się natomiast żadnych potrzeb związanych z wykonywaniem pracy zawodowej, komunikacją, kulturą i wypoczynkiem (nawet korzystania z telewizji). Ponieważ tak określone minimum egzystencji uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczonego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia, poziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego. To znaczy, że zakres i poziom zaspokajania potrzeb według standardu minimum egzystencji wyznacza granicę, poniżej której występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka.
28 Połowa średnich wydatków ekwiwalentnych (z uwzględnieniem skali ekwiwalentności OECD) ogółu gospodarstw domowych w kraju to relatywna granica ubóstwa. Przy wyznaczaniu relatywnych granic ubóstwa zakłada się, że ubóstwo jest sytuacją względnego (relatywnego) braku środków na utrzymanie. Ustalając w Polsce relatywną granicę ubóstwa na poziomie połowy średnich wydatków ekwiwalentnych przyjęto dosyć ostre kryterium. Wartość uzyskanej relatywnej granicy ubóstwa jest bardzo niska; kwota stanowiąca omawiany próg ubóstwa pozwala jedynie na zaspokojenie elementarnych potrzeb.
29 Ustawowa granica ubóstwa to kwota, która zgodnie z obowiązującą ustawą uprawnia do ubiegania się o przyznanie świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej.
30 Przy wyznaczaniu subiektywnych granic ubóstwa bierze się pod uwagę opinię badanych gospodarstw domowych dotyczącą ich potrzeb w zakresie dochodów. Również w badaniach budżetów gospodarstw domowych zbiera się informacje, które pozwalają na oszacowanie subiektywnych granic ubóstwa. Wykorzystywana jest do tego tak zwana metoda lejdejska (Leyden Poverty Line).
Jeszcze inaczej granica ubóstwa ustalana jest w krajach „starej” Unii Europejskiej. Tutaj przyjmuje się, że niedostateczny dochód do życia to dochód poniżej 60% mediany dochodów. W przypadku Polski wartość tak obliczona to 51% wynagrodzenia przeciętnego z uwzględnieniem składki ubezpieczeniowej (wynagrodzenie ubruttowione), co jest równoważne 62% wynagrodzenia przeciętnego bez uwzględnienia składki1 (brutto).
Od przyjętej definicji ubóstwa i zastosowanych metod jego pomiaru zależą oceny dotyczące zasięgu tego zjawiska, które jak pokazuje tablica 2 mogą być bardzo zróżnicowane. W roku 2002 rozpiętość zasięgu ubóstwa wahała się w zależności od przyjętej miary od 11,1% w przypadku minimum egzystencji, aż do 30,4% przy zastosowaniu miary subiektywnej.
Tablica 3. Zasięg ubóstwa w Polsce w latach 1993-20022
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
GRANICE
UBÓSTWA Procent osób poniżej granicy ubóstwa
Minimum
egzystencji - 6,4 - 4,3 5,4 5,6 6,9 8,1 9,5 11,1
Relatywna * 12,0 13,5 12,8 14,0 15,3 15,8 16,5 17,1 17,0 18,4
Ustawowa - - - - 13,3 12,1 14,4 13,6 15,0 18,5
Subiektywna
(lejdejska) a) 40,0b) 33,0b) 30,8b) 30,5b) 30,8b) 30,8b) 34,8 b) 34,4 b) 32,4 b) 30,4 b) a) Dane dotyczą IV kwartału. b) Procent gospodarstw domowych.
*(50% średnich miesięcznych wydatków gospodarstw domowych)
Źródło: Komunikat GUS z 22.05.2003 r: Sytuacja gospodarstw domowych w 2002 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych.
Wyboru granicy ubóstwa stosowanej do badania realizacji zdań nałożonych na system zabezpieczenia emerytalnego w zakresie zapobiegania biedzie wśród emerytów należy dokonać bardzo rozważnie. Niewątpliwie nie można za taką granicę przyjąć bardzo niskiego minimum egzystencji, będącego równocześnie granicą ubóstwa skrajnego, biologicznego jak i uwzględniającej tylko elementarne potrzeby granicy relatywnej.
1 Według obliczeń własnych w oparciu o dane GUS i ZUS z 2000 r.
2 Do oceny zasięgu ubóstwa wykorzystuje się stopę ubóstwa. Jest to iloraz liczby jednostek ubogich do liczby jednostek w całej populacji. Podawany w procentach mówi on, jaki jest odsetek ubogich w danej populacji.
Tablica 4. Wartość minimum egzystencji w latach 1993 - 2002 dla 1 osobowych gospodarstw emeryckich
ROK 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 w zł 112,9 148,8 177,4 207,7 236,7 258,5 293,0 322,1 330,9 347 w % PW 28,2 27,9 25,2 23,8 22,3 20,9 20,4 20,1 19,3 19,6
Źródło: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych,
www.ipiss.com.pl/badania/minimum_emerytci.html.
Z kolei granica subiektywna, biorąc pod uwagę nieograniczone potrzeby ludzkie, jest granicą zawyżoną. Natomiast emerytura minimalna wydaje się granicą najbardziej wyważoną (tablica 21). Jest ona gwarantowana przez państwo i stanowi zabezpieczenie dla osób, które osiągnęły wiek emerytalny, pracowały, co najmniej 25 lat, a uzbierane przez nie w ramach I i II filaru składki nie wystarczą na otrzymywanie minimalnej emerytury.
Wysokość najniższej emerytury kwotowo określa artykuł 85 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (w 1999 r było to 415 zł; kwota ta jest co roku waloryzowana zgodnie z przepisami powyższej ustawy). Dopłat do emerytury minimalnej będzie dokonywać budżet państwa. Stąd za zasadne wydaje się stosowanie w dalszym badaniu właśnie tej miary
W związku z powyższym za granicę ubóstwa w dalszych rozważaniach dotyczących systemu zabezpieczenia emerytalnego będzie uważana stopa zastąpienia przeciętnego wynagrodzenia na poziomie 30%. Przyjmuje się, że świadczenie emerytalne powyżej 30%
przeciętnego wynagrodzenia zapobiega biedzie i tym samym zapewnia ochronę przed ubóstwem2.