Scenariusze badane w tym punkcie opierają się na założeniu, że współczynniki aktywności zawodowej w wyodrębnionych grupach pozostaną na stałym poziomie do 2030 roku. W projekcji według tych założeń badane były warianty struktury współczynników aktywności zawodowej z II kwartałów 2003, 2000 oraz 1995 roku, przy czym w celu porównania istotności wpływu zmian proporcji populacji zamieszkującej w mieście i na wsi dodatkowo wyznaczona została jeszcze projekcja z dodatkową dezagregacją na miasta/wieś przy współczynnikach z 2003 roku. Scenariusze te nie mają na celu prognozowania sensu stricte, ale służą jako punkt odniesienia dla innych scenariuszy. Dodatkową zaletą tego podejścia jest możliwość oddzielenia wpływu zmian liczebności i struktury wieku populacji na liczbę aktywnych zawodowo oraz ogólny współczynnik aktywności zawodowej. Ponadto porównanie różnic pomiędzy różnymi wariantami projekcji pozwoliło odpowiedzieć na pytanie, jaki jest i jaki może być przyszły wpływ (z uwzględnieniem zmian struktury wieku populacji) zmian współczynników aktywności zawodowej.
Scenariusz przy założeniu kontynuacji tendencji z przeszłości według trendów logarytmicznych
Scenariusz ten opierał się na założeniu, ze kierunki zmian współczynników aktywności zawodowej obserwowane w przeszłości mogą zostać utrzymane, ale zmiany będą coraz mniejsze. W tym celu we wszystkich wyodrębnionych grupach dopasowane zostały za pomocą MNK krzywe trendów stosownie do poniższego równania:
LFPRit= αi0+αi1⋅lnt (3)
W większości przypadków uzyskano bardzo dobre dopasowanie do danych. Ze względu na to, że w latach 90-tych zmniejszanie się aktywność zawodowej części populacji można traktować jako efekt przejściowy powyższe założenie jest założeniem realnym, ale jak pokazują wyniki pesymistycznym i stanowi raczej wariant ostrzegawczy.
Scenariusze przy założeniu kontynuacji wpływu głównych składowych zmian współczynników aktywności zawodowej
Prognozowanie współczynników aktywności zawodowej w wielu grupach jest przykładem prognozowania wielu skorelowanych ze sobą zmiennych, na które wpływ mogą mieć
jednakowe, ukryte czynniki. Interesującym podejściem często wykorzystywanym w takich sytuacjach w demografii jest metoda Lee-Cartera oparta na wyodrębnieniu ukrytych zmiennych (czynników) za pomocą metody SVD1 i ich prognozowaniu ([Frees, 2002], [Wall i inni, 2003]), co znajduje zastosowanie np.: w prognozowaniu zmian wzorców umieralności. W przypadku omawianych scenariuszy zmian współczynników aktywności zawodowej metoda SVD została uproszczona do PC tak, aby znaleźć ukryte zmienne w największym stopniu tłumaczące zmiany współczynników aktywności zawodowej.
Przeprowadzona analiza czynnikowa wskazuje, że dwa czynniki w 81,5% wyjaśniają zmiany współczynników aktywności zawodowej. Czynnik 1, który może być interpretowany jako trend wyróżniający zmiany niezależne od sytuacji gospodarczej odpowiada za 62,7% zmienności. Czynnik 2, który może być interpretowany jako cykl związany z koniunkturą w gospodarce, w szczególności poziomem bezrobocia wyjaśnia 18,7% wariancji całego zbioru współczynników aktywności. Cykl ten liczy 8 lat, i jest zgodny z niektórymi analizami ([Wyżnikiewicz i inni, 2004]) polskiej gospodarki, w których długość i faza cyklu koniunkturalnego w Polsce odpowiadają charakterystyce tego czynnika.
Rysunek 5. Wartości czynników wyznaczone na podstawie wskaźników aktywności zawodowej za pomocą metody głównych składowych w latach 1992-2003
-2.50000 -2.00000 -1.50000 -1.00000 -0.50000 0.00000 0.50000 1.00000 1.50000 2.00000
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
lata
wartości wystandaryzowane czynników
Źródło Obliczenia własne
1 Singular Value Decomposition (SVD), Principal Component Method (PC)
Przyjmując taką interpretację wyodrębnione grupy mogą zostać sklasyfikowane pod względem skorelowania z czynnikiem oznaczającym zmiany strukturalne i czynnikiem oznaczającym wpływ cyklicznych zmian w gospodarce. I tak na wzrost aktywności zawodowej kobiet wpływ miał nie tylko rosnący trend, ale podobnie jak w przypadku mężczyzn w wieku 30-40 lat, a więc w wieku zawierania małżeństw i posiadania potomstwa wzrost bezrobocia powodował także wzrost aktywności zawodowej. Wśród pozostałych grup wieku i płci najsilniejszym czynnikiem był trend spadkowy, przy czym wśród osób w wieku przedemerytalnym spadek aktywności był potęgowany przez efekt zniechęcenia, jeśli sytuacja gospodarcza się pogarszała. Wyodrębnienie czynników pozwala na sporządzenie prognozy współczynników aktywności zawodowej w różnych wariantach oceny dalszego wpływu zmian aktywności zawodowej społeczeństwa.
Najbardziej pesymistyczny wariant może zakładać taki sam wpływ czynników ukrytych w najbliższych 30 latach, jaki miał miejsce w latach 90-tych.
Rysunek 6. Korelacje czynników (ładunki) ze zmiennymi rzeczywistymi
-1
W opozycji do niego można sformułować wariant zakładający, że dostosowania współczynników aktywności już się skończyły i współczynniki aktywności zależeć będą tylko od sytuacji gospodarczej, a wiec oddziaływać będzie tylko czynnik 2. Pomiędzy tymi skrajnościami można rozpiąć całą gamę różnych dostosowań w czasie. Prognozę na tej podstawie można zapisać w postaci równania:
LFPRit= α0 +αi1⋅C1+αi2 ⋅C2
Gdzie C1 i C2 oznaczają czynniki sztuczne uzyskane z metody PC dla okresu przed prognozą i ekstrapolacje trendów dopasowanych do tych czynników dla okresu prognozy.
Scenariusze przy założeniu zbiegania współczynników aktywności zawodowej w Polsce do współczynników wybranego kraju UE.
Gwałtowne przemiany aktywności zawodowej w Polsce w latach 90-tych skłaniają do refleksji, czy nie lepiej zamiast przewidywań opartych w mniejszym lub większym stopniu na ekstrapolacji tendencji z przeszłości, w prognozie założyć, ze wzorzec aktywności ekonomicznej ludności Polski w przyszłości upodobni się do stabilniejszych współczynników aktywności obserwowanych w sąsiednich krajach europejskich. W tym przypadku problemem jest po pierwsze wybranie kraju, który mógłby stanowić taki docelowy wzorzec, po drugie założenie jak szybko będą dokonywać się zmiany, po trzecie w końcu, w jaki sposób należy uwzględnić zmiany aktywności, które mogą w przyszłości dotyczyć państwa wzorca.
W scenariuszu przedstawianym w tej części przyjęto założenie, że państwem wzorcem będą Niemcy. Jest to duży kraj, blisko położony geograficznie i leżący w naszym kręgu kulturowym z wysoką aktywnością kobiet na rynku pracy. Po zjednoczeniu się Niemiec współczynniki aktywności ekonomicznej nie zmieniały się tam gwałtownie, choć podobnie jak u nas kraj ten musiał poradzić sobie z problemami restrukturyzacji gospodarki we wschodnich landach. Głównymi cechami odróżniającymi tendencje w Polsce i w Niemczech są jednak znacznie wyższa aktywność zawodowa osób w wieku 18-24 lata oraz w wieku przedemerytalnym. W Polsce niewiadomą pozostaje także w dalszym ciągu problem wpływu zmian w rolnictwie (17% pracujących) na przyszła aktywność zawodową.
W scenariuszu założono ponadto, że współczynniki aktywności zawodowej będą zbiegać do wartości obserwowanych w Niemczech w stałym tempie, tak, aby w 2020 roku osiągnąć wartości, które w 2000 roku obserwowane były w Niemczech, a później utrzymywać się będą na stałym poziomie. Rok 2020 został wybrany, ponieważ w roku tym wskaźniki starzenia się społeczeństwa według prognoz ONZ osiągną wartości zbliżone do obserwowanych w Niemczech w 2000 roku.
Tabela 1. Podstawowe wskaźniki związane ze starzeniem się społeczeństwa w Polsce i w Niemczech
Mediana wieku Przeciętna długość życia Współczynnik obciążenia Polska 2020 rok 41.5 (35.2) 76.8 (73.9) 48 (22child + 26old)
Niemcy 2000 rok
39.9 78.3 47 (23 ch+24old)
Źródło: UN Population Database
Jeśli chodzi o aktywność zawodową osób 18-24, to w scenariuszu założono, że współczynniki aktywności zawodowej tej grupy pozostaną na stałym poziomie. Nie ma dostatecznych podstaw by przypuszczać, że młodzież uczestnicząca w edukacji na poziomie średnim w większym stopniu stała się aktywna na rynku pracy. Od wielu lat obserwuje się raczej proces odwrotny. Młodzi ludzie coraz częściej wybierają szkoły dające im nie tyle znajomość konkretnych umiejętności, co pozwalające na kontynuowanie edukacji na wyższym poziomie.
4. Projekcja liczby aktywnych zawodowo do 2030 roku
Scenariusze przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej.
Projekcja przygotowana na podstawie stałych współczynników aktywności zawodowej w trzech wariantach 2003, 2000 i 1995 pozwala prześledzić jak wpływ czynników demograficznych oddziaływać będzie na liczbę aktywnych zawodowo w przyszłości.
Począwszy od 2010 roku zmniejszać się będzie liczba osób w wieku produkcyjnym, co przyczyni się do spadku podaży pracy. O ile w 2003 roku liczba osób w wieku