PONADLOKALNE ZJAZDY SENATORSKO-SZLACHECKIE

W OKRESIE OD ŚMIERCI ZYGMUNTA AUGUSTA (LIPIEC 1572 R.) DO PIERWSZEJ KONWOKACJI (STYCZEŃ 1573 R.)

Zjazdy tego typu miały charakter szerszy niż zjazdy lokalne. Skupiały . szlachtę i senatorów co najmniej dwóch województw. Często były to wo-jewództwa, których wspólne obrady były określone tradycją historyczną,

. a więc sprawdzone praktyką uzgodnienia wspólnego stanowiska w sprawach istotnych z punktu widzenia politycznego. Znaczenie tych zjazdów miało dużą wagę polityczną nie tylko ze względu na tematykę wykraczającą poza 125

problemy uczestniczących w nich województw. Odnotowywana jest poczas ich obrad obecność reprezentantów innych ziem i województw. Obserwujemy także w okresie bezkrólewi łączenie się we wspólnych obradach województw, które wcześniej obradowały oddzielnie. Interesującym wydaje się na przy­ kład, iż mamy do czynienia w tym czasie ze wspólnym zjazdem województw ruskiego i podolskiego. To ostatnie województwo włączone zostało do Ko­ rony na sejmie unijnym 1569 roku. Tematyka obrad tego zjazdu, świadczy o tym, iż wspólne uzgodnienia obu województw miały głębokie polityczne uzasadnienie.

W badanym przedziale czasowym: lipiec 1572 r. - styczeń 1573 r., zna­ nych mi jest dwanaście zjazdów ponadlokalnych, w których uczestniczyli senatorowie i rycerstwo (patrz Aneks II).

INICJATYWA ZWOŁANIA. CEL I FORMA ZJAZDU

Zjazdy te zwoływane były przez czołowych senatorów świeckich wo­ jewództw uczestniczących w zgromadzeniu. Cel zjazdów tego typu wynikał z sytuacji politycznej, w jakiej znalazło się państwo polskie po śmierci króla. Wyznaczony był głównie zagrożeniem bezpieczeństwa wewnętrznego i zagro­ żeniem zewnętrznym. Przy czym zagrożenie bezpieczeństwa wewnętrznego rozumiano bardzo szeroko. Miano na uwadze zarówno przestępstwa krymi­ nalne, jak i działalność agentów państw obcych, a także wyrażał się w nim lęk rycerstwa przed dominacją polityczną panów rady.

Najwcześniej mamy do czynienia z tego typu zjazdami w Małopolsce (Kraków - województwa sandomierskie i krakowskie: 14-24 lipca 1572 r.), na Rusi i Podolu (Gliniany - województwa ruskie i podolskie: 31 lipca 1572 r.) Później praktykę zwoływania tego typu zjazdów zastosowały także Kujawy (Radziejów: województwa brzesko-kujawskie i inowrocławskie: 21 sierpnia 1572 r.); Wielkopolska (Środa - województwa poznańskie i kaliskie: 8-10 września 1572 r.; Koło - województwa poznańskie i kaliskie: 15-18 paździer­ nika 1572 r.), i najpóźniej Mazowsze - między Zastawem a Grochowem'-25 listopada 1572 r. W badanym okresie niektóre prowincje zwoływały zja­ zdy ponadlokalne kilkakrotnie, np. Małopolska i Wielkopolska.

Zjazdy senatorsko-szlacheckie przyjmowały czasami formę konfederacji, podejmując uchwały konfederackie w ramach zjazdu o charakterze sejmiku, bądź też miały charakter zjazdu sejmikowego, jak w okresie przed śmiercią króla, z tym że zwoływane były przez senatorów, a nie przez monarchę.

Uchwałę konfederacką podjął zjazd w Krakowie (14-24 lipca 1572 r.), w Glinianach (31 lipca 1572 r.), w Radziejowie (21 sierpnia 1572 r.), w Kole (15-18 października 1572 r.), między Zastawem a Grochowem (25 listopada 1572 r.) i w Wiślicy (13-17 grudnia 1572 r.). Pozostałe zjazdy senatorsko--szlacheckie w czasie między lipcem 1572 a styczniem 1573 roku nie określiły swoich uchwał jako uchwały konfederackie.

Przyjrzyjmy się ponadlokalnym zjazdom senatorsko-szlacheckim, które zakończyły się uchwałami konfederackimi.

Zjazd krakowski trwał 10 dni (14-24 lipca 1572 r.). Bogactwo problemów omawianych podczas jego obrad przedstawione zostanie w podrozdziale do­ tyczącym tematyki obrad. Główny cel zjazdu zawierał się w konieczności zabezpieczenia granic i zasad utrzymania pokoju wewnętrznego na terenach °bu województw. 19 lipca zjazd wydal dokument wskazujący na zawiąza­ nie konfederacji. Dotyczył on bezpieczeństwa wewnętrznego. W związku z »milczeniem praw" po śmierci króla i koniecznością zachowania pokoju wewnętrznego szlachta województw: krakowskiego i sandomierskiego zabez­ pieczała się przed niepokojami wewnętrznymi, stwarzając przepisy zastępu­ ­­ce sądownictwo z okresu panowań. Zrealizowała to poprzez ową uchwałę konfederacką 1 5 2. W wyniku obrad tego zjazdu podjęto szereg postanowień w formie uchwał lub uniwersałów, ale tylko jedno z nich jest uchwałą konfe-deracką. Jest to dokument określający zasady zachowywania pokoju wewnę­ trznego. Uprawnienia do samookreślenia się szlachty w obliczu zagrożenia wewnętrznego oparto na konfederacji z Nowego Miasta Korczyna zawią­ zanej w roku 1438. Wydaje się więc, że zjazd krakowski zabezpieczył tą

formą uchwały to, co zdaniem jego uczestników wymagało natychmiasto-ej realizacji, i co dzięki samodzielnym działaniom szlachty w przeszło­ ­ci miało ciągłość historyczną i wobec tego mogło mieć trwały charakter.

Poza podkreśleniem uzasadnienia prawnego poprzez oparcie się na kon-federacji nowokorczyńskiej, dokument zawiera przepisy wykonawcze, któ-ych egzekucja należy do całej społeczności obywatelskiej obu województw -wszystkich razem, ale i każdego z osobna, gdyby ktokolwiek z

przestęp-wem kryminalnym zetknął się w okresie interregnum. Wzmocnienie zo-bowiązań podjętych w tej formie przez uczestników zjazdu krakowskiego następuje poprzez przysięgę z zastrzeżeniem, iż egzekucji postanowień nie Przeszkodzą związki krwi czy powinowactwa: „Co wszystko obiecujemy pod wiarą i poczciwością naszą. Nie chcemy, by też krwią i jakimkolwiek po-winowactwem nam złączeni byli (...), ale każdego takiego karać chcemy i obiecujemy" 1 5 3.

Pozostałe uchwały dotyczące m.in. zabezpieczenia granic, obowiązków starostów w bezkrólewiu nie przyjęły formy uchwał konfederackich. Wygląda więc na to, że w ramach bogatego w treści zjazdu krakowskiego zawiązano Konfederację, której uchwałą objęto jedynie zabezpieczenie pokoju wewnę­ trznego.

Zupełnie inaczej wyglądała forma zjazdu gliniańskiego (31 lipca - wo­ jewództwa: ruskie i podolskie). Wprawdzie, tak jak i w wypadku uchwały

152 Konfederacja województw krakowskiego i sandomierskiego zawiązana po śmierci Zygmunta Augusta w Krakowie, 19 lipca 1572 r., Akta krak., t. I, s. 1-3. 127

konfederackiej zjazdu krakowskiego, powołano się na konfederację w No­ wym Mieście Korczynie z 1438 roku, ale w ramach uchwały konfederackiej zawarto nie tylko problem bezpieczeństwa wewnętrznego, lecz wszystkie po­ stanowienia wówczas podjęte przez obecnych na tym zjeździe. Uchwała kon-federacka zjazdu gliniańskiego zawierała w pierwszym rzędzie zapis o niena­ ruszalności granic Korony w stanie istniejącym w chwili śmierci Zygmunta Augusta, formułując od razu przepisy egzekucyjne przeciwko naruszającym całość Korony (należy pamiętać o „świeżej" w owym czasie przynależności Podola do Korony). Dopiero w drugiej kolejności występują przepisy doty­ czące bezpieczeństwa wewnętrznego ze szczegółowym opisem egzekwowania ich w praktyce. Uchwała zawiera także przepis gwarantujący wolność elek­ cji, równe szanse dla całej szlachty w obiorze króla, a także konieczność zaprzysiężenia przez przyszłego monarchę przed koronacją wszystkich do­ tychczasowych praw1 5 4. Włączenie wszystkich tych przepisów w uchwałę konfederacką wskazuje na zrozumienie ich dużej wagi przez uczestników zja­ zdu, a także sugeruje dążenie elit politycznych zjazdu gliniańskiego do osią­ gnięcia trwałości postanowień tam podjętych. Egzekucja postanowień zja­ zdu gliniańskiego jest włożona na obywateli obu województw. W tej formie wzmocniona zostaje podmiotowość polityczna szlachty Rusi i Podola. Włą­ czenie wszystkich podjętych podczas tego zjazdu postanowień do uchwały konfederackiej, a także podjęcie się przez szlachtę i senatorów obu woje­ wództw egzekwowania przepisów wykonawczych w wypadku nieprzestrzega­ nia podjętych uchwał, wskazuje na fakt, iż w wypadku zjazdu gliniańskiego mamy do czynienia ze zjazem typu konfederackiego.

Konfederacja radziejowska, zawiązana dla województw kujawskich (brzesko-kujawskiego i inowrocławskiego) 21 sierpnia 1572 roku, pokazuje, jak wydarzenia polityczne, a zwłaszcza inne zjazdy, zaczęły od pewnego momentu mobilizować szlachtę do działania. Konfederacja ta zawiązana zo­ stała wprawdzie, jak mówi o tym uniwersał pozostały po jej działaniu, prze­ ciwko tym, którzy występują „przeciwko prawu bożemu i koronnemu" 155 ale trudno się oprzeć wrażeniu, że niedawno odbyty zjazd senatorski w Ło­ wiczu, 23 lipca, zmobilizował wspomnianą szlachtę do zjazdu w Radziejo­ wie. Z treści źródła wynika, że uchwały podjęte przez senatorów w Łowiczu wywołały obawy przed przejęciem władzy w państwie na czas bezkrólewia przez grupę senatorów wielkopolskich. Zjazd łowicki uznany jest przez nich za odbyty wbrew prawu: „Naprzód wszyscy zgodnie uniwersał, który był niedawno na zjeździe łowickim po śmierci króla (...), iż się znalazł w nie­ których artykułach być przeciw prawu koronnemu i wolnościom szlacheckim

154 BK, 994, k. 161-162: „Postanowienie na zjeździe w Glinianach ziem ruskich i podolskich".

155 Uniwersał konfederacji województw kujawskich (brzesko-kujawskiego i inowrocław­ skiego), 21 sierpnia 1572 r., w: Dzieje ziemi kujawskiej, t. II, s. 1.

in toto kasujemy i w żadnym go punkcie nie przyjmujemy"1 5 6. Zauwa­ ­amy więc, iż poza dotychczasowym celem i uzasadnieniem istnienia konfe­ deracji, wchodzi nowy czynnik mający charakter polityczny. Szlachta tych ziem usiłuje zachować dotychczasowy układ polityczny: względną równo-wagę w uprawnieniach politycznych całego stanu. Wobec tego zjazd konfe-deracki staje się w rozumieniu społeczności obywatelskiej tych ziem zgroma­ dzeniem uprawnionym do zanegowania postanowień innego zjazdu. Forma tego zgromadzenia - konfederacja - stawała się gwarantem uprawnień stanu szlacheckiego.

Konfederacja radziejowska opierała swe prerogatywy na konfederacji zawiązanej w Nowym Mieście Korczynie, w 1438 roku1 5 7. Na podstawie treści uniwersału trudno określić, kto inspirował indywidualnie ten zjazd. Nie znajdujemy informacji na ten temat także u badacza, który w sposób szczególnie dokładny zajmował się sejmikami kujawskimi158. W źródle nie

są też podkreślone uprawnienia senatorów w tej mierze.

Zjazd kolski (15-18 października 1572 r. - województwa: poznańskie i kaliskie) zawiązał natomiast dwa koła: senatorskie i szlacheckie. W kole senatorskim wotowano według porządku zasiadania w senacie. W ten spo-. zajęto stanowisko w dwóch sprawach: władzy prymasa w interregnum

konieczności zwołania zjazdu ogólnopaństwowego, przedelekcyjnego usta­ ­­­ącego czas i miejsce elekcji 1 5 9. Koło rycerskie obradowało oddzielnie -np. posłowie przybywający na ten zjazd od Małopolan swoje stanowisko prezentowali oddzielnie w kole senatorskim i rycerskim 1 6 0.

W trakcie obrad oba kola, na posiedzeniu plenarnym, wspólnie podjęły uchwałę konfederacką. Powoływano się w niej na konfederację w Radomsku roku 1382. Za sprawę najważniejszą uznano zakaz zagarniania królew-szczyzn w interregnum (zaważyła na tym prawdopodobnie głośna w Wiel °Polsce sprawa Stanisława Przyjemskiego, któremu odjęto królewszczyznę w Prusach Królewskich), jednocześnie ustalając przepisy wykonawcze dla gzekwowania prawa w tym względzie. Ustalenia zawarte w tej uchwale

konfederackiej dotyczyły także generalnie bezpieczeństwa wewnętrznego. Przy czym inaczej miała wyglądać egzekucja w wypadku zagarnięcia kró-lewszczyzn, a inaczej w wypadku przestępstw kryminalnych. Ostatecznym wykonawcą prawa miało być pospolite ruszenie szlachty obu województw.

.

158 A. Pawiński, Rządy sejmikowe w Polsce 1572-1795, na tle stosunków województw kujawskich, Warszawa 1978, s. 92-96.

159Diariusz zjazdu w Kole za pierwszego bezkrólewia, 15-18 października 1572 r., wyd. 159 S. Bodniak, Poznań 1929. Autorem tego diariusza jest prawdopodobnie senator.

•160 B.Racz., 196: „Diariusz zjazdu w Kole", 15-18 października 1572 r., s. 344-345. Nie jest to ten sam diariusz, który został wydany przez S. Bodniaka. Autorem tego diariusza

Prawdopodobnie przedstawiciel szlachty niesenatorskiej.

Uchwała konfederacka w sprawie obrony zewnętrznej przewidywała goto­ wość pospolitego ruszenia. W obronie wolnej elekcji - ustalono przepisy wykonawcze ją chroniące1 6 1.

W wypadku zjazdu kolskiego dopiero w trakcie obrad podjęto uchwałę o utworzeniu konfederacji. Nie wszystkie problemy dyskutowane podczas obrad zostały zawarte w jej uchwale. Włączono do niej te przepisy, które zdaniem uczestników zjazdu porządkowały aktualną scenę polityczną.

Zjazd między Zastawem a Grochowem, gdzie zebrało się województwo mazowieckie, przyjął uchwałę konfederacką 25 listopada 1572 roku. W treści uchwały widać wpływ obrad zjazdu kolskiego. Podobnie jak w wypadku kol­ skiej uchwały konfederackiej wystąpiono przeciwko nieprawnemu zagarnia­ niu królewszczyzn, powoływano się na konfederację z 1382 roku zawiązaną w Radomsku. Określono też przepisy wykonawcze dotyczące przestępstw kryminalnych. Propozycja w kwestii organizacji obrony też wyglądała tak samo - gotowość pospolitego ruszenia miała być dostatecznym jej gwaran­ t e m1 6 2. W zasadzie treść uchwały konfederacji mazowieckiej z 25 listopada jest kalką uchwały podjętej w Kole 15 października. Świadczy to o wpływie wielkopolskich elit politycznych na elity mazowieckie, a także jest dowodem na mniejszą dojrzałość polityczną tych ostatnich. Z konfederacjami na zie­ miach polskich mamy wszak do czynienia od lipca 1572 roku, Mazowsze zas zdobyło się na konfederację dopiero pod koniec listopada, wzorując jej tresc na uchwałach zjazdu kolskiego.

Bardzo interesująca jest geneza konfederacji wiślickiej (13-17 grudnia 1572 r.). Był to zjazd województw: krakowskiego i sandomierskiego. Jak pa­ miętamy, zaraz na początku interregnum oba te województwa zebrały się w Krakowie. W ramach zjazdu krakowskiego podjęto m.in. uchwałę kon­ federacka dotyczącą bezpieczeństwa wewnętrznego. Zjazd senatorski w Ka­ skach, mocą swej uchwały zwołał na 13 grudnia sejmiki, które miały poprze­ dzać zjazd elekcyjny, nazwany później konwokacją. I w tym momencie, oba województwa zjeżdżają się znowu razem, zawiązując konfederaję. Zdają się być zmuszone do tego zmieniającą się sytuacją polityczną i zagrożeniami) które powstały w wyniku tych zmian. Tym co zaniepokoiło Małopolan naj­ bardziej, były tendencje separatystyczne Wielkiego Księstwa Litewskiego, szukającego w kontaktach z cesarstwem możliwości przekreślenia unii lubel­ skiej z 1569 roku. Współczesny wydarzeniom autor przedstawia to w sposób bardzo precyzyjny: „Za takiemi uniwersały i posłuchy porozumiewania się panów litewskich z cesarzem Jegomościa, zjechały się województwa pro die Sanctae Lucie [13 grudnia], a zwłaszcza w Małej Polsce, krakowskie i san­ domierskie województwa, opuściwszy swe zwyczajne sejmików powiatowych miejsca, zrobili sobie zjazd spoiny w Wiślicy, gdzie naprzód zabiegając, by

161 Uchwała zjazdu województw wielkopolskich w Kole, 15 października 1572, w: Akta sejm. pozn., t. I, s. 4-8.

która część Korony (...) nie uprzedzała drugich do stanowienia sobie pana, a zwłaszcza Litwa do podniesienia na Księstwo, które już wszystko ustało, uczynili (...) konfederacyą (...)"1 6 3. Z treści uchwały tego zjazdu wynika, że zwołując nowy, wspólny zjazd konfederacki, szlachta obu województw po­ twierdziła postanowienia poprzedniego zjazdu w Krakowie, uzupełniając je o precyzyjniejsze przepisy egzekucyjne mające ułatwić funkcjonowanie są­ downictwa w interregnum i zabezpieczyć w ten sposób pokój wewnętrzny. Rozszerzenie pojęcia „niebezpieczeństwo wewnętrzne" z przestępstw kry­ ­inalnych na działania nieoficjalne posłów cudzoziemskich widoczne jest w sformułowaniach postanowień konfederacji: „(...) pod przysięgą bożą i pod Poczciwością naszą, jako wyżej stoi obiecujemy i przyrzekamy, dając cu­ ­zoziemcom czas od publikacyjej tej konfederacyjej do dwu niedziel, żeby z Korony wyszli, a ci co je chowają, żeby je także do dwu niedziel roz-puścił pod winą wyżej opisaną (...)"1 6 4. Celem konfederacji było z jednej strony skonkretyzowanie przepisów wykonawczych dla sądownictwa, z dru-giej uchwała konfederacka podkreślała prawo całej szlachty do uczestnictwa

w elekcji. Podkreślenie równości w tej mierze było wymierzone w ewentu-alne próby wykluczenia części rycerstwa z elekcji, a także - miało być ha­ ­ulcem dla separatystycznych tendencji w Wielkim Księstwie Litewskim:

warując a ostrzegając to sobie mocnie, iż gdzieby jedna którakolwiek zęsc od tej społeczności naszej oderwać, albo oddzielić się, a króla, albo książę sobie okrom zwolenia wszech do obierania wolnego należących wy-brać chciała, tego i takowego my za pana owy-brać nie mamy, ale przeciw

takim i takiemu wszyscy pod wiarą, czcią i sumieniem naszym powstać (...)" 165 Przekształcenie forum sejmikowego zjazdu w konfederację

świad-czy o zaniepokojeniu szlachty obu województw sytuacją w państwie, jest także wzmocnieniem jej stanowiska w kwestii wspólnego obioru. Forma

kon-federacji miała służyć ugruntowaniu stanowiska uczestników przeciw moż-liwemu rozbiciu elekcji, a także separatystycznej elekcji wielkiego księcia na Litwie.

Pozostałe zjazdy senatorsko-szlacheckie w tym czasie nie podjęły uchwał konfederackich, nie przekształciły się też w zjazdy konfederackie.

lernniej ich obrady były bardzo istotne.

Zjazd województw: poznańskiego i kaliskiego obradujący w Środzie w dniach: 8-10 września 1572 roku zwołany został przez wojewodę

poznań-163 B.Racz., 196, s. 409: „Fragment tzw. Kroniki za Zygmunta Augusta w Knyszynie zmarłego roku 1572 r."

164 Deklaracja konfederacyi rad i rycerstwa województw krakowskiego i sandomierskiego w sprawie bezpieczeństwa i sądów na czas bezkrólewia, w Wiślicy, 16 grudnia 1572, Akta

Konfederacja rad i rycertswa województw krakowskiego i sandomierskiego w sprawie wspólnego obioru króla, w Wiślicy, 17 grudnia 1572 r., Akta krak., t. I, s. 20.

skiego, Łukasza Górkę1 6 6. Źródłem inspiracji dla tego sejmiku był sprze­ ciw szlachty przeciwko uchwałom łowickim, które zdaniem rycerstwa zo­ stały postanowione wbrew prawu 1 6 7. Sejmik zawiązał dwa koła: senatorskie i rycerskie. Głównym celem zjazdu była konieczność ustalenia stanowiska społeczności obu województw wobec postanowień łowickich i knyszyńskich. Podczas obrad oba koła wysyłały do siebie deputacje, określając stanowisko w kwestiach aktualnej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Wpływ senato­ rów na obrady nie zapobiegł wniesieniu przez rycerstwo protestu do ksiąg grodzkich pyzdrskich, konińskich, gnieźnieńskich, krzywińskich i nakielskich przeciwko decyzjom podjętym przez senatorski zjazd łowicki1 6 8.

Napięta sytuacja wewnętrzna, sprzeczności między poszczególnymi pro­ wincjami powodowały, że planowany w Środzie, a zwołany przez prymasa Uchańskiego do Radziejowa na 20 września, zjazd nie spełnił ich oczeki­ wań1 6 9. Według słów biskupa kujawskiego, zjazd ten „rozchwiał się"1 7 0 A więc owocne funkcjonowanie zjazdu niekoniecznie musiało zależeć od tego, kto był inicjatorem jego zwołania. Zresztą, akurat inicjator tego zjazdu, Ja­ kub Uchański, nie zjawił się na n i m1 7 1. Nieudany zjazd radziejowski przy­ brał formę zjazdu sejmikowego.

Zjazd osiecki (3-10 października 1572 r.: województwo sandomierskie i krakowskie, reprezentanci województwa lubelskiego), zwołany przez sena­ torów obu województw nie przyjął znamiom konfederacji. W wypadku tego zgromadzenia na początku obrad zebrali się wspólnie senatorowie i rycer­ stwo. W momencie gdy do obecnych na zjeździe dotarła informacja, że po­ słowie cesarscy z Dąbrowicy wyruszyli z wyznaczonego sobie miejsca pobytu

„nie wiedzieć gdzie", zjazd podzielił się. Senatorowie zawiązali osobne koło, podobnie uczyniło rycerstwo. Od tego momentu, aż do zakończenia zjazdu obradowano w dwóch kołach1 7 2.

Zjazd w Połańcu (województwa: krakowskie i sandomierskie), wyzna­ czony na 4-5 listopada 1572 roku zwołany został na skutek postanowień

166 Sejmik województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie, 8-10 września 1572 r., Akta sejm. pozn., t. I, cz. 1, wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1957, s. 1.

1 6 7 Protestacja przeciwko uchwałom zjazdu łowickiego z sejmiku województw poznań-skiego i kalipoznań-skiego w Środzie, 8-10 września 1572 r., w: Akta sejm. pozn., s. 1-2.

168 B.Racz., 196, s. 290-301: „Sprawozdanie ze zjazdu średzkiego", 8-10 października 1572 roku.

169 B.Racz., 196, s. 335-341: „Sprawozdanie ze zjazdu w Radziejowie", 21 września 1572 r.; Literae Datae Privatim Ab Episcopo Vladislaviensi Ad Petrum Zborowski Pa latinum Sandomiriae, w: E. Noailles, Henri de Valois, t. III, s. 131-132; B.Czart., 80, s. 333-334: „A. Gasztołd do W. Roźemberka", 13 września 1572 r.; Ś. Orzelski, Bezkróle­ wia, s. 13.

170 Literae datae Privatim, w: E. Noailles, Henri de Valois, t. III, s. 132. 171 Jw.

wspomnianego wyżej zjazdu osieckiego173. Zjazd połaniecki nie udał się. Jego uczestnicy strawili czas oczekując na szlachtę i senatorów, którzy z róż-nych przyczyn nie mogli wziąć w nim udziału.

Formę sejmiku przyjął także zjazd województw poznańskiego i kali­ skiego w Środzie, obradujący 13 grudnia. Akt tego zgromadzenia nie zawie-rają wprawdzie wydane przez W. Dworzaczka Akta sejmikowe województwa Poznańskiego i kaliskiego, istnieje jednak diariusz z obrad tego zjazdu w Bi­

bliotece im. E. Raczyńskiego w Poznaniu, a także w tym samym zbiorze: "Artykuły posłom podane", również odnoszące się do grudniowych obrad w Środzie. Wspomina też o nich w swym dziele Swiętosław Orzelski1 7 4. Źródła te potwierdzają, iż grudniowy zjazd w Środzie przyjął formę sej­ miku. Podobnie było z ostatnim zjazdem odbywającym się przed konwoka­ cję, do którego mamy informacje źródłowe: ze zjazdem województw brze­ skiego i inowrocławskiego w Radziejowie 1 7 5. Był to sejmik. Wybrano na nim Posłów i określono stanowisko obu województw wobec problemów związa-nych z przyszłą elekcją.

Jak widzimy więc, inicjatywa zwoływania zjazdów senatorsko-szlachec-kich należała na ogół do czołowych senatorów z poszczególnych województw.

Jedynie pojedyncze zwoływane były przez inne, wcześniejsze zjazdy. Nale-żał do nich nieudany zjazd połaniecki zwołany mocą wcześniejszego zjazdu w Osieku. Także zwołane przez zjazd kaski sejmiki przed mającym się odbyć golnopolskim zjazdem przedelekcyjnym w niektórych wypadkach gromadzą się na wspólnych zjazdach dwóch województw.

Celem tego typu zgromadzeń było wspólne zajęcie stanowiska przez spo ­­­­ności ponadlokalne wobec aktualnych problemów, z którymi borykało się Państwo.

W badanym podokresie zauważam trzy rodzaje zjazdów senatorsko-zlacheckich: zjazdy sejmikowe, obradujące najczęściej w dwóch kołach: se-natorskim i rycerskim; zjazdy sejmikowe, na których jedna z uchwał była uchwałą konfederacką; i zjazdy, które w całości przybierały charakter

kon-federacji. Przyjęcie przez niektóre uchwały znamion uchwał konfederackich miało zapewnić trwałość decyzji w nich zawartych, a także legitymowały je Poprzez powoływanie się na konfederacje istniejące w przeszłości. Zawiera się w tym także dążenie do prezentacji ciągłości historycznej przepisów w nich zamieszczonych.

Zjazdy przybierające charakter konfederacji włączały do aktu konfe­