ZJAZDY SENATORSKIE

Genezy tego typu zgromadzeń w tym okresie szukać należy między in­ nymi w aspiracjach politycznych panów rady dążących do przejęcia inicja­ tywy politycznej na czas bezkrólewia. Aspiracje owe były tym bardziej uza­ sadnione, iż mimo wynikającej teoretycznie z konstytucji Nihil Novi1 rów­ ności w uprawnieniach trzech stanów sejmujących w parlamencie, zarówno podczas panowania Zygmunta I, jak i jego syna, przynajmniej do przełomu pierwszych sejmów egzekucyjnych, panowie rada praktycznie mieli większy niż izba poselska wpływ na tok obrad. Układ ten w dużej mierze wynikał ze stosunku dwóch ostatnich Jagiellonów do ambicji politycznych szlachty sku­ pionej w izbie poselskiej2. Proces dojrzewania politycznego szlachty, wyraża­ jący się w konstrukcji programu reform tzw. ruchu egzekucyjnego, niepokoił

„starszych braci". Bezkrólewie mogło stać się w opcji niektórych z nich od­ powiednim momentem do odzyskania utraconych pozycji w strukturze poli­ tycznej państwa. Senatorowie, jako grupa polityczna, uznali także, że w ifl" terregnum powinni przejąć dotychczasowe uprawnienia królewskie. Aspira­ cje te opierali prawdopodobnie na konstytucji z 1530 roku3, która określała ich pozycję w interregnum, powierzając panom rady obowiązek zwoływania sejmu elekcyjnego i powiadomienia o jego terminie całej szlachty.

Przyczyn pojawienia się tej kategorii zjazdów szukać także należy w ry­ walizacji o wpływy polityczne w państwie między grupą senatorów wielko­ polskich i małopolskich.

1J . Bardach, Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. I, pod red. J. Michal­ skiego, Warszawa 1984, s. 55-58.

2 A. Sucheni-Grabowska, Społeczność szlachecka a państwo, w: Polska w epoce Odro-dzenia, pod red. A. Wyczańskiego, Warszawa 1986; A. Sucheni-Grabowska, Spory królów ze szlachtą w złotym wieku, Kraków 1988; W. Uruszczak, System władzy w Polsce ostat-nich Jagiellonów (1505-1572), Cz. Pr.-Hist., t. XXXVIII, 1986, z. 2. Patrz także: W. Uru­ szczak, Sejm w latach: 1506-15Ą0, w: Historia Sejmu, op. cit. i A. Sucheni-Grabowska. Sejm w latach: 15Ą0-1586, w: Historia sejmu, op. cit.

W okresie: lipiec 1572 r. - styczeń 1573 r. na terenie Korony mamy do czynienia z sześcioma zjazdami, które można by określić mianem senator­ a c h . Szlachta sporadycznie biorąca udział w tych zjazdach nie ma w trakcie ich trwania znaczenia politycznego. Czasami jest to szlachta towarzysząca senatorom w charakterze sług, sekretarzy lub delegowana ze zjazdów innego typu. Zjazdy senatorskie w badanym podokresie to: zjazd w Łowiczu (16-23 lipca 1572 r.), w Chróślinie (14 sierpnia 1572 r.), w Knyszynie (24-31 sierp-nia 1572 r.), w Warszawie (9 października 1572 r.), w Łomży (9 października 1572 r.) i w Kaskach (24 października - 1 listopada 1572 r.). Zjazdy te różnią SIę zarówno inicjatywą zwołania, jak i celem, składem uczestników,

tema-tyką obrad. Łączy je jedno - dominująca rola senatorów kreujących się na grupę polityczną mającą uprawnienia do decydowania o problemach pań­ stwa w okresie bezkrólewia. Pod dokumentacją pozostałą po tych zjazdach widnieją podpisy i pieczęcie senatorów z tego okresu. Brak jest natomiast podpisów szlacheckich.

NICJATYWA ZWOŁANIA, CEL ZJAZDU

inicjatywa zwołania pierwszego zjazdu senatorskiego w tym czasie, zja-zdu w Łowiczu, wyszła formalnie od prymasa Jakuba Uchańskiego. 14 lipca wysłał on do senatorów koronnych list zwołujący ich na wspólny dla wszy-stkich senatorów polskich zjazd, którego termin wyznaczył na 18 lipca4.

Skądinąd wiadomo, że zaraz po śmierci Zygmunta Augusta istniały plany zjazdu wszystkich senatorów i królewny Anny przy ciele zmarłego króla w Knyszynie. Plany takie snuli senatorowie przebywający razem z królem w Knyszynie. Inicjatywa ta wyszła od Franciszka Krasińskiego biskupa kra-kowskiego i podkanclerzego wielkiego koronnego. Kanclerz Walenty Dem-buński, przyjmujący ostrożną postawę w pierwszych tygodniach po śmierci

króla, nie wziął w niej udziału5. Krasiński, aktywnie uczestniczący w kreo-waniu polityki zagranicznej króla w ostatnich latach jego życia, proponował, aby Prymas Uchański i Anna Jagiellonka przybyli z senatorami koronnymi do miejsca chwilowego złożenia ciała zmarłego króla6. Podobno prymas był już w drodze, lecz został zatrzymany i zawrócony przez Stanisława

Karn-kowskiego biskupa kujawskiego7, lękającego się, by arcybiskup gnieźnieński został włączony w krąg polityki grupy senatorów znajdujących się przy

4 Uchański do senatorów, z Łowicza, 14 lipca 1572 roku, w: Uchańsciana, czyli zbiór dokumentów wyjaśniających życie i działalność Jakuba Uchańskiego, wyd. T.

Wierz-bowski, t. MV, Warszawa 1884-1892, t. IV, s. 268-269.

5 A. Tomczak, Walenty Dembiński, kanclerz egzekucji (ok. 150Ą-158Ą), Toruń 1963, s. 108-109.

6 T. Gostyński, Franciszek Krasiński, polityk złotego wieku, Warszawa 1938. 7 Jw., s. 100-101.

ciele króla. Nie świadczy to o aktywności i samodzielności działań Jakuba Uchańskiego w tym momencie. Można by więc uznać, że osoba prymasa była w początkach bezkrólewia parawanem dla aktywnie włączającego się w działalność polityczną Stanisława Karnkowskiego. Zjazd łowicki miał na celu przejęcie inicjatywy politycznej na czas bezkrólewia przez senatorów wielkopolskich. Uzasadnienie dla tego zjazdu widać wyraźnie w pozostało­ ściach źródłowych. Senatorowie mieli poczucie swej szczególnej misji na czas bezkrólewia: „Przeto dość czyniąc powinności naszej, mocą władzy swej) która nam pod tym czasem interregni należy (...)" 8. Zjazd trwał od 16 do 23 lipca 1572 roku.

Następny zjazd senatorów wielkopolskich odbył się 14 sierpnia 1572 r. w Chróślinie. Inicjatywa jego zwołania wypłynęła, podobnie jak i w przy­ padku poprzedniego zjazdu, od Jakuba Uchańskiego i osób wówczas blisko z nim związanych, a więc przede wszystkim Stanisława Karnkowskiego. Ce­ lem zjazdu było zajęcie stanowiska wobec obrad konfederacji małopolskiej w Krakowie, odbywającej się prawie równolegle z łowickim zjazdem senato­ rów wielkopolskich, a także planów Małopolan zorganizowania w sierpniu zjazdu senatorskiego w Knyszynie10.

Genezy zjazdu knyszyńskiego (24 VIII - 31 VIII 1572 r.) szukać należy z jednej strony we wcześniejszych, nieudanych próbach zgromadzenia wszy­ stkich senatorów koronnych przy ciele króla, zaraz po jego śmierci. Z drugiej strony jest on wyrazem dążeń senatorów pozostających w opozycji do sena­ torów wielkopolskich do zrównoważenia, a może nawet przekreślenia pozycji „panów" wielkopolskich w przejęciu rządów w Koronie na czas bezkrólewia-Cel tego zgromadzenia, deklarowany przez jego uczestników, to wspólne podjęcie przez wszystkich senatorów decyzji co do czasu i miejsca elekcji1 •

Dwa następne zjazdy senatorskie miały miejsce tego samego dnia " 9 października. Jeden odbywał się w Warszawie, drugi w Łomży. 0 obu mamy bardzo mało informacji. Październikowy zjazd warszawski został zwo­ łany przez Jakuba Uchańskiego12. Był nieudaną próbą zebrania w jednym miejscu wszystkich senatorów koronnych dla uzgodnienia opinii o miejscu

8 B. Czart., 80, s. 155: „Opatrzenie rządu i pokoju pospolitego przez rady, które się były tudzież po śmierci królewskiej do Łowicza zgromadziły", 23 lipca 1572.

9 Ezemplum literarum a senatoribus Majoris Poloniae ex conventu chroslinensi ad Minoris Poloniae senatores datarum, 14 sierpnia 1572, w: E. Noailles, Henri de Valois t. III, s. 111-116. Ten sam Ust w: B.Czart., 80, s. 253-262 i B.PAN, Kr., 1042, k. 14v-l8.

1 0 Jw.

11 Postanowienie zjazdu knyszyńskiego, 31 sierpnia 1572, w: E. Noailles, Henri de Valois, t. III, s. 116-121. Ten sam tekst w: BK, 994, k. 165-169; Haus-, Hof- und Staat-sarchiv, Wiedeń, Polen I 17, k. 43-45; B.Czart., 80, s. 291-298; BN, 4538, k. 261v-265l BJ, 59, k. 108-112.

12 Diariusz tego co się działo w Warszawie na zjeździe d. nona 8bri 1572 przez Xiędza Arcybiskupa Uchańskiego ziożonym, vi: J. U. Niemcewicz, Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszczę, t. I, Warszawa 1822, s. 142-147.

czasie elekcji. W związku jednak z trudnościami w szybkim przekazywa-niu informacji na terenie całego państwa rozminął się z zakładanym celem.

Przykładem dezorientacji senatorów w tym momencie jest właśnie odbywa­ jący się niedaleko od Warszawy, w Łomży, zjazd zwołany przez wojewodę

mazowieckiego Stanisława Ławskiego13. Diariusz ze zjazdu warszawskiego wyraznie pokazuje chaos w obiegu informacji na tym etapie pierwszego bez-krolewia: „Zjechali się między Wolą Wielką a Warszawą w pole, Jmć ks. biskup kujawski, Jmć ks. biskup płocki, kasztelan czerski, Czarnkowski re-ferendarz i innych wiele zacnych ludzi i szlachty rycerstwa, tak z Polski, jako i z Mazowsza, długo oczekiwając na Ichmość Pany, które był ksiądz

arcybiskup, ku temu zjazdowi konwokował, ale się z niego żadnego doczekać nie mogli, i więcej ich nie było oprócz tych wyżej pomienionych. Te

przy-czyny tego powiadali, że też pan wojewoda mazowiecki z innemi kasztelany mazowieckimi drugą konwokacyą uczynił pod Łomżą na tenże dzień, a Mali też Polacy mieli zjazd w Osieku na przeszły piątek, i tym nie doszło"1 4.

Największe znaczenie z wszystkich wyżej przedstawionych miał jednak senatorski zjazd w Kaskach trwający od 24 października do 1 listopada. trudno w wypadku tego zjazdu mówić o inicjatywie indywidualnej.

Zagro-nie zewnętrzne i wewnętrzne spowodowało, że sprzeczności interesów po-litycznych różnych grup senatorskich odłożone zostały na stronę i wszyscy

panowie rady zaczęli widzieć konieczność wspólnych obrad porządkujących scenę polityczną, pokazujących dalszą drogę ku obiorowi przyszłego panują-go. Był to główny cel zjazdu w Kaskach skupiającego wszystkich aktywnie działających senatorów w pierwszej fazie bezkrólewia15.

Jak widzimy więc inicjatywa zwoływania tego typu zjazdów wypływała najczęsciej ze strony czołowego senatora prowincji lub grupy senatorów ak-tywnie uczestniczących w życiu politycznym. W wypadku wielkopolskich

zjazdów senatorskich firmuje ich zwoływanie prymas Uchański, choć wydaje się, iż w początkach bezkrólewia pomagał mu w jego działalności biskup

kujawski Stanisław Karnkowski. W wypadku ostatniego, najważniejszego w tej fazie bezkrólewia zjazdu senatorskiego - zjazdu kaskiego - mamy do czynienia z impulsem do wspólnych obrad wypływającym ze wszystkich pro-wincji Rzeczypospolitej. Cele zakładane przez zjazdy senatorskie wypływały z aspiracji politycznych warstwy senatorskiej - chęci przechwycenia władzy w państwie na czas bezkrólewia i przejęcia części uprawnień monarszych.

Analiza tematyki obrad tego typu zjazdów pokaże nam, czy cele te zostały zrealizowane.

1 3 Jw., s. 143. 14 Jw., s. 142-143.

BN, 4538, k. 269: „Panowie, którzy się byli zjechali do Kąsek", przełom paździer-nika i listopada 1572 r.; B.PAN, Kr., 1042, k. 22v-23: P. Zborowski wojewoda sandomierski do kasztelanów ziemi sandomierskiej, z Łęczycy, 22 X 1572; B.Racz., 196, s. 372-412: „Dia-riusz zjazdu w Kaskach", 1 XI 1572.

UCZESTNICY ZJAZDÓW SENATORSKICH

Pod uniwersałem łowickim widnieją podpisy: prymasa, dwóch bisku­ pów - kujawskiego i chełmskiego, pięciu wojewodów: poznańskiego, sieradz­ kiego, brzeskiego, inowrocławskiego i płockiego, a także czterech kasztela­ nów: gnieźnieńskiego, raciąskiego, łęczyckiego i nakielskiego16. Inne źródło pozostałe po zjeździe17 dodatkowo wspomina o obecności wojewody lubel­ skiego i kasztelanach: brzezińskim i konarskim - łęczyckim18. Jak widzimy) senatorowie ci, poza wojewodą lubelskim, to senatorowie wielkopolscy. Miko­ łaj Maciejowski wojewoda lubelski był obecny na zjeździe w Łowiczu z racji poselstwa, które sprawował wysłany do Wielkopolski przez senatorów pozo­ stających przy ciele zmarłego króla w Knyszynie19.

W sumie więc w obradach zjazdu senatorskiego w Łowiczu uczestniczyło ok. 20 senatorów. Wszyscy, poza wojewodą lubelskim, pochodzą z tej samej prowincji.

Następny wielkopolski zjazd senatorski, w Chróślinie, odbywający się prawie miesiąc po zjeździe łowickim (14 sierpnia), skupia już tylko połowę poprzedniego składu panów rady. Jest ich wówczas jedenastu: arcybiskup, biskupi: kujawski, chełmski; wojewodowie: poznański, sieradzki, brzeski, ino­ wrocławski, łęczycki i płocki, i dwóch kasztelanów: łęczycki i raciąski2 • Znowu, tak jak w wypadku poprzedniego zjazdu senatorskiego, mamy do czynienia ze zjazdem skupiającym panów rady jednej prowincji.

Zjazd w Knyszynie odbywający się pod koniec sierpnia 1572 roku łączył senatorów małopolskich z senatorami pochodzącymi z innych części Korony i z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na „Postanowieniach zjazdu knyszyń­ skiego"2 1 podpisani są: biskup krakowski i podkanclerzy wielki koronny ' F. Krasiński, kasztelan krakowski - S. Mielecki, wojewoda krakowski, bę­ dący także marszałkiem wielkim koronnym - Jan Firlej, wojewoda podolski - M. Mielelecki, kasztelan kamieniecki - H. Sieniawski, wojewoda lubelski

16 Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wiedeń, Polen I 18, nlb: „Uniwersał zjazdu w Ło­ wiczu", 23 lipca 1572. Prymas - J. Uchański, biskup kujawski - S. Karnkowski, biskup chełmski - W. Staroźrebski; wojewodowie: poznański - Ł. Górka, sieradzki - O. Łaskii brzeski - J. Służewski, inowrocławski - J. Krotoski, płocki - A. Uchański; kasztelano­ wie: gnieźnieński J. Tomicki, raciąski S. Kryski, łęczycki S. Wysocki, nakielski -N. Łekiński.

17 B. Czart., 2234, k. 38: „Panowie, którzy są w Łowiczu".

18 Wojewoda lubelski - M. Maciejowski, kasztelan brzeziński - P. Szczawiński, ka­ sztelan konarski - łęczycki - R. Sladkowski.

19 B. Czart., 80, s. 145-147: „Instrukcja Jmci panu wojewodzie lubelskiemu od Jmci panów rad koronnych, które się teraz w Łowiczu zjechać mają", przed 16 lipca 1572.

Exemplum literarum a senatoribus Majoris Poloniae ex conventu chroslinensiad Minoris Poloniae senatores, op. cit.

-1 Postanowienie zjazdu knyszyńskiego, 31 sierpnia 1572, w: E. Noailles, Henri de Valois, t. III, s. 116-121.

M. Maciejowski, kasztelan płocki A. Gostomski, kasztelan chełmiński -J. Dulski, kasztelan przemyski - A. Wapowski, marszałek nadworny koronny

A. Opaliński, podskarbi wielki koronny - H. Bużeński i dwóch Litwinów: starosta żmudzki i marszałek wielki litewski - J. Chodkiewicz i wojewoda wileński, kanclerz wielki litewski - M. Radziwiłł. Skądinąd wiadomo, że ucze-stniczyli w tym zjeździe także wojewodowie: podlaski - M. Kiszka, brzeski

litewski - J. Tyszkowicz; i kasztelani: sanocki - J. Herburt, lwowski - S. Her-burt, lubelski - S. Słupecki, nowogródzki - H. Wołłowicz, witebski - P. Pac,

miński - J. Hlebowicz i trocki - 0. Wołłowicz, a także deputacja ziem ru-skich22 W zjeździe knyszyńskim brało więc udział co najmniej piętnastu se-natorów. Oczekiwano wprawdzie dość długo zwłaszcza pozostałych senato-rów małopolskich, ale w końcu rozpoczęto obrady bez nich. Powody nieobec-ności oczekiwanych „panów" były zarówno natury politycznej, jak i inne, niezależne od istniejących w tym momencie układów politycznych. W

oko-licach tych panowała zaraza. Fakt ten stał się rzeczywistym, lub czasem formalnym, pretekstem do odmowy uczestnictwa w obradach odbywających się w tym czasie zgromadzeń. Organizatorzy zjazdu knyszyńskiego, głównie Jan Firlej i Franciszek Krasiński, zamierzali skupić na zjeździe w Knyszynie jak największą liczbę senatorów2 3. Uchylenie się od obecności na zjeździe w Knyszynie większości z nich wynikało z aktualnej gry politycznej. W tej fazie bezkrólewia mamy wszak do czynienia z ostrą rywalizacją między Wiel-kopolską a Małopolską o prymat w rządzeniu państwem w interregnum2 4.

Włączenie do obrad przedstawicieli ziem ruskich i Wielkiego Księstwa Li-tewskiego należy uznać za sukces organizatorów zjazdu, choć nie należy

traktować ich obecności jako akceptacji dla dominującej roli senatorów ma-łopolskich w bezkrólewiu. Już pod koniec obrad zjazdu knyszyńskiego Jan

Chodkiewicz usprawiedliwiał się w liście do prymasa Uchańskiego i senato-rów wielkopolskich ze swojej obecności w Knyszynie25.

Dwa następne zjazdy senatorskie odbywały się blisko siebie: jeden w okolicy Warszawy (9 X), drugi w Łomży (9 X). Zjazdy te były

prawdo-podobnie nieliczne. Wiadomo, iż w zjeździe warszawskim wziął udział pry-mas Jakub Uchański, biskup kujawski Stanisław Karnkowski, biskup płocki

Piotr Myszkowski, kasztelan czerski Zygmunt Wolski, referendarz Stanisław Czarnkowski26, a w łomżyńskim: wojewoda mazowiecki Stanisław Ławski i bliżej nie określeni kasztelanowie z tego województwa27. Jak widać więc

22 B. Racz., 196, s. 122-259: „Diariusz zjazdu knyszyńskiego". 23 T. Gostyński, Franciszek Krasiński, s. 100-103.

24 Płaza, Wielkie bezkrólewia, op. cit., s. 2-3.

25 B. Racz., 196, s. 259-263: List Jana Chodkiewicza starosty żmudzkiego do prymasa i senatorów wielkopolskich, z Knyszyna, 31 sierpnia 1572.

26 Diariusz tego co się dziato w Warszawie, na zjeździe d. nona 8bri 1572, w: J. U.Niemcewicz, Zbiór pamiętników historycznych, t. I, s. 142.

27 J.w,, s. 143.

ten ostatni zjazd miał charakter zjazdu skupiającego senatorów z jednej tylko prowincji.

Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa uczestnictwa senatorów w zjeź­ dzie kaskim odbywającym się od 24 października do 1 listopada 1572 roku. Zjazd dał wyraz dążeniom do kompromisu senatorów wszystkich ziem ko­ ronnych, wobec tego był najliczniejszym zjazdem senatorskim w pierwszym bezkrólewiu. Uczestniczyło w nim co najmniej trzydziestu trzech senatorów. Było tam czterech senatorów duchownych, dziewięciu wojewodów, dziewięt­ nastu kasztelanów i podskarbi wielki koronny. Interesujące wydaje się, którzy senatorowie uczestniczyli aktywnie w życiu politycznym w tej fazie bezkró­ lewia. W Kaskach był arcybiskup J. Uchański, biskupi: krakowski - F. Kra­ siński, kujawski - S. Karnkowski, poznański - A. Konarski; wojewodowie: krakowski - J. Firlej, poznański - Ł. Górka, sandomierski - P. Zborowski, sieradzki - 0. Łaski, łęczycki - J. Sierakowski, brzeski - Jan ze Służewa, inowrocławski - J. Krotoski, podolski - M. Mielecki, lubelski - M. Maciejow­ ski; kasztelanowie: krakowski - S. Mielecki, sandomierski - H. Ossoliński, kaliski - J. Konarski, wojnicki - J. Tęczyński, gnieźnieński - J. Tomicki, inowrocławski - P. Smerzyński, lubelski - S. Słupecki, płocki - A. Gostom-ski, czerski - Z. WolGostom-ski, gdański - J. Kostka, wiślicki - M. Firlej, śremski - J. Rokossowski, żarnowski - J. Sienieński, wieluński - J. Krzysztopor­ ski, dobrzyński - P. Działyński, konarski2 8, lubaczowski29, podskarbi wielki koronny, Hieronim Bużeński3 0, kasztelani: sanocki - J. Herburt i inowro­ cławski - Sz. Szubski3 1.

Jak widać więc w zjeździe kaskim brali udział senatorowie z wszystkich województw i ziem koronnych. Ich liczba jest zaskakująco duża, zważyw­ szy że według badań Wacława Uruszczaka, za Zygmunta I w skład senatu wchodziły 104 osoby, ale średnio na sejmy przyjeżdżała 1/3 składu, a więc ok. 30 senatorów3 2. W okresie późniejszym, przed unią z Litwą, według Anny Sucheni-Grabowskiej skład izby wyższej wahał się między liczbą 91 a 96 senatorów, ale ich frekwencja na sejmach z czasów Zygmunta Augusta była bardzo różna. Zależała zarówno od miejsca zajmowanego w hierar­ chii senatu, jak i od okoliczności politycznych, w jakich odbywał się sejm33 -Liczba 33 senatorów jest więc przeciętną liczbą panów rady biorących udział w obradach parlamentu. Mobilizacja senatorów w tym momencie wydaje się

28 Trudno powiedzieć, o którego chodzi, ponieważ było trzech kasztelanów konarskich: konarski sieradzki, konarski łęczycki i konarski kujawski - patrz: VL, t. II, s. 93.

29 Mikołaj Łysakowski albo Sędziwej Drohiczański, patrz: Urzędnicy województwa bet-skiego i ziemi chełmskiej XIV-XVHI wieku. Spisy, Oprać. H. Gmiterek i R. Szczygieł Kórnik 1992, s. 131.

30 BN, 4538, k. 269: „Panowie, którzy się byli zjechali do Kąsek". 31 Ś. Orzelski, Bezkrólewia, s. 17.

32 W. Uruszczak, Sejm w latach: 1506-1540, s. 75-77.

bardziej duża, że zjazd kaski odbywał się jesienią (koniec października), a w miejscu wybranym dlań nie było dobrych warunków, by zakwaterować dużą liczbę osób3 4, a poza tym nadal panowała zaraza, przemieszczanie się więc na dużych przestrzeniach stwarzało ryzyko zachorowania,

okład pierwszych zjazdów senatorskich kreowany jest aktualną sytua-cją polityczną, jaka wytworzyła się w obrębie grupy panów rady, zaraz po

śmierci Zygmunta Augusta. Istnieje ostra konkurencja między senatorami opolskimi i wielkopolskimi w przejęciu steru rządów (prymas kontra marszałek wielki koronny). Stąd dwa pierwsze zjazdy tego typu skupiają

praktycznie jedynie Wielkopolan. Zjazd knyszyński był próbą przełamania tego monopolu przez marszałka wielkiego koronnego i zwołania zjazdu

sku-piającego wszystkich senatorów. Próba ta była nieudaną. W zjeździe tym wzięli wprawdzie udział senatorowie w pełniejszym składzie (z Małopolski i Litwy), pogłębił on jednak wewnętrzne rozbicie senatu. Dwa następne zja-zdy były tego dowodem. Ze zjazdem skupiającym przedstawicieli wszystkich

części Korony mamy dopiero do czynienia na ostatnim zjeździe senatorskim w pierwszej fazie bezkrólewia - w Kaskach. A więc w sposób wyraźny widać, ze skład uczestników tego typu zgromadzeń wynika z aktualnego układu sił w obrębie grupy panów rady. Obserwuje się aktywność niektórych senato-rów przejawiającą się w częstym uczestnictwie w poszczególnych zjazdach, Do najaktywniejszych senatorów w tej fazie bezkrólewia należą: prymas, biskupi: kujawski i krakowski; wojewodowie: krakowski, sandomierski, sie-radzki, brzeski, lubelski i podolski; kasztelanowie: krakowski, sandomierski,

wojnicki, gnieźnieński, lubelski, płocki, czerski. Poza wyjątkowym wypad-kiem zjazdu knyszyńskiego, w koronnych zjazdach senatorskich badanego

okresu brak obecności Litwinów.

W mniejszym stopniu skład zjazdów senatorskich wynikał z obaw zwią­ zanych powietrzem morowym". W większości wypadków fakt istnienia nzarazy w części Korony jest pretekstem do nieuczestniczenia w zjeździe se-natorów którzy nie chcieli opowiadać się po którejś ze stron konfliktu dzie-lącego senat w interregnum.

TEMAYKA OBRAD ZJAZDÓW SENATORSKICH

Problemy będące przedmiotem obrad zjazdów senatorskich można po-grupować według natężenia uwagi, którą im poświęcano.

Tematyka obrad w badanym okresie zmienia się także w czasie. Na po-czątku dominują podczas zjazdów tego typu sprawy związane z konkurencją w przejmowaniu steru rządów w państwie na czas bezkrólewia przez dwie

34 Świętosław Orzelski twierdzi, że Kaski w owym czasie to wioska koronna „słynąca z żubrów, położona o milę od Sochaczewa - Ś. Orzelski, Bezkrólewia, s. 16-17.

najważniejsze prowincje: Małopolskę i Wielkopolskę. Problem ten łączył się ściśle z dyskusjami na temat miejsca prymasa w strukturze politycznej pań-stwa.

Pierwszy zjazd senatorski zwołany był przez prymasa J. Uchańskiego do Łowicza. Wprawdzie arcybiskup gnieźnieński miał nadzieję, że będzie to zjazd, jeśli nie wszystkich, to przynajmniej większości senatorów, oka-zało się jednak, że jest to zjazd senatorów jednej prowincji - Wielkopolski. W tym samym czasie odbywał się prowincjonalny zjazd senatorsko-szla-checki w Krakowie skupiający obywateli Małopolski, który na dodatek za wiązał konfederację. Historycy zajmujący się pierwszym bezkrólewiem ob­