A SEJMEM KORONACYJNYM HENRYKA WALEZEGO (MAJ 1573 R. - LUTY 1574 R.)
INICJATYWA ZWOŁANIA. CEL ZJAZDÓW
Zjazd elekcyjny mocą swojej uchwały zwołał na 1 września sejmiki, a na 4 października sejm koronacyjny. Zanim doszło do obrad zjazdów partykularnych w tym terminie, Małopolanie 21 lipca 1573 roku zjechali się do Krakowa, zaniepokojeni trudnościami, jakie mieli członkowie po selstwa polskiego wysłani po Henryka Walezego w przejeździe przez zie mie cesarstwa. Wysłali stamtąd do króla elekta list, aby nie czekając na oficjalne poselstwo Rzeczypospolitej, przyjeżdżał jak najszybciej. Poinfor mowali o swoich działaniach Wielkopolan, którzy nie uważali ich za słu szne. Poselstwo miało za zadanie nie tylko reprezentować Rzeczypospolitą i towarzyszyć królowi w drodze do Polski i Litwy, wiozło ze sobą przede wszystkim szereg zobowiązań zaprzysiężonych przez poselstwo francuskie w imieniu elekta, które winny być potwierdzone osobiście przez królewicza francuskiego i jego królewskiego brata Karola I X1 5 5. Zjazd ten nie miał wielkiego znaczenia politycznego, wspominam o nim jedynie, by zwrócić uwagę, iż w sytuacji zagrożenia gromadziły się zjazdy z inicjatywy elit po litycznych województwa czy prowincji, dla doraźnych działań likwidujących mniej lub bardziej skutecznie niebezpieczeństwa zagrażające państwu czy prowincji.
Cel sejmików wrześniowych był ściśle określony: wybór posłów na ko ronację i sejm koronacyjny. „Oznajmienie króla nowo obranego" podkre ślało, że posłowie mieli posiadać pełną moc, by poza wysłuchaniem przy sięgi monarszej radzić o obronie, a więc i o finansach państwa, a także o reformie sądownictwa, przede wszystkim apelacyjnego156. Zasięg tema tyki obrad sejmu koronacyjnego zawarty w uchwałach elekcyjnych był nie bez wpływu na problematykę obrad lokalnych zjazdów przedkoronacyjnych. Nie mogło to jednak ograniczać dyskusji zjazdowych. Szlachta zgroma dzona na sejmikach we wrześniu 1573 roku poza wspomnianymi kwestiami widziała szereg innych, które jej zdaniem musiały zostać pilnie rozwią zane.
155 M. Serwański, Henryk III Walezy w Polsce, Kraków 1976, s. 134. 156 Volumina Legum, t. II, Petersburg 1859, s. 130-131.
TEMATYKA OBRAD
Była kontynuacją burzliwych dyskusji zjazdu elekcyjnego. Dodatkowo włączano w tok obrad problemy specyficzne dla poszczególnych województw, czekające na pilne rozwiązanie. Prawie na wszystkich sejmikach, o których mamy informacje źródłowe, omawiano kwestie związane z artykułami hen-rykowskimi, nową formułą przysięgi królewskiej i artykułami o pokoju reli-gijnym zawartymi w konfederacji generalnej warszawskiej. Te ostatnie wzbu-dzały najwięcej emocji. Obrady województwa płockiego w Raciążu owoco y protestacją przeciwko konfederacji zawierającą obszerne uzasadnienie
odrzucenia ustanowienia pokoju dla różnych w wierze1 5 7. Pod protesta-cką są podpisy Piotra Myszkowskiego biskupa płockiego, Wojciecha Krasiń-skiego kasztelana sierpKrasiń-skiego i Mikołaja Kossobudzkiego pisarza ziemKrasiń-skiego płockiego. Oni też byli jej głównymi promotorami1 5 8. Mikołaj Kossobudzki w październiku tegoż roku został wysłany przez czterech senatorów do
Hen-ryka Walezego w tajnej misji, mającej na celu przekonanie przyszłego mo-narchy o szkodliwości zaprzysięgania wiezionych przez oficjalne poselstwo Rzeczypospolitej praw1 5 9. Dyskusja na temat konfederacji miała burzliwy przebieg na sejmiku województwa krakowskiego w Proszowicach. Znana nam jest przede wszystkim z dwóch relacji Marcina Izbiedzkiego, scholastyka
krakowskiego: jednej wysłanej do prymasa J. Uchańskiego, drugiej do bi-skupa kujawskiego S. Karnkowskiego160. Podczas obrad tego sejmiku Jan Firlej, wojewoda krakowski, relacjonując przebieg dyskusji elekcyjnych
zasu-gerował, że konfederacja generalna warszawska została zaakceptowana przez przeważającą większość, oparli się jej nieliczni, przede wszystkim senatoro-wie duchowni. Wskazał też na fakt, iż klauzula o pokoju religijnym zawarta
była także w nowej formule przysięgi królewskiej, którą, podobnie jak po-zostałe zobowiązania (miał tu na myśli artykuły henrykowskie i pakta kon-wenta) zaprzysięgli posłowie francuscy w imieniu króla Francji i Henryka
lezego. Z interpretacją tą nie zgodził się w pierwszej chwili Franciszek Krasinski biskup krakowski, wskazując, iż formuła przysięgi monarszej nie zawierała elementów treści konfederacji generalnej warszawskiej. Musiał się s
157
157 Dokładna analiza treści protestacji, w: S. Płaza, Próby reform, s. 141-143. 158 B. PAN, Kr., Teki Pawińskiego, 8336, k. 16v-20; patrz także: W. Smoleński, Udział
szlachty mazowieckiej w elekcjach królów. Szkic historyczny, „Przegląd Historyczny", t. I, Wrszawa 1905, s. 52-66.
159 Stanisław Karnkowski biskup włocławski, Jan ze Służewa wojewoda brzeski kujaw-ski, Jan Działyński wojewoda chełmiński i Stanisław Kryski kasztelan raciąski do Henryka
Walezego, z Włocławka, 13 października 1573, w: Jana Krasińskiego Materiały do pano-wania Henryka Walezjusza, zebr. przez S. Budzińskiego, Warszawa 1852.
160 Czart., 82, s. 163-168: List Marcina Izbiedzkiego do Stanisława Karnkowskiego biskupa włocławskiego, 4 września 1573; Marcin Isbiedzki do U. [J. Uchańskiego], Kraków 4 września 1573, Uchańsciana, czyli zbiór dokumentów wyjaśniających życie i działalność
Jakuba Uchańskiego, wyd. T. Wierzbowski, t. I, Warszawa 1884, s. 207-212.
jednak wycofać z tego stanowiska, po okazaniu mu uchwał. Zgromadzenie zaczęło się zastanawiać, co powinno się uczynić, gdyby król-elekt nie za przysiągł wspomnianych uchwał. Dla przeciwników wspomnianych uchwał przyszedł niechcący w sukurs Stanisław Szafraniec, kasztelan biecki, suge rując, iż senatorowie w interregnum przekraczają swoje uprawnienia (miało się to odnosić do uchwał kaskich). Podchwycił tę myśl autor wspomnianych relacji, Marcin Izbiedzki, i wskazał, iż forum elekcyjne nie ma uprawnień parlamentu, wobec czego wszystko co zostało uchwalone w tym zgroma dzeniu, nie ma mocy prawnej. Odniósł to przede wszystkim do konfedera cji generalnej warszawskiej: „(...) domagać się, aby ta konfederacya wzięła swój skutek et pro privilegio communi computaretur, trzeba się obawiać, abyśmy tę konfederacya, na którą się nie zgadzają nie tylko stany, ale też duchowni wszyscy i świeckich wiele, nie skaziliśmy konfederacyi dawnej i sta tutu omnium consensu utwierdzonego; a każąc rzeczy przedtem tak posta nowione, trzeba się obawiać, by się droga nie ukazała panu przyszłemu si-milia faciendi, czemu przodkowie nasi zabiegając z panem społecznie statut uczynili tym sposobem, że ani znowu żadnej rzeczy stanowić, ani raz po stanowionej odmieniać też ze Zwoleniem stanów, gdyby aliąua pars senato-rum etc. impugnaret, nie może, co teraz mniej możemy czynić, gdy to odmieniać chcemy będąc przez pana, tylko stronami przeciwnymi między sobą (...)"1 6 1. W końcówce listu.do prymasa i biskupa kujaw skiego radzi autor, aby zasugerować przyszłemu królowi, co w tej mierze należy czynić. Myślę, że wspomniana, tajna, październikowa misja Kosso-budzkiego do króla-elekta tutaj ma swoje źródło. Argumentacja przeciwni ków uchwał podjętych na zjeździe elekcyjnym zaprezentowana na zjeździe województwa krakowskiego była bardzo podobna do tej, którą zastosowano w Raciążu. W Proszowicach zwyciężyli jednak zwolennicy zatwierdzenia przez przyszłego króla zarówno konfederacji generalnej warszawskiej, ar tykułów henrykowskich, paktów konwentów, jak i nowej formuły przysięgi koronacyjnej. Widać to w treści instrukcji wręczonej posłom z województwa krakowskiego na koronację1 6 2. Dla poparcia wspomnianych uchwał elekcyj nych, a zwłaszcza konfederacji warszawskiej, wojewoda prosił obecnych na sejmiku o podpisy. Część obecnych podczas obrad uległa tej sugestii. Po słowie na sejm koronacyjny z sejmiku krakowskiego mieli zamierzoną moc we wspomnianych kwestiach, nie mogli odstąpić od zwolnienia króla z przy sięgi na wspomniane uchwały1 6 3. Konieczność zaprzysiężenia przez monar chę wszystkich podjętych przez jego poselstwo zobowiązań zawarte zostało także w instrukcji danej posłom na sejmiku województw poznańskiego i ka liskiego w Środzie. Instrukcja ta zawierała także konieczność zaprzysiężenia
1 6 1 Marcin Izbiedzki do U., Uchańsciana, t. I, s. 209. Podkreśl. E.D.-U.
1 6 2 Instrukcja dana posłom na sejm z sejmiku województwa krakowskiego w Proszowi cach, 1 września 1573, Akta krak., t. I, s. 35.
przez króla-elekta praw danych szlachcie przez poprzednich królów1 6 4. Źró-dła pozostałe po obradach województwa ruskiego w Wiszni nie pozwalają Powiedzieć czy problem wspomnianych uchwał elekcyjnych był
przedmio-tem obrad tego sejmiku. Zachowane w Bibliotece Czartoryskich i Bibliotece Narodowej rękopisy są niekompletne, dostarczają jednak sporo informacji Pozostałych problemach będących przedmiotem dyskusji w województwie ruskim 1 6 5.
Drugą istotną sprawą rozważaną na tych sejmikach był zakres kom petencji zjazdu elekcyjnego. Na sejmiku proszowickim i raciąskim podwa-żabo kompetencje tego zjazdu w zakresie uchwał, które przyszły król miał zaprzysiąc. Na sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego zakwestiono-wano uprawnienia zjazdu elekcyjnego w kwestiach finansów, reformy sądów, zaciągów żołnierskich: „(...) przeto to wszystko, cokolwiek w tych tam
uni-wersałach jest napisano, a zwłaszcza uchwała poborów, apelacyja sądów, przyjmowania żołnierzów (mianowicie w Prusiech), stanowienie hetmanów, którym Pan i Rzeczypospolita płacić nie ma i inne rzeczy, o czym stateczne postanowienie przez nas w Warszawie przez nas nie było, i co do elekcji nie należało, żadnej mocy ani ważności zostawiać nie może, ani m a "1 6 6. Po-dobne zastrzeżenia miała szlachta ruska, dodając, iż doszło do nich, ponie-waż senatorowie już po odjeździe szlachty z pola elekcyjnego rozdali szereg
urzędów. Uważają to za bezprawie, „(...) gdyż Ichmość prawa żadnego do takowych szafunków nie mają" 1 6 7.
Na wrześniowych zjazdach partykularnych poświęcono także uwagę re-formie sądowniczej. Zjazd elekcyjny obligował do tej dyskusji zapowiada-jąc, iż forum sejmu koronacyjnego będzie właściwym miejscem dla prób
Wiązania tego problemu. Sądownictwo zorganizowane przez konfedera-partykularne po śmierci ostatniego Jagiellona miało bardzo różną formę Poszczególnych ziemiach i województwach i nie zawsze zdawało egzamin. Monarchy nie było zaś w Koronie od ponad roku. Poza tym szlachta chciała wykorzystać interregnum do realizacji planów z czasu ruchu egzekucyjnego:
zdjęcia z monarchy obowiązku sprawowania sądów apelacyjnych. Wojewódz-two ruskie musiało poświęcić temu problemowi sporo uwagi. Wskazują na to sugestie zawarte w „Potwierdzeniu kapturu gliniańskiego": województwo
1 6 4 Instrukcja dana posłom na sejm koronacyjny z sejmiku przedsejmowego województw i kaliskiego w Środzie, 2 września 1573 roku, Akta sejm. pozn., t. I, s. 16.
165 B. Czart., 82, s. 143-154: „Potwierdzenie kapturu gliniańskiego w Wizny [sic!
po-winno być: „Wiszni"] na sejmiku, który był 1 7-bris AD 1573"; BN, 4538, k. 295-305: "Potwierdzenie kapturu gliniańskiego w Wiszni na sejmiku, który był die Prima Septem-bris AD 1573"
166 instrukcja dana posłom na sejm koronacyjny z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie, 2 września 1573 roku, Akta sejm. pozn., t. I, s. 16.
1 6 7 BN, 4538: „Potwierdzenie kapturu gliniańskiego....die Prima Septembris AD 1573",
ruskie zachowało wcześniejszą formę sądów kapturowych, wzmacniając ich skuteczność przez włączenie starostów, gdyby sędziowie „kapturnicy" zawie dli. Sugerowało posłom na koronację, aby dążyć w mającej nastąpić reformie do jednolitego w skali całego państwa sądownictwa apelacyjnego, z wyklu czeniem jednak narzucania tej koncepcji jakimkolwiek ziemiom, które chcia łyby pozostać przy sprawdzonych na swoim gruncie wzorcach funkcjonowa nia sądów1 6 8. Dążeniom do stworzenia jednolitej formy sądów sprzyjały też województwa: poznańskie i kaliskie. Sugerowały swoim posłom, aby „(...) z wielkim uważeniem namowy te odprawili" 1 6 9. Za reformą sądowniczą opo wiadał się także sejmik województwa krakowskiego, postulując utworzenie na sejmie koronacyjnym specjalnej komisji do prac nad tą reformą1 7 0.
Przedmiotem obrad były także wciąż nie rozwiązane problemy finan sowania wojsk, obrony granic, i - w związku z przedłużającą się nieobec nością króla - prowadzenie podczas interregnum polityki zagranicznej pań stwa. Ziemie ruskie widziały rozwiązanie aktualnych problemów finansowych państwa w konsekwentnym egzekwowaniu należności z dóbr państwowych. Gdyby były prawidłowo płacone, nie byłoby zdaniem szlachty ruskiej -żadnych problemów z oddawaniem należności wojskom zaciężnym1 7 1. Źró dło finansowania wojsk zaciężnych w prawidłowej egzekucji kwarty widziały także województwa: kaliskie i poznańskie. Ewentualne zwołanie pospolitego ruszenia miałoby się odbywać według prawa1 7 2. Instrukcja z województwa krakowskiego nie mówiła nic, zarówno o finansowaniu wojsk, jak i obronie zewnętrznej. Nie świadczy to jednak o poczuciu bezpieczeństwa w tym czasie w tym województwie. Senatorowie zgromadzeni na sejmiku w Proszowicach wysłali do cesarza 2 września Ust w imieniu swoim i swoich kolegów zawia damiający o mającej nastąpić 4 października koronacji Henryka Walezego i o nie słabnącym szacunku do cesarza i całego domu habsburskiego. List podobnej treści wysłany został przez senatorów małopolskich 22 września tegoż roku, prawdopodobnie w związku z niepokojem wynikającym z opóź niającego się przyjazdu króla-elekta1 7 3.
Pozostałe problemy, poruszane na tego typu zjazdach między elek cją a koronacją Henryka Walezego, były zróżnicowane. Wynikały czasami
1 6 8 Jw., s. 295-296.
169 Instrukcja dana posłom na sejm koronacyjny z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie, 2 września 1573 roku, Akta sejm. pozn., t. I, s. 16.
170 Instrukcja dana posłom na sejm z sejmiku województwa krakowskiego w Proszowi cach, 1 września 1573 roku, Akta krak., t. I, s. 35.
171 BN, 4538: „Potwierdzenie kapturu gliniańskiego w Wiszni na sejmiku, który był die Prima Septembris AD 1573", k. 298-298v.
172 Instrukcja dana posłom na sejm koronacyjny z sejmiku przedsejmowego województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie, 2 września 1573 roku, Akta sejm. pozn., t. I, s. 16.
1 7 3 Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wiedeń, Polen I, 21, nlb: „Senatorowie zgromadzeni w Proszowicach do cesarza", 2 września 1573 r.; tamże, nlb: „Senatorowie koronni do cesarza", z Krakowa, 22 września 1573 r.
Z trudności lokalnych związanych z bezkrólewiem, bądź też warunkowane były doświadczeniami elit politycznych ziemi czy województwa. Skąpy ma ł źródłowy pozostały po zjazdach partykularnych z drugiej połowy 1573
roku nie pozwala na wnikliwe porównania roli spełnianej przez poszczególne zgromadzenia ziem i województw w tym okresie. Szlachta województwa
ru-skiego na przykład we wrześniu 1573 roku była nadal pełna obaw co do przyszłych, jednakowych praw dla wszystkich należących do stanu
szlachec-kiego. Widać to wyraźnie w artykułach zawartych w „Potwierdzeniu kapturu gliniańskiego...", który zawiera m.in. instrukcję dla posłów na sejm korona cyjny. W jednym z nich szlachta ruska każe pociągnąć do odpowiedzialności
pisarzam który zbierał podpisy na akcie elekcyjnym Henryka Walezego. Nie wszystkie bowiem nazwiska i pieczęcie obecnych Rusinów się tam znala-zły. Rycerstwo tych ziem polecało także swoim posłom wniesienie na sejm
koronacyjny konieczności rewizji przywilejów, dochodów i podatków miej-skich. Tego typu indywidualna problematyka znajdowała miejsce w każ-dej instrukcji dawanej posłom na przyszłą koronację.
Posłowie w myśl uniwersałów elekcyjnych mieli przybyć na sejm koro ny z niezamierzoną mocą. W zasadzie żaden z sejmików, co do których
pozostały informacje źródłowe do tego się nie zastosował.
4. ZJAZDY PARTYKULARNE
MIĘDZY UCIECZKĄ HENRYKA WALEZEGO (18 CZERWCA 1574 R.) A DRUGĄ KONWOKACJĄ (30 SIERPNIA - 18 WRZEŚNIA 1574 R.) Zanim król bez pożegnania opuścił Polskę, po sejmie koronacyjnym być może zebrały się w niektórych ziemiach sejmiki. Sejm ich wprawdzie nie przewidywał, mamy jednak informacje o sejmiku relacyjnym w Bel-zie odbywającym się 6 kwietnia1 7 5. Musiało to być jednak incydentalne,
w zasadzie zgromadzenie w Krakowie jeszcze trwało, a i źródeł na temat zjazdów partykularnych w maju i w pierwszej połowie czerwca 1574 roku
brak. Ucieczka króla była zaskoczeniem dla większości176. Przede
wszyst-1 7 4 BN, 4538, k. 295-305: „Potwierdzenie kapturu gliniariskiego w Wiszni na sejmiku, który był die Prima SePtembris AD 1573"
-175 W' Sobieski Trybun s. 174-176.
176 Przewidział ją Mikołaj Krzysztof Radziwiłł: 16 czerwca 1574 roku pisał do Wa-leriana Protaszewicza biskupa wileńskiego: „Jeślić Pan Bóg króla Pana naszego serce
odmieni, że od nas do Francyi nie pojedzie, dokąd się zgoła porywa, pewnie religionis ne-gatium snadnie pójdzie (...), a jeśli już nas opuści, Pan Bóg wie co z drugiego za ratunek znać będziem", w: SRP, t. VIII, s. 7.
kim jednak państwo nie było przygotowane na nowe bezkrólewie. Dla bez pieczeństwa wewnętrznego i uporządkowania polityki zagranicznej, a także finansów państwa sejm koronacyjny nic nie uczynił. Znowu, jak po śmierci Zygmunta Augusta, trudne do rozwiązania problemy funkcjonowania pań stwa pod nieobecność monarchy musiały zostać przeniesione na zjazdy.
INICJATYWA ZWOŁANIA. T E R M I N Y ZJAZDÓW
Zjazdy partykularne z tego okresu zwołane zostały przez dwa gremia-W gremia-Wielkopolsce zwołał je zjazd poznański 28 czerwca 1574 roku, a zjazdy w całej Koronie zwołane zostały przez odbywający się 29 czerwca zjazd kra kowski. Zjazd ten zlecił ich organizację wojewodom i kasztelanom. Prymas wówczas chorował i oba wspomniane zjazdy mobilizowały go do przejęcia przez niego przypisywanych mu obowiązków pod nieobecność króla, ale wiek i choroba zmniejszyły jego aktywność w tym czasie1 7 7.
Zjazdy partykularne z tego okresu, o których mamy informacje1 7 8, ob radowały między 12 lipca a 8 sierpnia (12 VII - województwo sandomierskie, 15 VII - lubelskie, 16 VII - krakowskie, 20 VII - rawskie, 24 VII - wojewódz twa brzeskie i inowrocławskie, 26 VII - województwa poznańskie i kaliskie, 27 VII województwo wołyńskie i bracławskie, 28 VII - województwo ruskie i ziemia chełmska, 2 VIII - ziemia łomżyńska i różańska, 4 VIII - wojewódz two płockie, 8 VIII - ziemia liwska). Duży rozrzut chronologiczny zjazdów partykularnych w tym okresie pozwala przypuszczać, iż istniała możliwość porozumiewania się obradujących z różnych zjazdów. Potwierdza to tema tyka obrad.
TEMATYKA O B R A D . F O R M A ZJAZDÓW
Problem, który był obecny na wszystkich znanych mi ze źródeł zja zdach to konieczność zapewnienia pokoju wewnętrznego. W pierwszym bez królewiu dyskusje na różnego typu zjazdach na temat sądownictwa wyka zały konieczność reformy sądów w skali całego kraju, a zwłaszcza sądow nictwa apelacyjnego. Próba przeprowadzenia reformy sądowej na sejmie ko ronacyjnym nie powiodła się. Po ucieczce Henryka szlachta na zjazdach
1 7 7 Haus-, Hof-, und Staatsarchiv, Wiedeń, Polen I 23, nlb: „Kopia listu senatorów wielkopolskich do senatorów małopolskich", z Poznania, 28 czerwca 1574 r.; Polen I 23, nlb: „Kopia listu senatorów koronnych zgromadzonych w Krakowie do pozostałych sena torów", 20 czerwca 1574 r.; Polen I 23, nlb: „Kopia listu arcybiskupa gnieźnieńskiego do senatorów małopolskich", czerwiec 1574.
178 Na podstawie źródeł archiwalnych, na które powołuję się w analizie problematyki obrad, a także na podstawie książki S. Płazy, Wielkie bezkrólewia, s. 42.
Partykularnych, na większości zgromadzeń tego typu, nie myślała w tym momencie o reformie sądownictwa w skali globalnej. Część sejmików po-°stała przy sądach, które funkcjonowały w okresie panowań, inne powró-ciły do sądów kapturowych z okresu pierwszego bezkrólewia, modernizu jąc i usprawniając ich funkcjonowanie, zwłaszcza przez uściślenie przepisów
wykonawczych, a także ustalenie instancji odwoławczej. Problem przyję-cia jednej z tych dwóch opcji sądownictwa nabrał wymiaru politycznego,
większości wypadków te województwa i ziemie, które pozostały przy są-ach wykonywanych w imieniu króla i utrzymały formę sądów z okresu Panowań, opowiadały się za czekaniem na Walezjusza. Pozostałe, bądź to uznały, że król nie potwierdzając uchwał elekcyjnych złamał umowę ze
sta-nami, i wobec tego przestał być ich monarchą, bądź też sądziły, iż powrót króla jest nierealny i wobec tego należy w ramach ziemi lub
wojewódz-twa zabezpieczyć pokój wewnętrzny. Sądownictwo czasów interregnum zo-ało wznowione w województwach: sandomierskim, krakowskim, rawskim, ruskim, poznańskim i kaliskim, brzeskim i inowrocławskim179. W świetle znanych nam źródeł przy sądach wykonywanych w imieniu króla pozostały:
województwo płockie i ziemia liwska1 8 0. Przykładowo, także województwo wileńskie pozostało przy sądach wykonywanych w imieniu króla, mimo iż Jazd wileński z 10 sierpnia 1574 roku przerodził się w konfederację181. Nie wiemy jaką formę sądownictwa przyjęły pozostałe, wówczas odbywające się, Jazdy partykularne. Już te informacje, które mamy, pozwalają stwierdzić, iż Małopolska, Ruś i Wielkopolska powróciły do sądów z okresu interregnum. Mazowsze, poza województwem rawskim, wykonywało sądy w imieniu Hen ryka Walezego.
Zwraca uwagę fakt, iż rozwiązania modernizujące sądy kapturowe Proponowane przez zjazd sandomierski powielone zostały przez zjazdy
wojewodztw krakowskiego, rawskiego i ruskiego, różniąc się w szczegó-łach (różny był termin początku sądów, rozmaity czas trwania, trochę inaczej chciano rozwiązać apelacje). Sposób funkcjonowania tych sądów jest jednak identyczny. Województwa sandomierskie, krakowskie i rawskie
1 7 9 B.PAN, Kr., Teki Pawińskiego, 8338, k. 1-4: „Laudum sejmiku województwa san-domierskiego w Opatowie"; AGAD, APP, 53, s. 228-241: „Postanowienie, które się stało w Proszowicach na sejmiku 16 Juli 1574"; BJ, 107, s. 273-279: „Konfederacja
wojewódz-twa rawskiego podczas bezkrólewia w roku 1574", 20 lipca 1574; BN, 4538, k. 317-321v: "Postanowienie na zjeździe we Lwowie Panów Dygnitarzów i rycerstwa województwa
ru-skiego, które uczynili po odjechaniu króla polskiego Henryka do Francji dnia 28 lipca 1574 roku"; Matthies Poleyant Tirgatten do prezesa kamery szląskiej o przebiegu obrad sejmiku
średzkiego w Wielkopolsce, relacja z 6 sierpnia 1574 roku, w: A. Mosbach, Wiadomości do Dziejów Polskich, s. 98-100; Ś. Orzelski, Bezkrólewia, s 243.
180 B. PAN, Kr. 8336, k. 25-26: „Sejmik województwa płockiego w Raciążu", 4 sierpnia 1574 B. PAN, Kr., 8322, k. 22-23v: „Artykuły z sejmiku liwskiego".
181 Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wiedeń, Polen I 23, nlb: „Postanowienia wojewódz-twa wileńskiego uczynione na zjeździe w Wilnie", 10 sierpnia 1574 r.
polecały, aby konflikty w miastach sądzone były według statutu toruń skiego; jedynie województwo ruskie włączyło sądownicze problemy mie