Praca domowa

 Nauczyciel prosi o przeczytanie Manifestu Katarzyny II z 14 lipca 1772 r. o pierwszym rozbiorze Polski i odpowiedzi na pytania do źródła (karta pracy nr 2).

 Nauczyciel prosi o analizę tekstu: Motywacja dokonania drugiego rozbioru przez Ka-tarzynę II i odpowiedzi na pytania do źródła (karta pracy nr 3).

 Nauczyciel prosi o zapoznanie się z Aktem abdykacji Stanisława Augusta Ponia-towskiego i odpowiedzi na pytania do tekstu (karta pracy nr 4).

Praca domowa

 Uczniowie wykonują ćwiczenie: Stosunki polsko-rosyjskie w dobie rozbiorów w histo-riografii obydwu krajów, praca z tekstami źródłowymi.

Polska – Rosja: XIV-XVIII wiek. Materiały do nauczania historii

194

„Sen Katarzyny”

https://www.pbslearningmedia.org/asset/xcf290980eng/

Pytania:

 Jakie, według autora rysunku, były cele polityki imperialnej Katarzyny II?

 Wskaż przykłady realizacji takiej polityki w relacjach z Rzeczpospolitą. Czy znasz przykłady analogicznych działań podejmowanych wobec Turcji?

 Na czym polega satyryczny charakter rysunku?

Karta pracy nr 1

Imperium Rosyjskie i rozbiory Rzeczypospolitej

195

Rosyjski dwór cesarski, będąc zmuszony ze względu na interesy własnego impe-rium położyć wreszcie własnymi siłami kres zaciekłości, jaką odznaczają się zachodzące w Polsce nieporządki, przeszkodzić upadkowi państwa, jak również zabezpieczyć sobie sprawiedliwe zaspokojenie swych legalnych praw, wszedł w całkowite rozumienie z ce-sarskim i królewskim dworem oraz z Jego Wysokością królem pruskim, aby na drodze uzgodnionych wysiłków i posunięć osiągnąć te cele, tak nieodzowne ze względu na są-siedztwo ich państw.

Na podstawie takiego porozumienia te trzy dwory ogłosiły już wobec narodu pol-skiego o swoim zamiarze jednomyślnego przystąpienia do dzieła odbudowy w Polsce po-rządku i spokoju, podtrzymania konstytucji tego państwa oraz wolności narodu, mając na względzie utrwalenie jej zewnątrzpolitycznego istnienia i osiągnięcia trwałości, tak bardzo pożądanej dla najżywotniejszych interesów jej sąsiadów.

Jednocześnie Jej Cesarska Mość Carowa Wszechrosji pragnąc dać zadośćuczynienie swemu państwu i narodowi i nie mogąc czekać dłużej na sprawiedliwość ze strony Polski, aby nie powodować uszczerbku dla ich oczywistych interesów, uznała za niezbędne dać im zadośćuczynienie przez przyjęcie w całkowite władanie i na własność niżej nazwanych ziem i posiadłości Rzeczypospolitej Polskiej¹.

Jest rzeczą niewątpliwą, że ziemie, które Rosja bierze pod swoją władzę i przyłącza do swoich posiadłości, stanowią zaledwie skromne wynagrodzenie za to wszystko, co powy-żej zostało udowodnione. Przy tym są to ziemie, które mogą być odstąpione Rosji z naj-mniejszą stratą dla Polski, ponieważ to ustępstwo gwarantuje obu państwom wzajemną korzyść ze względu na granicę bardziej wyraźną i mniej sporną, tak że gdyby Rzeczpo-spolita sama prowadziła pertraktacje w sposób spokojny w sprawie tak nieuniknionego wynagrodzenia, jak to, które jest obowiązkowe w stosunku do Rosji, to ona sama nie mo-głaby zaproponować innych warunków lub ofiarować mniej, jeśli wziąć pod uwagę uza-sadnione prawa Rosji i ich doniosłość.

Хрестоматия по истории СССР, т. 2: 1682-1856, cост. С. С. Дмитриев, М. В. Нечкина, 3-е изд., испр. и доп., Москва 1953, s. 299-300.

Pytania:

 W jaki sposób w manifeście wytłumaczono działania mocarstw podjęte wobec Rze-czypospolitej?

 Jak uzasadniono zabór ziem Rzeczypospolitej dokonany przez Rosję?

Karta pracy nr 2

1 W pierwszym rozbiorze dokona-nym na podstawie konwencji z dn. 5 sierpnia 1772 r., zawartej przez Austrię, Prusy i Rosję, ta ostatnia otrzymała wojewódz-two inflanckie, Białoruś po Dźwi-nę, Zbrucz i Dniepr, razem 1693 mile kwadratowe, zamieszkiwane przez 1 300 000 mieszkańców.

Polska – Rosja: XIV-XVIII wiek. Materiały do nauczania historii

196

Motywacja dokonania drugiego rozbioru przez Katarzynę II

Reskrypt Katarzyny II do ambasadora Jakoba Sieversa z 2 stycznia 1793 r.

Za dowód, jaki w Polsce panuje nastrój umysłów, służy wyznanie znaczniejszych człon-ków przysłanej tu delegacji konfederackiej: skoro wojska rosyjskie ustąpią z Rzeczypo-spolitej, wszystko, zaprowadzone pod ich osłoną, w mgnieniu oka zostanie wywrócone.

Bardziej nas jeszcze obchodziło szerzenie się w Polsce zgubnych doktryn francuskich:

w Warszawie rozpowszechniły się kluby na wzór jakobińskich. Propagują one bezecną na-ukę, która może ogarnąć wszystkie ziemie polskie i dotrzeć do państw sąsiednich. Nie ma takich środków ostrożności, których by nie usprawiedliwiała potrzeba zabezpieczenia się przed niegodziwością jakobinizmu. Wziąwszy pod uwagę niestałość [...] narodu polskiego [...], osobliwie zaś ujawnioną skłonność do wyuzdania i szaleństw francuskich, przycho-dzimy do przeświadczenia, że nie możemy w nim mieć sąsiada spokojnego i bezpiecznego dopóty, dopóki nie będzie doprowadzony do zupełnej bezsilności i niemocy. Nie czyniąc zadość żądaniom króla pruskiego, pozbawilibyśmy Austrię jego pomocy, niezbędnej do walki z rewolucją i do utrzymania równowagi europejskiej, i tak już zachwianej zwycię-stwem Francuzów. Zresztą, król pruski, rozsrożony bezowocnością dotychczasowych nakładów wojennych, w razie, gdybyśmy nie uwzględnili jego żądań, mógłby, uniesiony właściwą sobie porywczością, albo zająć orężnie ziemie Rzeczypospolitej lub też nara-zić nas na nowe uciążliwe kłopoty, do których Polacy najchętniej przyłożyliby swą rękę.

W. Smoleński, Konfederacja targowicka, Kraków 1903, s. 385-386.

Pytania:

 O jakiej konfederacji szlacheckiej wspomina źródło?

 Podaj, jakie uzasadnienie w odniesieniu do kwestii interwencji rosyjskiej w sprawy Rzeczypospolitej znalazło się w źródle.

 Jakie wydarzenie polityczne w Europie, które wpłynęło również na sytuację w Polsce, zaniepokoiło Katarzynę II i skłoniło ją do podjęcia interwencji?

Karta pracy nr 3

Imperium Rosyjskie i rozbiory Rzeczypospolitej

197

My, Stanisław August, z Bożej Łaski Król Polski, Wielki Książe Litewski et c., et c., et c.

Nie szukając w ciągu królowania naszego innych korzyści lub zamiarów, jak stać się użytecznym ojczyźnie Naszej, byliśmy także tego zdania, iż opuścić należy tron w oko-licznościach, w których rozumieliśmy, że oddalenie Nasze przyłoży się do powiększe-nia szczęścia współziomków Naszych lub też przynajmniej umniejsza ich nieszczęścia;

przekonani teraz, że pieczołowitość Nasza na nic się ojczyźnie Naszej nie przyda, kiedy nieszczęśliwa zdarzona w niej insurekcja pogrążyła ją w teraźniejszy stan zniszczenia, i rozważywszy, że środki względem przyszłego losu Polski koniecznie potrzebne z po-wodu naglących okoliczności, a od Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji i innych sąsiednich mocarstw przedsięwzięte, jedynymi są do przywrócenia pokoju i spokojności współobywatelom Naszym, których dobro zawsze było najmilszym przedmiotem starań Naszych – postanowiliśmy przeto z przywiązania do spokojności publicznej oświadczyć, tak jako też niniejszym aktem najuroczyściej ogłaszamy, że wolnie i z własnej woli wyrze-kamy się bez ekscepcji wszelkich praw Naszych do Korony Polskiej, do Wielkiego Księstwa Litewskiego i innych należących do nich krajów, jako też znajdujących się w nich posesji i przynależytości; akt ten uroczysty abdykacji korony i rządu Polski w ręce Najjaśniejszej Imperatorowej Wszech Rosji składamy dobrowolnie i z tą rzetelnością, która postępowa-niem Naszym w całym życiu kierowała. Zstępując z tronu, dopełniamy ostatniego obo-wiązku królewskiej godności, zaklinając Najjaśniejszą Imperatorową, ażeby macierzyńską swą dobroczynność na tych rozciągnęła, których królem byliśmy, i to wielkości Jej duszy działanie wielkim swym sprzymierzeńcom udzieliła. Akt niniejszy dla większego waloru podpisaliśmy i pieczęć nań Nasza wycisnąć rozkazaliśmy.

Działo się to w Grodnie dnia 25 listopada, a roku 32 panowania Naszego Stanisław August, król.

https://pl.wikisource.org/wiki/Akt_abdykacji_Stanis%C5%82awa_Augusta_Poniatowskiego

Pytania:

 W jaki sposób Stanisław August uzasadnia swoją abdykację?

 Na czyje ręce król składa abdykację?

 Jakie oczekiwania ma król wobec carycy Katarzyny II?

Karta pracy nr 4

Polska – Rosja: XIV-XVIII wiek. Materiały do nauczania historii

198

Ćwiczenie: Stosunki polsko-rosyjskie w dobie rozbiorów w historiografii obydwu krajów, praca z tekstami źródłowymi.

 Źródło A

Polityka ekspansji Rosji wobec Europy Wschodniej – a zwłaszcza wobec Polski, rea-lizowana była w dwóch formach. Z jednej strony ugrupowanie militarystyczne otwarcie opowiadało się za bezpośrednimi aneksjami. Wyznawcy tej polityki uważali, że intere-som Rosji najlepiej służy zajmowanie przy każdej nadarzającej się okazji terytorium na-leżącego do jej sąsiadów […].

Politycy natomiast wykazywali większą ostrożność. Panin – główny doradca Katarzy-ny w sprawach zagraniczKatarzy-nych – trzymał się starszych i bardziej zakonspirowaKatarzy-nych reguł rosyjskiej gry, która polegała na rozbrojeniu rywali obietnicami zapewnienia im ochrony:

ofiara nie była łapczywie pożerana, lecz zjadana powoli i spokojnie – kawałek po kawał-ku. […] Według planu Panina Rzeczpospolita miała nadal pełnić funkcję placówki Rosji w Europie – podporządkowanego jej protektoratu, który ciągłymi manipulacjami moż-na było minimalnym kosztem utrzymywać w stałej zależności. Na początku Katarzymoż-na bez wątpienia przychylała się do tych zamiarów; jedną z istotnych tendencji politycznych okresu rozbiorów jest stopniowe przechodzenie władczyni Rosji od polityki natychmia-stowej konsumpcji do polityki powolnego przeżuwania.

N. Davies, Boże igrzysko, Kraków 2001, s. 478-479.

 Źródło B

Rosja razem z Prusami i Austrią ponosi odpowiedzialność za tragiczny los Rzeczy-pospolitej, nie była jednak inicjatorem rozbiorów i decydowała się na nie w dużej mierze pod naciskiem okoliczności. Jak niejednokrotnie oświadczała Katarzyna II, Rosji było wygodniej mieć na swoich zachodnich rubieżach słabą, ale formalnie niepodległą Polskę, służącą jako swoisty „bufor”, oddzielający Rosję od agresywnych dążeń dwóch sąsiednich imperiów. Naturalnie ani Katarzyna II, ani jej współpracownicy nie mogli przewidzieć tych zgubnych skutków dla Rosji, jakie przyniosły jej te nieszczęsne rozbiory. Jak pod-kreślają współcześni badacze, od tej chwili i na przyszłość problem polski był w centrum rosyjskiej polityki zagranicznej w Europie i Rosja nie mogła na krok postąpić bez niebez-pieczeństwa naruszenia delikatnej równowagi między trzema państwami – uczestnikami rozbiorów. Jednocześnie połączenie w obrębie Rosji wszystkich ukraińskich i białoruskich ziem oznaczało zrealizowanie nadziei tych narodów.

История России: c древнейших времен до начала XXI века, под ред. А. Н. Сахарова, Москва 2011, s. 586-587.

Praca domowa

Imperium Rosyjskie i rozbiory Rzeczypospolitej

199

 Źródło C

Cesarstwo rosyjskie zagarnęło w sumie obszar wielkości ponad 436 tys. kilometrów kwadratowych, zamieszkany przez ok. 5,5 mln ludności. Rosja zagarnęła de facto więk-szość ziem wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, razem przyłączony-mi do Korony w wyniku unii lubelskiej. W skład państwa rosyjskiego weszły także dawne prowincje kawalerów mieczowych […], o które przez długi czas rywalizowało ze Szwecją i Rzecząpospolitą. Przez prawie dwieście lat stanowiły one część potęgi mocarstwowej imperium carów i komunistów. Po dwustu latach jednak, w momencie kryzysu, okaza-ło się, że zagarniętych podczas rozbiorów prowincji nie udaokaza-ło się na stałe zunifikować z Rosją. Dotyczy to także obszarów, które podobnie jak Rosja wyrosły z tradycji rusko--bizantyjskiej. Czyżby okres współistnienia w Rzeczypospolitej Obojga Narodów wywarł tak duży wpływ na ich charakter, że i dzisiaj zamieszkujące je narody wykazują własne ambicje narodowe i nie chcą stanowić części państwa rosyjskiego?

M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2002, s. 717-718.