Prawa pacjenta – podmiotowy oraz przedmiotowy zakres

Nie ulega wątpliwości, że beneficjentem przepisów od-noszących się do praw pacjenta jest – zgodnie z tytułem poszczególnych regulacji sam pacjent. Zgodnie z definicją zawartą w pr.pacj. – pacjentem jest nie tylko taka osoba, która korzysta ze świadczeń zdrowotnych, ale też każdy, kto zwraca się o ich przeprowadzenie przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub wykonujący zawód medyczny.

9 Gwarancją ustawową dla niektórych praw wskazanych w Kon-stytucji RP jest także kodeks cywilny, który przewiduje ochronę dóbr osobistych oraz odpowiedzialność cywilną za ich naruszenie. Do kodeksu cywilnego odwołuje się sam ustawodawca, który przewiduje – w razie naruszenia praw pacjenta – obowiązek zapłaty zadośćuczy-nienia w oparciu o art. 448 k.c.

Prawa pacjenta – obowiązujący stan prawny

85 Grono osób zobowiązanych do poszanowania praw pacjenta jest znacznie szersze. Obowiązek ten ciąży na każdym podmiocie, który udziela świadczeń opieki zdro-wotnej, w szczególności na lekarzu10, pielęgniarce (położ-nej), ratownikach medycznych, ale też diagnostach labo-ratoryjnych oraz rehabilitantach. Nie ma znaczenia, czy osoby te wykonują czynności zawodowe na podstawie umowy o pracę, umowy o świadczenie usług („kontraktu”) czy też w ramach indywidualnej, specjalistycznej lub grupowej praktyki. Przestrzeganie praw pacjenta łączy się ponadto z prawidłowym funkcjonowaniem podmiotów leczniczych, zarówno szpitali, jak i przychodni czy porad-ni, ale też zakładów opiekuńczo – wychowawczych oraz laboratoriów diagnostycznych. Obowiązek ten mają po-nadto inne podmioty występujące w ramach systemu opieki zdrowotnej oraz organy władzy publicznej właściwe w zakresie ochrony zdrowia, w tym Minister Zdrowia, Narodowy Fundusz Zdrowia, wojewodowie, oraz jednostki samorządu terytorialnego11.

Dokonując oceny zakresu przedmiotowego należy podkreślić, że pacjentowi przyznanych zostało kilkanaście różnych uprawnień:

• prawo do świadczeń zdrowotnych,

• prawo do wyrażenia zgody lub sprzeciwu na świad-czenie zdrowotne,

10 Zgodnie z brzmieniem art. 3 ust 2 pr.pacj. ilekroć w ustawie jest mowa o lekarzu, rozumie się przez to lekarza dentystę oraz felcze-ra w zakresie wynikającym z przepisów o zawodzie felczefelcze-ra.

Prawo medyczne w działalności podmiotów leczniczych…

86

• prawo do informacji,

• prawo do tajemnicy informacji związanej z pacjen-tem,

• prawo dostępu do dokumentacji medycznej,

• prawo żądania dodatkowej opinii pielęgniarskiej (po-łożnej) lub konsylium lekarskiego,

• prawo do poszanowania intymności i godności pa-cjenta,

• prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzin-nego,

• prawo do zgłoszenia sprzeciwu wobec opinii lub orzeczenia lekarskiego,

• prawo do umierania w godności i spokoju, • prawo do opieki duszpasterskiej,

• prawo do przechowywania rzeczy wartościowych w de-pozycie.

Co do zasady, zostały one wprowadzone do postano-wień pr.pacj., z wyłączeniem prawa do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, które wynika z przepisów ustawy o tym samym tytule. Przed-stawienie wszystkich prerogatyw pacjenta oraz powstają-cych na ich tle wątpliwości wymaga dokonania szczegó-łowej analizy. Dlatego przedmiotem niniejszej części będą podstawowe prawa pacjenta: do świadczeń opieki zdro-wotnej finansowanych ze środków publicznych, do świad-czeń zdrowotnych, oraz do informacji, w tym tajemnicy informacji związanej z pacjentem. Szczególne znaczenie należy ponadto przypisać uprawnieniu do wyrażenia

Prawa pacjenta – obowiązujący stan prawny

87 świadomej zgody pacjenta na udzielane mu świadczenie wraz z określeniem sytuacji, kiedy może być zastosowany wobec tego podmiotu przymus leczenia lub zgoda w ogóle nie jest wymagana.

Podkreślenia wymaga, że ustawodawca nie tylko nor-muje prawa pacjenta, ale też wskazuje sankcje ich niedo-chowania. W razie zawinionego naruszenia ustawowych prerogatyw sąd może przyznać poszkodowanemu odpo-wiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 k.c. Jedynie w razie nieprzestrzegania prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności sąd może, na żądanie małżonka, krewnych lub powinowatych do drugiego stopnia w linii prostej lub przedstawiciela ustawowego zasądzić odpo-wiednią sumę pieniężną na wskazany przez nich cel społeczny. Przyznanie zadośćuczynienia lub odpowiedniej sumy pieniężnej na podany przez uprawnionego cel spo-łeczny służy naprawieniu szkody niemajątkowej nazywa-nej potocznie krzywdą. Pełni ono funkcję kompensacyjną, chociaż prowadząc do polepszenia stanu majątkowego może poprawić także stan psychiczny pacjenta12. Przy-znanie członkom rodziny prawa żądania sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny pełni dodatkowo funkcję represyjną.

Chociaż wprowadzenie prawnych konsekwencji naru-szenia praw pacjenta jest niewątpliwą zaletą omawianych przepisów, ustawodawca zastrzegł, od wprowadzonej

12 Wyrok Sądu Najwyższego z 22 maja 1980 r., II CR 131/80, wy-rok Sądu Najwyższego z 13 października 1987 r., IV CR 266/87.

Prawo medyczne w działalności podmiotów leczniczych…

88

przez siebie zasady, pewne wyjątki. Dotyczą one trzech praw, których niedochowanie nie zostało obwarowane żadną sankcją. Do kategorii tej należą: prawo pacjenta do przechowywania rzeczy wartościowych w depozycie za-kładu opieki zdrowotnej, informacji o rodzaju i zakresie świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmioty udzielające świadczeń zdrowotnych oraz dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia. O ile dwa pierwsze wyjątki nie budzą większych zastrze-żeń, o tyle wyłączenie możliwości dochodzenia zadośću-czynienia w razie nieuzasadnionej odmowy dostępu do dokumentacji medycznej może już rodzić uzasadnione wątpliwości. Motywem wprowadzenia takiego rozwiązania był zapewne fakt, że wskazane prawo pacjenta nie ma ściśle osobistego charakteru, w każdym jednak przypad-ku przyznanie określonego uprawnienia niepopartego żadną sankcją osłabia ochronną funkcję takiego rozwią-zania. Ustawodawca przewidział ponadto możliwość ograniczenia praw pacjenta, które może nastąpić jedynie w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów, a w przypadku prawa do kontaktu osobistego, telefonicz-nego lub korespondencyjtelefonicz-nego – także ze względu na możliwości organizacyjne podmiotu leczniczego. Ustawa pr.pacj. nie wyjaśnia pojęcia zagrożenia epidemicznego ani nie odwołuje się do postanowień innego aktu prawne-go, chociaż termin ten został zdefiniowany w ustawie z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Zgodnie z art. 2 pkt 31

zagro-Prawa pacjenta – obowiązujący stan prawny

89 żenie epidemiczne to zaistnienie na danym obszarze warunków lub przesłanek wskazujących na ryzyko wy-stąpienia epidemii13. Wydaje się, że pominięcie odpowied-niego odesłania było zabiegiem celowym, w pr.pacj chodzi bowiem o szersze ujęcie tego terminu. Dlatego będzie spełniać kryteria takiego „zagrożenia” jesienna epidemia grypy lub ryzyko wystąpienia innych schorzeń o podłożu wirusowych. Prawo pacjenta może być ponadto ograni-czone ze względu na dużą ilość osób na salach (jeśli przy każdym chorym znajdowałby się osoba bliska uniemożli-wiałoby to niejednokrotnie udzielanie świadczeń zdrowot-nych, naruszałoby intymność pacjenta) lub pobyt pacjen-ta na określonym oddziale, np. intensywnej terapii, onko-logii czy perinatoonko-logii.

3. Prawo do świadczeń opieki zdrowotnej