Prawa ucznia w szkole

„Prawa ucznia”, jak się okazuje, są pojęciem niezwykle szerokim, tym bardziej że ustawodawca, wprowadzając takie pojęcie na gruncie ustawy o systemie oświaty, nie pokusił się o żadną definicję, nakładając jedy-nie w art. 60 obowiązek szkoły lub placówki publicznej do określenia praw uczniów w szkolnych statutach³⁶. Chociaż mówiąc „prawa ucznia”, ukrywamy pod tym pojęciem zupełnie inne znaczenia, bo mogą być to prawa człowieka odnoszące się do ucznia, uprawnienia bądź przywileje ucznia, mogą to być specyficzne prawa ucznia wynikające z przepisów

34 Ibidem, s. 17.

35 Ibidem, s. 17.

36 M. Osuch, op. cit., s. 47.

prawa oświatowego, a wreszcie mogą to być prawa dziecka³⁷. Ale czy w związku z tym konieczna jest jedna obowiązująca definicja w tym za-kresie? Elżbieta Czyż z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, wyjaśnia-jąc znaczenie praw ucznia, posługuje się następuwyjaśnia-jącym stwierdzeniem:

„są to podstawowe prawa człowieka realizowane na gruncie konkretnej rzeczywistości szkolnej”³⁸. Tak więc prawa ucznia chronią każdą osobę, która występuje w roli ucznia i pozostaje w relacji z systemem oświa-ty, są zbiorem norm prawnych, które mają na celu ochronę interesów ucznia w  szkole³⁹. Uznanie i  poszanowanie praw człowieka, dziecka, ucznia w szkole jest jednym z podstawowych wymogów funkcjonowa-nia demokratycznego społeczeństwa, natomiast wolność i równość to podstawowe „idee i wartości nowożytnej cywilizacji”⁴⁰.

Pod wpływem ratyfikacji Konwencji o  Prawach Dziecka i  ogólnej demokratyzacji życia społecznego podjęto próbę zapisania praw ucznia w prawie oświatowym⁴¹. W ten właśnie sposób idee zawarte w aktach prawa międzynarodowego znalazły swój wyraz w Konstytucji Rzeczy-pospolitej Polskiej oraz w aktach prawnych niższego rzędu, czyli przede wszystkim we wcześniej przywołanej przeze mnie ustawie o systemie oświaty⁴². Biorąc za podstawę wszystkie akty prawne regulujące proble-matykę praw człowieka, praw dziecka, praw ucznia, chciałabym zapre-zentować te prawa ucznia, które są najbardziej adekwatne do sytuacji szkolnej.

Artykuł 42 Konwencji o Prawach Dziecka stanowi: „Państwa-strony zobowiązują się do przestrzegania informacji o zasadach i postanowie-niach niniejszej konwencji zarówno wśród dorosłych, jak i  dzieci, wy-korzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki”⁴³. Tak więc na

37 Ibidem, s. 47.

38 B. Bocian, Prawa ucznia w  szkole na przykładzie prawa do prywatności, „Nowa Szkoła”, 2008, nr 2, s. 31.

39 Ibidem, s. 31.

40 Ibidem, s. 31.

41 E. Czyż, Prawa ucznia w szkole, wyd. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warsza-wa 2002, s. 4.

42 B. Bocian, op. cit., s. 31.

43 E. Czyż, Prawa ucznia…, op. cit., s. 13.

władzach szkoły spoczywa obowiązek dostarczenia uczniom podstawo-wych informacji na temat ich praw⁴⁴. Jak należy rozumieć to prawo?

Przede wszystkim jako dostępność wiedzy o prawach i uprawnieniach, powszechna dostępność statutu szkoły, wszelkich regulaminów, pod-staw ich tworzenia, procedur odwoływania się czy roszczenia⁴⁵.

Prawo do równego traktowania wobec prawa to nic innego jak jed-nakowe ocenianie bez względu na status ucznia, a także równe trakto-wanie w sytuacji konfliktu z nauczycielem, w tym również możliwość uzyskania wsparcia w sytuacji dowodzenia swoich racji lub obiektywne-go wyjaśniania sprawy⁴⁶. Prawo to bez wątpienia wpływa na proces hu-manizacji stosunków uczeń – nauczyciel. Nakłada na nauczycieli nie tyl-ko wymóg równego traktowania poprzez niedemonstrowanie własnych sympatii czy antypatii dla poszczególnych uczniów, ale przede wszyst-kim nie pozwala na kreowanie sytuacji mogących wywołać u uczniów poczucie zróżnicowania ich pozycji w szkole⁴⁷. Gwarancją tego prawa są zapisy Konwencji, a mianowicie: „Państwa-Strony w granicach swojej jurysdykcji będą respektowały i gwarantowały prawa zawarte w niniejszej konwencji wobec każdego dziecka, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, nie-zależnie od rasy, koloru skóry, płci, języka, religii, poglądów politycznych, statusu majątkowego, niepełnosprawności, cenzusu urodzenia lub jakie-gokolwiek innego tego dziecka albo jego rodziców bądź opiekuna prawne-go. Państwa-Strony będą podejmowały właściwe kroki dla zapewnienia ochrony dziecka przed wszelkimi formami dyskryminacji lub karania ze względu na status prawny, działalność, wyrażane poglądy lub przekona-nia religijne rodziców dziecka, opiekunów prawnych, członków rodziny”⁴⁸. Wolność wypowiedzi, wolność słowa – wiąże się ściśle z prawem do informacji, a więc z możliwością przekazywania i otrzymywania infor-macji⁴⁹. Z prawa tego wynikają pewne obowiązki wychowawców i na-uczycieli, bowiem dotyczy to obowiązku udzielania informacji,

względ-44 Ibidem, s. 13.

45 M. Osuch, op. cit., s. 50.

46 Ibidem, s. 50.

47 Ibidem, s. 10.

48 E. Czyż, Prawa ucznia..., op. cit., s. 67.

49 Ibidem, s. 33.

nie wskazania sposobu ich realizacji. W każdej sytuacji uczeń powinien mieć dostęp do wszelkich informacji, które mogą mieć wpływ na jego sytuację w szkole. Realizacją tego prawa jest m.in. wydawanie gazetki szkolnej bez cenzury, pozyskiwanie informacji z różnych źródeł, a także informacji na temat ucznia – oceny, postępy, prawa ucznia, opinie, ko-pie prac pisemnych, w tym także prac maturalnych⁵⁰.

Prawo do wyrażania swojej opinii należy interpretować jako prawo przynależne wszystkim uczniom tworzącym społeczność szkoły. Każ-demu przysługuje nieskrępowana wolność wyrażania opinii ograni-czona jedynie dobrami osobistymi innych osób. Uczeń ma prawo do kontrowersyjnych, niezgodnych z kanonem nauczania poglądów, choć nie zwalnia go to z  obowiązku znajomości oficjalnej interpretacji⁵¹. W praktyce dotyczy to głównie takich spraw szkolnych, jak: sądy świa-topoglądowe, opinie na temat bohaterów historycznych i  literackich, na temat programów i metod nauczania oraz wszystkich innych spraw szkolno-uczniowskich, w tym pracy nauczyciela⁵². W niektórych spra-wach organizacyjnych wolność tę uczniowie mogą również realizować przy pomocy samorządu, bowiem zgodnie z art. 55 ustawy o systemie oświaty samorząd może przedstawiać radzie szkoły, radzie pedagogicz-nej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły, a w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów.

Natomiast ustawa nie określa, czy i w jaki sposób władze szkoły mają odnieść się do przedstawionych przez uczniów opinii i wniosków, dlate-go też zapis ten ma wyłącznie charakter deklaratywny⁵³.

Jakie korzyści płyną z  wolności wyrażania opinii? Bez wątpienia sprzyja ona podkreślaniu indywidualności, oryginalności myślenia i ak-tywności uczniów, zerwaniu z praktyką unifikacji poglądów i zachowań uczniów jako zasadą kształcenia, natomiast ważne podkreślenia jest to, aby kontrowersyjne opinie i poglądy nie miały wpływu na oceny mery-toryczne uczniów⁵⁴.

50 M. Osuch, op. cit., s. 51.

51 Ibidem, s. 18.

52 M. Osuch, op. cit., s. 51.

53 Ibidem, s. 18.

54 Ibidem, s. 18.

Wolność religijna i światopoglądowa, inaczej: wolność myśli, sumie-nia i  wyznasumie-nia, została zagwarantowana każdemu człowiekowi przez najwyższy akt obowiązującego prawa w Polsce⁵⁵. Natomiast akty prawa niższego rzędu szczegółowo regulują kwestie związane z nauką religii lub etyki w szkole, natomiast bez wątpienia przesłaniem owego prawa jest równe traktowanie niezależnie od wyznawanej religii, światopoglą-du, a także tolerancja wobec odmienności kulturowej, religijnej bądź etnicznej⁵⁶.

Prawo do uznania i  zachowania tożsamości narodowej, etnicznej i językowej gwarantuje ustawa o systemie oświaty – poprzez umożli-wienie uczniom nie tylko poprzez podtrzymanie tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, ale także nauki języka oraz własnej hi-storii i kultury.

Wolność od poniżającego traktowania i karania gwarantuje art. 19 Konwencji: „Państwa-Strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w  dziedzinie ustawodawczej, administracyjnej, społecznej oraz wycho-wawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycz-nej bądź psychiczfizycz-nej, krzywdy lub zaniedbania bądź złego traktowania (…)”⁵⁷. Również zgodnie z przepisami oświatowymi w szkole nie wolno stosować kar naruszających godność i  nietykalność cielesną ucznia⁵⁸. Obwiązuje więc generalny zakaz stosowania jakichkolwiek form prze-mocy, czyli, na przykład, fizycznej, psychicznej, wiąże się to również z zakazem poniżania, obrażania czy wyśmiewania⁵⁹. Można by także po-wiedzieć, że kwestie te są związane z utrzymaniem dyscypliny w szkole;

zostały one pozostawione do określenia przez statuty szkół w formie ka-talogu kar, przesłanek ich zastosowania oraz skorzystania z możliwości trybu odwoływania się. Tak więc każda szkoła sama ustala system kar i nagród oraz tryb odwołania, w tym także przypadki, w których uczeń może zostać skreślony z lisy uczniów w szkole⁶⁰.

55 E. Czyż, Prawa ucznia…, op. cit., s. 45.

56 M. Osuch, op. cit., s. 51.

57 E. Czyż, Prawa ucznia…, op. cit., s. 56.

58 Ibidem, s. 56.

59 M. Osuch, op. cit., s. 51.

60 Ibidem, s. 18.

Prawo do wpływania na życie szkoły poprzez działalność samorzą-dową oznacza, że każdy uczeń z mocy prawa jest członkiem samorządu uczniowskiego i przysługuje mu bierne oraz czynne prawo wyborcze do organów samorządu. Prawo to nie może być ograniczone przez radę pedagogiczną lub dyrekcję szkoły ani nie jest uzależnione od wyników w nauce danego ucznia⁶¹.

Prawo do prywatności w  myśl Konwencji oznacza, że: „Żad-ne dziecko nie będzie podlegało arbitral„Żad-nej lub bezpraw„Żad-nej ingerencji w sferę jego życia prywatnego, rodzinnego lub domowego czy w kore-spondencję ani bezprawnym zamachom na jego honor i  reputację.

Dziecko ma prawo do ochrony prawnej przeciwko tego rodzaju ingeren-cji lub zamachom”⁶².

W szkole prawo do prywatności powinno oznaczać ochronę da-nych osobowych, a  więc przykładowo: informacji o  stanie zdrowia czy wyników testów psychologicznych itp.⁶³. Obejmuje ono prawo do posiadania rzeczy prywatnych i ich nietykalność, a także zakaz jakiej-kolwiek ingerencji w obszar prywatny, w tym komentarzy odnośnie sytuacji rodzinnej, prywatnej, osobistej ucznia bądź też zakaz zapo-znawania się z korespondencją ucznia⁶⁴.

Posiadanie praw jest nierozerwalnie związane z możliwością rosz-czenia⁶⁵. Każdy ma prawo oczekiwać przestrzegania jego praw, a w sytu-acji nieprzestrzegania powinien móc zwrócić się do właściwej instytucji, która wystąpi w obronie jego praw, rozstrzygnie, czy prawo zostało ruszone i określi ewentualne konsekwencje wobec tego, kto prawa na-ruszył⁶⁶. Mowa tu o prawach proceduralnych, czyli możliwości jawnego, zrozumiałego, adekwatnego do wieku i skutecznego dochodzenia swo-ich praw, także prawo do obrony w sytuacji konfliktowej z nauczycie-lem, do dokładnego wyjaśnienia stawianych zarzutów, odwołania od

61 Ibidem, s. 10.

62 E. Czyż, Prawa ucznia…, op. cit., s. 64.

63 Ibidem, s. 64.

64 M. Osuch, op. cit., s. 51.

65 E. Czyż, Prawa ucznia…, op. cit., s. 74.

66 Ibidem, s. 74.

wszelkich decyzji, postanowień czy kar⁶⁷. Obowiązujące w tym zakresie akty prawne nie przewidują jednolitego systemu ochrony praw uczniów i każda szkoła może ustanowić swoje własne zasady.

Wymienione i opisane powyżej prawa ucznia to w zasadzie taki mi-nimalny, treściwy i, co istotne, uniwersalny katalog praw człowieka--ucznia⁶⁸. A może lepiej jest powiedzieć, że prawa ucznia to nie tyle pisa-ny kodeks, co styl pracy harmonijnie równoważący uczniowskie prawa i obowiązki⁶⁹. Zdaniem W. Okonia i wielu innych pedagogów środowi-sko szkolne, obok środowiska rodzinnego, spełnia bardzo ważną rolę w kształtowaniu osobowości młodego człowieka, w przygotowywaniu go do poszanowania własnej godności oraz godności i praw innych ludzi – kolegów, nauczycieli, rodziców. To właśnie w szkole ten młody człowiek poznaje istotę przysługujących mu praw, wolności, ale także i obowiąz-ków, to w niej doświadcza tego, czy i jak jego prawa są realizowane oraz uczy się poszanowania praw i wolności innych ludzi⁷⁰. Dlatego edukacja pomaga lepiej zrozumieć potrzebę równoważenia postępu materialnego kultywowaniem wartości społecznych, moralnych i duchowych, wśród których prawa i wolności człowieka zajmują miejsce szczególne⁷¹.