Samorządność uczniowska swymi korzeniami sięga już w czasów oświecenia, lecz od XIX stulecia poczęła zanikać z powodu wpływów politycznych. O rzeczonej samorządności powiedzieć można, iż wywo-dzi się z:
• odwiecznej funkcji dziecięcych pomocników; od zawsze wycho-wawcy swoim podopiecznym powierzali funkcję opiekunów dla swoich kolegów i koleżanek w szkołach, bursach itp., nadzorowali w ten sposób ład i porządek wśród rówieśników,
• począwszy od epoki renesansu – prób nauczania poglądowego w zakresie historii, znajomości współczesnego prawa i ustroju państwowego przez organizowanie „republik szkolnych”, „sejmi-ków szkolnych”, „sądów”,
• począwszy od epoki renesansu – kółek uczniowskich zorganizo-wanych dla uczniów najzdolniejszych, mających na celu ich do-datkowe dokształcenie,
• wzorowania się na znacznej i autentycznej samorządności mło-dzieży uniwersyteckiej (od średniowiecza poczynając), która w swoich „nacjach” próbowała zaspokoić potrzeby studenckiego życia – dydaktyczne, samopomocowe, zabawowe.
Studenci uniwersyteccy poprzednich wieków posiadali organizacje samorządu nastawionego na zaspokojenie autentycznych potrzeb mło-dzieży. Natomiast w szkołach średnich zarodki samorządów pojawiły się dopiero w końcu XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku. Właśnie Pol-ska należała do przodujących krajów świata poprzez ożywienie i uno-wocześnieniu myśli pedagogicznej – przez działaczy Komisji Edukacji Narodowej. Tradycja samorządności uczniowskiej sięga Warszawskiej Szkoły Rycerskiej z czasów Stanisława Augusta. Komisja Edukacji Naro-dowej zainicjowała system koleżeńskich sądów rozjemczych i wprowa-dziła koncepcję wielostronnego samorządu uczniów, opracowaną przez Hugona Kołłątaja, a następnie teorię pedagogiczną samorządu uczniow-skiego Bronisława Trentowuczniow-skiego. Janusz Korczak znał dobrze i cenił sobie dzieło Komisji Edukacji Narodowej. Na fali wielkich przeobrażeń ogarniających społeczeństwa formacji kapitalistycznej w pierwszym
ćwierćwieczu XX stulecia samorządy dzieci, młodzieży i uczniów zro-dziły się do nowego i bujnego życia. Powstawały wówczas eksperymen-ty samorządów, które wyzwalały możność twórczości wychowawczej i dydaktycznej, co w końcu spowodowało powołanie do życia modeli samorządów. Samorządy XX wieku zostały ukształtowane w atmosfe-rze zachwianego zaufania w skuteczność wychowania autorytatywnego typu „prowadzenie za rękę”, werbalnego „pouczania”. W Polsce Ludowej nastąpił rozwój samorządów młodzieży i „zasady samorządności”.
Szkolny samorząd uczniowski sięga swymi korzeniami do wieku XVIII i związany jest z powstaniem pierwszej organizacji edukacyjnej na ziemiach polskich, czyli z powstaniem Komisji Edukacji Narodowej.
Ustawa z 1783 roku mówiła również o powołaniu instytucji uczniow-skiej mającej kształt sądów koleżeńskich, które według zamysłu miały rozstrzygać spory. Sądy uczniowskie miały funkcjonować w kolegiach i szkołach parafialnych. Jednak ten pomysł, jak podkreślają historycy, pozostał w sferze założeń. Dopiero Szkoła Rycerska, Uniwersytet Wileń-ski oraz szkoły w Nowogródku, Mińsku, Krzemieńcu i Włodzimierzu Wołyńskim wprowadziły ten pomysł w życie.
Jeszcze w czasach zaborów problemem samorządności uczniowskiej zajął się doskonały filozof i nauczyciel, Bronisław Trentowski. Stworzył on pracę pt. „Chowanie, czyli system pedagogiki narodowej jako umie-jętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży”. Dawał on przyszłym pedagogom porady dotyczące prowa-dzenia samorządów uczniowskich i przyznawał, że samorząd powinien stanowić dla siebie władzę ustawodawczą i wykonawczą, a nauczyciele z założenia mają być jedynie jego strażnikami. Podkreślał, że demo-kracja i samorządność powinny dać początek odrodzenia moralnego w rozumnej młodzieży, która pierwsze kompetencje będzie nabierać w szkole podczas działalności w samorządzie uczniowskim24. Idea B.
Trentowskiego, wyrastająca z tradycji, a zarazem zadziwiająco
nowocze-24 www.edukacja,edux.pl/p-funkcjonowanie-samorzadu-uczniowskiego.php, dostęp dnia 10.11.2014 r.
sna, została prawie w pełni zrealizowana dopiero w XX wieku – przez wspomnianego już Janusza Korczaka.
Rzeczywisty rozwój samorządu uczniowskiego nastąpił dopiero po I wojnie światowej, po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Insty-tucje uczniowskie działały w szkołach, zakładach kształcenia nauczy-cieli i placówkach opiekuńczych, a propagatorami idei samorządności uczniowskiej w szkołach byli między innymi J. Wójcik, M. Sczewińska, H. Rowid, W. Spasowski, L. Jeleńska. Jednak, jak już wspomniano, czo-łową postacią w tej sprawie w okresie międzywojennym okazał się Ja-nusz Korczak25.
Należy wspomnieć o samorządowych grupach wychowanków uni-wersytetów ludowych, które prowadzili wybitni wychowawcy i pedago-dzy, jak: ksiądz Ludwiczak, Ignacy Solarz i Zofia Solarowa oraz Feliks Popławski26.
Propagatorzy samorządu uczniowskiego w XVIII, XIX i XX wieku dali podwaliny działalności samorządów w szkołach, które zostały prze-niesione do czasów współczesnych, szczególnie do czasów po przemia-nach ustrojowych po roku 1989. Należy tylko oczekiwać, by w prakty-ce działanie samorządu oparte było na zasadach praworządności, gdyż tylko w ten sposób przygotujemy młodych ludzi, światłych obywateli znających swoje prawa i obowiązki oraz umiejących z nich korzystać.
W Polsce Ludowej przez wiele lat nie było właściwego klimatu sprzy-jającego rozwojowi samorządu. Naturalną, spontaniczną aktywność dzieci krępowały sztywne zarządzenia Ministerstwa Oświaty.
Zarządzeniem Ministra Oświaty z 1951 roku wprowadzono do szkół podstawowych i średnich regulamin samorządu uczniowskiego.
Według regulaminu samorząd ten miał być powszechną organizacją młodzieżową działającą w ścisłym porozumieniu i całkowitej zgodno-ści z organizacjami szkolnymi ZMP i ZHP. Zarządzenie to zobowiązy-wało nauczycieli do zapoznania się z zasadami organizacji i wychowa-nia zespołu uczniowskiego w radzieckim państwie, gdzie organizacja komsomolska i uczniowska miały charakter młodzieżowej organizacji
25 Ibidem.
26 W. Okoń, Wizerunki…, op. cit., s. 239.
politycznej, a samorząd uczniowski miał pomóc nauczycielowi w wy-chowaniu młodzieży w duchu idei komunizmu.
Po 1956 roku na krótko powstały warunki bardziej sprzyjające sa-morządowym poczynaniom szkoły. Konkretnym przejawem wzrostu aktywnego zainteresowania zagadnieniem samorządu uczniowskiego było zorganizowanie w 1957 roku Podkomisji do spraw Samorządu Uczniowskiego przy Komisji Wychowania ZG ZNP. W tym okresie bar-dzo rozpowszechniły się agendy samorządu uczniowskiego – spółdziel-nie uczniowskie, znane już w polskich placówkach oświatowo-wycho-wawczych przed I wojną światową.
Spółdzielnia uczniowska była i jest jedną z form wychowania spo-łeczno-gospodarczego młodzieży. Wdraża ją do myślenia i działania ekonomicznego, uczy współpracy i organizowania wzajemnej pomocy, służy zaspokajaniu materialnych i kulturalnych potrzeb młodzieży.
Niekorzystnym etapem w rozwoju samorządu uczniowskiego były lata 60. i 70., kiedy wydano zarządzenie ministerialne ograniczające jego działanie w dość istotny sposób. Postulowano wówczas konieczność współdziałania samorządu z organizacjami ideowo-politycznymi, by propagować treści ideowe wśród młodzieży i rozwijać jej zainteresowa-nia polityczno-społeczne. Zlikwidowano wszelkie przedstawicielstwa ogólnoszkolne i międzyszkolne organy samorządowe, pozostawiając tylko samorządy klasowe. Wytyczne ustalały zakres i formę działalno-ści oraz strukturę organizacyjną samorządu. Na opiekuna samorządu uczniowskiego wyznaczały dyrektora szkoły.
W konsekwencji takiej polityki oświatowej samorząd uczniowski przez przeszło 10 lat nie pełnił właściwej odnośnie swej nazwy funk-cji. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 1982 roku określi-ło status formalnoprawny samorządu uczniowskiego. Wytyczyokreśli-ło tylko ogólne zasady działalności samorządu uczniowskiego, dając tym sa-mym młodzieży pewną swobodę w realizacji inicjatyw samorządowych.
Należy jednak zaznaczyć, że dokument ten nie uchylił mocno krytyko-wanego przez młodzież kodeksu ucznia z 1975 roku, a Zarządzeniem Ministra Oświaty i Wychowania z 1984 rok, w dalszym ciągu odwołując się do tradycji, postulowało współdziałanie szkół z organizacjami ide-owo-wychowawczymi. Statut samorządu zakładał, że młodzież ma być
współpartnerem nauczyciela i współgospodarzem szkoły. Jednak pełne upodmiotowienie i partnerstwo ucznia w szkole było niemożliwe – sa-morząd był sterowany przez nauczycieli, dyrekcje szkół i władze oświa-towe.
Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty dała nowe szanse polskiej oświacie i szkolnej samorządności. Uspołecznienie szkoły państwowej, rozwój szkół twórczych, autorskich, integracyjnych, powoływanie rad szkolnych (placówek) i stanowisk rzecznika praw uczniów oraz doradcy działalności samorządowej czy wreszcie zagwa-rantowana prawnie działalność samorządów uczniowskich stanowiły przykład urzeczywistnienia idei samorządności w praktyce edukacyjnej.
3.3. Cele, funkcje i zadania