(fragment)
N
iniejszy pseudoepigraf jest pouczeniem skierowanym do kleru, wy-jaśniającym w jaki sposób należy sprawować opiekę duszpasterską nad wierny-mi. Zawarte w nim zalecenia dotyczą postępowania prezbiterów w sytuacjach codziennych, zachowania przez nich umiaru w jedzeniu i piciu oraz warunków w jakich powinni sprawować eucharystię. Pseudo-Jan nakazywał celebransom uważnie przyglądać się osobom uczestniczącym w liturgii i wypatrywać herety-ków, aby uniemożliwić im przystąpienie do komunii. Epitymie, kończące utwór, podają kary kanoniczne dla cudzołożników, zabójców, kłamców, wymieniają rów-nież okoliczności, w których należy wykluczyć ze stanu duchownego kapłana lub mnicha.Zaprezentowany poniżej fragment ma charakter ostrzegawczy, wzywa do nie wpuszczania bogomiłów do domu. Autor, aby ułatwić rozpoznanie heretyków, zwraca uwagę na te elementy bogomilstwa, które znajdują wyraz w życiu co-dziennym, tj. obowiązujący bogomiłów zakaz spożywania wina i mięsa, potępie-nie przez nich instytucji małżeństwa, odrzucepotępie-nie sakramentu eucharystii i kultu krzyża, a pomija rozważania na temat natury zła czy genezy Wszechświata. Taki dobór treści sugeruje również, że adresatem tekstu było niższe duchowieństwo, nie zawsze dysponujące wykształceniem teologicznym.
Czas napisania utworu pozostaje nieznany. Najstarsze znane kopie O prawie
kościelnym pochodzą z ruskich nomokanonów z XIII wieku, nie zawierają one
jed-nak interesującego nas ustępu. Być może fragment antybogomilski jest później-szym dodatkiem. Pojawia się on w odpisach proweniencji południowosłowiań-skiej, z których dwa najwcześniejsze pochodzą z XIV w. Siedem kolejnych datuje się na wiek XV. Uczeni badający wyjątek antybogomilski najczęściej umiejscawiają jego powstanie w dwunastowiecznej Serbii, lub szerzej: w krajach południowo-słowiańskich, w XII–XIV wieku. Nie są znane żadne analogiczne utwory greckie. Podstawą zaprezentowanego tu tłumaczenia jest odpis, pochodzący z czternasto-wiecznego rękopisu przechowywanego w klasztorze św. Katarzyny na Górze Synaj.
***
Edycje: V. Jagić, Opis i izvodi iz nekoliko južno-slovenskih rukopisa, „Starine” 6, 1874, s. 149–150;
A. Solovjev, Svedočanstva pravoslavnih izvora o bogomilstvu na Balkanu, „Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine” 5, 1953, s. 34–35; М. Цибранска-Костова, М. Райкова, Богомилите
в юридическите текстове и паметници, „Старобългарска литература” 39–40, 2008, s. 212–213. Źródło: М. Цибранска-Костова, Кратки сведения за богомилите в южнославянски текстове на църковното право, „Български език” 51.1, 2004, s. 49.
Блюдѹт꙽ бѡ слѹгꙑ диꙗволѥ. рекоми бгомили. ꙗко татиѥ идѹть нощию кь симь. и ѡболит꙽ се. и прѣвращають хрⷭ҇тиꙗни ѿ вѣрꙑ бжиѥ. и тако вѣдѹще блюдѣте. вьходещихь вь дѡмꙑ ваше. и ѥмь веди ѥгѡ кь ѥпⷭ҇пѹ. реⷦ҇ ѥмѹ ѥпⷭ҇кпа имамы чителꙗ. а тыи кто ѥси. гор꙽ко бѡ ѥⷭ҇ богомил꙽скоѥ ѹчениѥ братиѥ. месо велеть не ꙗсти. вина не пити. жени не поѥмати. и крⷭ҇тѹ не покланꙗти се. ꙗкоже крⷭ҇ть дрѣвѡ ѥⷭ҇. честнаго дара не приѥмлють. и живѡтворещаго крⷭ҇та. нь и прилагають глюще. ꙗко вино и жена ѿ диꙗвѡла ѥста. рекль бѡ ѥⷭ҇ хⷭ҇ь блжении чтⷭ҇ии срⷣцемь ꙗко тии ба ѹзреть. и вь сихь рѣчехь ѹвѣсте богомилс꙽скѹю и клетѹю. ихь вѣрѹ. и рьци ѥмѹ хⷭ҇ь нѣⷭ҇ заповѣдаль ꙗкоже тꙑи велиши. нь хⷭ҇ь рече не красти ни блѹдь творити. мѹжа и женѹ створиль ꙗ ѥⷭ҇ хⷭ҇ь. не на зло нь на добро бь добрꙑи створи, да напльнит꙽ се вса землꙗ. о месѣ же и о винѣ. не рече бь не ꙗсти ни пиⷮ. нь пиⷮ и ꙗсти не прѣзь сꙑтость. и повелѣниѥмь бжиѥмь все ѿ землѥ родити се апⷭ҇ли гни разлѹчише коѥ ꙗсти коѥ ли не ꙗсти. аще кто ꙗсть ѿ нечистыхь живинь да се не кѹмкѹѥть, и вь црквь да не вьлазить.
Słudzy diabelscy zwani bogomiłami są pogrążeni w błędach. Przychodzą do chrześcijan nocą jak złodzieje, mamią i odwodzą ich od Bożej wiary. Wiedząc o tym, uważaj na wchodzących do twojego domu. [Jeśli spotkasz takiego herety-ka,] powiedz mu: „Biskup jest naszym nauczycielem, a ty kim jesteś?” i chwyciw-szy go, zaprowadź do biskupa.
Bracie, nauka bogomiłów jest godna pożałowania. Zakazują oni jeść mięsa, pić wina, żenić się. Zabraniają oddawać czci krzyżowi, ponieważ krzyż to kawałek drewna. Nie uznają czcigodnego daru1 i życiodajnego krzyża. Twierdzą, że kobieta i wino pochodzą od Diabła, skoro Jezus Chrystus powiedział: „Błogosławieni
czy-stego serca, albowiem oni Boga oglądać będą”2. Po tych właśnie słowach poznasz ich przeklętą bogomilską wiarę. Powiedz takiemu [heretykowi]: „Chrystus nie nakazał tego co ty twierdzisz, ale powiedział «nie kradnij i nie cudzołóż»”. Chrystus stwo-rzył mężczyznę i kobietę, dobry Bóg powołał ich do istnienia nie dla zła, ale dla dobra, aby zaludniła się cała Ziemia3. Bóg nie zabronił jeść mięsa i pić wina, ale po-lecił nam jeść i pić nie więcej niż potrzeba. Z rozkazu Bożego Ziemia wydaje owo-ce, a apostołowie Pańscy wskazali, co można jeść, a czego nie. Jeśli ktoś je mięso zwierząt nieczystych, niech nie przystępuje do komunii ani nie wchodzi do cerkwi.
1 Tj. sakramentu eucharystii.
2 Mt 5,8.
U
twór ten powstał na potrzeby ruchu eremickiego rozkwitającego w XIV w. na Bałkanach pod wpływem hesychazmu. Jego autorem był najprawdo-podobniej mnich z kręgu Grzegorza Synaity. Wydaje się, że tekst napisano w języ-ku greckim, dziś jednak znamy wyłącznie jego słowiańską wersję.Reguła eremicka określa częstotliwość i treść modlitw anachorety, znajdziemy
w niej także różne pouczenia, np. o konieczności przestrzegania postów, podej-mowania pracy fizycznej, posłuszeństwa ojcu duchowemu. Przetłumaczony tutaj fragment jest w istocie jednym z takich napomnień.
Sposób prezentacji mesalianizmu w Regule eremickiej dowodzi, że nazwy tej herezji używano również w odniesieniu do mnichów ortodoksyjnych, którzy w kwestiach kultu odstępowali od praktyk usankcjonowanych przez Kościół. Tę obserwację częściowo potwierdza fragment tzw. Nomokanonu Pseudo-Zonarasa, gdzie mesalianizm został zrównany z autoproskoptyzmem.
W prezentowanym fragmencie na uwagę zasługuje antyikonoklastyczny patos
Reguły: brak ikonostasu, ikony lub choćby krzyża w celi jest jasną oznaką, że jej
mieszkaniec to heretyk.
Najstarsze kopie Reguły pochodzą z XIV w. Wydanie, którego przedruk pre-zentujemy poniżej, jest oparte na ruskim odpisie z XV stulecia. Historia tekstu nie została do tej pory dostatecznie zbadana.
***
Źródła: E.В. Белякова, Скитский устав по ркп. РНБ. Погод. 876, „Древняя Русь. Вопросы
медиевистики” 12.1, 2003, s. 63–95.
Bibliografia: И. Мансветов, Церковный устав, его образование и судьба в греческой и русской церкви, Москва 1885; K. Ivanova, P. Matejic, An unknown work of St. Romil of Vidin (Ravanica),
„Palaeobulgarica” XVII (1993).4, s. 3–14; Е.В. Белякова, Славянская редакция скитского устава, „Древняя Русь. Вопросы медиевистики” 11.4, 2002, s. 28–36.
Подобаеⷮ же въсѣком брат имѣти въ келии своеи иконостаⷭ҇. аще не възможно еⷭ҇ ком стхъ икоⷩ҇ стѧжати. а ѡнъ крⷭ҇тъ. и тако при неⷨ пѣти ставлении каноⷩ҇ въ келии своеи. и кадити иконостаⷭ҇ по ѡбычаю въ врѣмѧ пѣтии съборниⷯ. Аще ли ком не възможно еⷭ҇ кадити по ставлениⷯ. А ѡнъ понѣ единоѧ днмь не поⷣбаетъ ѡставлѣти не покадивь. кромѣ великы нѫжⷣѫ иже по прилчаю згажⷣает сѧ нѣкога. Аще ли не имаⷮ кто в келии своеи таковаго строениа. ꙗкоⷤ реⷱ҇ сѧ и попечечниа ѡ своемь ставѣ. пⷪ прѣданию да еⷭ҇ вѣдомо таковом ꙗко потъкнлъ сѧ еⷭ҇ въ ереⷭ҇ масалїанскѫѧ или потъкнѫти сѧ имаⷮ въскорѣ.
Każdy brat powinien mieć w swojej celi ikonostas, a jeśli nie jest to możliwe, niech śpiewa kanon przed krzyżem. [Każdy powinien] okadzać ikonostas zgod-nie z ustawem w czasie wspólnych modlitw1. Jeśli ktoś nie może kadzić według kanonów, niech chociaż raz w ciągu dnia okadza [święte ikony], chyba, że będzie w ciężkiej niedoli, co może się czasem zdarzyć. Jeśli ktoś nie posiada tych uten-syliów, o których była mowa, w swojej celi, ani nie dba o swoją regułę według obyczaju, niech wie, że popadł w herezję mesaliańską, lub wkrótce w nią popadnie.
1 Mowa tu o liturgii godzin, modlitwach, które były „wspólne” przez to, że obowiązywały wszystkich mnichów. Eremici większość z nich odmawiali samotnie w swoich celach.