Ugruntowany przez wieki stereotyp stosunku Kościoła Wschodniego i Za-chodniego do heretyków i ich nauk dotyczy najczęściej stosów, na których – ra-zem lub oddzielnie – płoną ludzie i księgi. Dlatego często, nawet w poważnych badaniach, zakłada się, że bogomiłowie dysponowali dużą ilością własnych,
ory-ginalnych utworów, które jednak się nie zachowały, jako że płonęły wraz ze swymi
autorami. Tym niemniej źródła historyczne przedstawiają nieco inny obraz dzia-łalności bogomilskich kaznodziejów i stosunku do nich średniowiecznego pań-stwa i Kościoła; gdzie auto-da-fé, przynajmniej na chrześcijańskim Wschodzie, spotyka się wyjątkowo rzadko.
68 Zob.: J. Wolski, Żywot św. Hilariona z Mogleny…, s. 43–57.
69 И. Божилов, България при цар Борил (1207–1218). Съборът срещу богомилите
и Си-нодикът в Неделята на православието, [w:] И. Божилов, А.-М. Тотоманова, И. Билярски, Борилов синодик…, s. 17–25.
70 Г. Минчев, Бориловият синодик 800 години по-късно, „Palaeobulgarica” XXXV (2011).2, s. 68–84.
Jednak w świetle świadectw zabytków średniowiecznych mityczna „biblioteka bogomilska”, przez wieki niszczona przez cesarzy, carów i dostojników kościelnych, prawdopodobnie nie istniała. Źródła bizantyńskie i słowiańskie odnotowują nato-miast procesy przeciw herezjarchom i ich zwolennikom, którzy ustnie wykładają swą doktrynę przed władcą i – w przypadku odmowy powrotu na łono ortodoksji – ponoszą różnorakie kary. Proces przeciw bogomiłowi Bazylemu Uzdrowicielo-wi, który miał miejsce na dworze cesarza Aleksego I Komnena (1081–1118), jego córka, Anna, opisuje w sposób następujący:
Chcąc od razu zmusić Basiliosa drogą perswazji do wyznania mu najskrytszych myśli, autokrator [Aleksy I Komnen – G.M.] wezwał go do siebie pod jakimś szlachetnym powodem… Udawał, że wszystko, co mówi Basilios, bierze za głos boży i zgodzi się z nim całkowicie, jeśli tylko ów arcypodły Basilios zatroszczy się o jego duszy… W całej tej komedii brał udział razem z cesarzem jego brat- -sewastokrator.
Basilios wykrztusił wreszcie z siebie doktryny swej herezji. Miejsce, w którym się znajdowały oba cesarzy z tym nędznikiem wyrzucającym z siebie i mówiącym szczerze wszystko, co chował w duszy, było oddzielone zasłoną od żeńskiej części pałacu. Za zasłoną pisarz notował przebieg całej rozmowy…
Cóż dalej? Cesarz rzuca maskę i uchyla zasłonę, za którą zebrał się cały se-nat, zgromadził się stan wojskowy i zeszło się wyższe duchowieństwo. Na tronie patriarchalnym zasiadał wówczas w cesarskim mieście najbardziej świątobli-wy z patriarchów, Mikołaj Gramatyk. Odczytano nienawistne Bogu doktryny. Oskarżony nie tylko nie zaprzecie zarzutom, lecz od razu przystąpił do kontrata-ku z odsłonięta głową. Wyznał, że jest gotów na ogień, chłostę i tysiąc rodzajów śmierci.71
Bazyli „mówi”, „wykrztusił wreszcie z siebie doktryny swej herezji”, ale nie powołuje się na żadne spisane dzieła heretyckie.
Od „komedii” do tragedii (spalenia Bazylego na stosie) upływa sporo czasu, w ciągu którego – według Anny – jej ojciec wielokrotnie wzywał bogomiłów i ich przywódcę do porzucenia herezji. Dla Bazylego zbudowano nawet w pobliżu pa-łacu specjalne lokum, skąd mógł on swobodnie wychodzić do miasta! Księżnicz-ka bizantyńsKsiężnicz-ka twierdzi, że od zakończenia soboru do wykonania wyroku Aleksy Komnen nieustannie przekonywał herezjarchę i jego zwolenników do zawrócenia 71 Anna Komnena, Aleksjada…, t. II, s. 678–680. Według niektórych (starszych) badań proces przeciwko bogomiłowi Bazylemu Uzdrowicielowi odbył się pomiędzy 1109 a 1111 r. O krytyce tych poglądów zob.: A. Rigo, Il processo del bogomilo Basilio (1099 ca.): una ricostruzione, „Orientalia Christiana Periodica” 58(1992), s. 185–211. A. Rigo przenosi proces o dziesięć lat wcześniej i łączy go z wydarzeniem w Bizancjum wokół zajęcia Jerozolimy przez uczestników I krucjaty.
z błędnej drogi. I dopiero gdy Bazyli po raz kolejny odmówił porzucenia doktryny bogomilskiej, spłonął na hipodromie, choć do ostatniej chwili dawano mu możli-wość powrotu na łono ortodoksji:
Z drugiej strony stosu wbito krzyż i pozostawiono bezbożnikowi wybór: jeśli przestra-szy się ognia i zmieni zdanie, to podejdzie do krzyża, żeby uniknąć kary.72
Również w tym fragmencie brak jakichkolwiek danych o ‘księgach bogomilskich’ płonących wraz z ich autorami.
Aleksjada – podobnie jak Arsenał dogmatów Zigabenosa – znane były
w średniowiecznej Bułgarii i, najprawdopodobniej, wykorzystywane jako wzór dla Opowieści o soborze przeciwko bogomiłom, powstałej na okoliczność zwoła-nego przez cara Boriła (1207–1218) w 1211 r. w bułgarskiej stolicy, Tyrnowie, cerkiewnego soboru antyheretyckiego73. Podobnie jak Aleksy, Borił – w obec-ności bojarów i hierarchów – namawia heretyków do przedstawienia ich dok-tryny, obala ją cytatami z Pisma świętego, po czym wzywa do wyrzeczenia się błędnej nauki. Niektórzy to czynią; ci zaś, co uporczywie bronią swych przeko-nań, „zostali poddani rozlicznym karom i wygnaniu”. Niejasny pozostaje rodzaj mąk, jednak w opisie ani procesu, ani wyroków nie ma mowy o bogomilskich pismach.
Inne utwory antyheretyckie również wspominają wędrownych kaznodziejów – bogomiłów, znających na pamięć Pismo Święte (czy raczej wybrane fragmenty), ale żaden z autorów nie mówi o wykorzystywanych przez bogomiłów księgach. Tak np. w Liście Eutymiusza z Periblepty jego pobożny autor twierdzi, że małoazja-tyccy bogomiłowie „mówią z pamięci wszystkie (święte) teksty”74.
W związku z powyższym można przypuszczać, że bogomilska teologia, dog-matyka i doktryna socjalna funkcjonowały głównie w przekazie ustnym, będącym konglomeratem wybranych i komentowanych zgodnie z naukami dualistycznymi cytatów biblijnych oraz kosmogonicznych i apokaliptycznych utworów pseudo-kanonicznych, zawierających jednocześnie elementy dualistyczne. Nie mogło być inaczej; bogomilstwo było religią nizin społecznych, której herezjarchowie to – w najlepszym razie – niżsi rangą duchowni i mnisi, którzy porzucili byli struktu-ry Kościoła i raczej nie dysponowali specjalistycznymi umiejętnościami tłumaczy, autorów i kopistów kodeksów – umiejętnościami zdobywanymi przez długie lata w klasztornych skryptoriach, gdzie każdy rękopis był owocem wspólnego wysił-ku przygotowanych do swej pracy ludzi księgi. Nie należy również zapominać, iż
72 Anna Komnena, Aleksjada…, s. 685.
73 Opowieść o soborze przeciwko bogomiłom jest częścią Synodykonu cara Boriła.
średniowieczny kodeks stanowił towar luksusowy, raczej nieczęsty w gminach bo-gomilskich.
Jedyny znany dziś tekst związany z bałkańskimi dualistami – Tajna księga
(In-terrogatio Ioannis) – potwierdza podobną hipotezę75. Ten powstały najprawdopo-dobniej w XI w. utwór znany jest w dwóch redakcjach, zachowanych odpowiednio w trzech łacińskich odpisach z XII i XIV w.: redakcji obszernej, w tzw. odpisie wie-deńskim, i w redakcji tzw. carcassońskiej (ta druga w dwóch odpisach: tzw. pary-skim i z Dôle). Przypuszcza się, że starsza, obszerna redakcja powstała na bazie słowiańskiego (bośniackiego) tekstu z końca XI w.76 Według glosy pozostawionej przez anonimowego inkwizytora na końcu kodeksu z Carcassone,
Hoc est secretum hœreticorum de Concôrezio, portatum de Bulgaria Nazario suo episcopo, plenam erroribus.77
75 Tajna księga jest jedynym tekstem bogomilskim, o którym można bez cienia wątpliwości powiedzieć, że powstał w gminach bogomiłów bałkańskich, choć nie zachował się w języku słowiań-skim, a w przekładzie łacińskim. Bogata literatura teologiczna i liturgiczna dualistów zachodnich – albigensów, waldensów, katarów – nie wykazuje związków (przynajmniej bezpośrednich) z bał-kańską herezją bogomilską. O tych tekstach (w języku łacińskim lub prowansalskim) zob.: R. Nelli,
Ecritures cathares, Paris 1995; J. Duvernoy, Religia katarów…
76 Tajną księgę wprowadził do obiegu naukowego J. Benoist pod koniec XVII w.; od tego czasu była wydawana kilkukrotnie. Największym uznaniem cieszą się wydania: I. von Döllinger,
Bei trage zur Sektengeschichte des Mittelalters, vol. II, München 1890; Й. Иванов, Богомилски кни-ги и легенди…, s. 60–87 (przekład francuski: J. Ivanov, Livres et légendes bogomiles, Paris 1976);
E. Bozóki, Le Livre secret des Cathares. Interrogatio Ioannis, apocryphe d’origine bogomile, Paris 1980. Utwór trzykrotnie tłumaczono na język polski: Tajna księga, przeł. T. Dąbek–Wirgowa, [w:]
Siedem niebios i ziemia. Antologia dawnej prozy bułgarskiej, wyb. i przekł. T. Dąbek–Wirgowa,
Warszawa 1983, s. 15–21; Zapytania Jana Apostoła i Ewangelisty na uczcie tajemniczej Królestwa
niebiańskiego o porządku tego świata, o księciu tego świata i o Adamie, opr. i przeł. M. Starowieyski,
[w:] Apokryfy Nowego Testamentu, t. III. Listy i apokalipsy chrześcijańskie, oprac. ks. M. Starowiey-ski, Kraków 2001, s. 311–325; Tajemna księga czyli zapytania Jana zadane w Wieczerniku Królowi
Niebieskiemu, przeł. A. Sarwa, [w:] A. Sarwa, Tajemna księga katarów, Sandomierz 2006, s. 93–101.
Najlepszym przekładem, opatrzonym szczegółowym komentarzem, jest przekład ks. M. Staro-wieyskiego, dokonany na podstawie wydania E. Bozóki (odpis wiedeński z uzupełnieniami według wariantu z Carcassone).
77 Й. Иванов, Богомилски книги и легенди…, s. 87. W przekładzie M. Starowieyskiego: „Koniec księgi tajemnic heretyków z Concorezzo, przywiezionej z Bułgarii przez ich biskupa Na-zariusza – jest ona pełna błędów”. Zob. Apokryfy Nowego Testamentu…, s. 325. O Nazariuszu, katarskim biskupie Concorezzo, który przeniósł Tajną księgę z Bułgarii do północnych Włoch najpewniej ok. 1190 r. zob.: Е. Георгиев, Литература на изострени борби в средновековна
България, София 1966, s. 181–182; J. Duvernoy, Religia katarów…, s. 21, 36, 96 i in.; Y. Stoyanov, The Other God. Dualist Religions from Antiquity to the Cathar Heresy, New Heaven–London 2000,
Przeważa pogląd, jakoby „inkwizytorom z południowej Francji wpadła nie-gdyś w ręce heretycka księga, którą skopiowali”78. Okazuje się, że Inkwizycja, paląc heretyckie księgi, jednocześnie starała się zachowywać je w swych archiwach!
Badacze Tajnej księgi jednomyślnie twierdzą, że utwór ten to traktat teologicz-ny, odzwierciedlający kosmologiczne, antropologiczne, soteriologiczne i eschato-logiczne poglądy bogomiłów79.
Tytuł oraz obfitość cytatów biblijnych w tekście zainspirowały pierwszych jego wydawców – J. Benoista i C. Thilo – do nazwania go odpowiednio ‘Fałszywą ewange-lią’ (Faux Evangile) i ‘Księgą Świętego Jana’ (Liber Sancti Johannis)80. Poniekąd mieli oni rację – wykład bogomilskiej kosmologii, doktryny i eschatologii w dużym stop-niu jest egzegezą tekstów biblijnych (głównie nowotestamentowych) według schema-tu: cytat biblijny i jego komentarz w duchu nauk dualistycznych. Niebezpodstawnie średniowieczni herezjolodzy dziwili się, że bogomiłowie znali Pismo Święte na pa-mięć, jednocześnie obawiając się wypaczenia sposobu, w jaki komentowali oni teksty biblijne. Poza wspomnianym już Eutymiuszem z Periblepty, który pisze, że funda-giagici „mówią z pamięci wszystkie (święte) teksty”, podobne świadectwa spotyka się w Arsenale dogmatów. Eutymiusz Zigabenos także potwierdza, że uczniowie Bazylego Uzdrowiciela dobrze znają pisma81, lecz jednocześnie jest oburzony sposobem ich ko-mentowania. O dobrym poznaniu Biblii przez bogomiłów pisze też Kosma Prezbiter. Egzegeza bogomilska była przede wszystkim egzegezą tekstów biblijnych. I, co ważniejsze – egzegezą ustną! W swym studium E. Bozóki także twierdzi, iż
Tajna księga jest późnym słowiańskim apokryfem z końca XI w., powstałym przed
procesem przeciwko Bazylemu Uzdrowicielowi, a bogomiłowie znali ją tylko
w wersji ustnej (podkreślenie moje, GM)82. Oznacza to, iż doktryna bogomiłów na Bałkanach rozprzestrzeniała się podobnie jak folklor – drogą ustną. Pośrednio po-twierdzają podobną tezę znane w folklorze Greków i Słowian bałkańskich legendy folklorystyczne (przede wszystkim etiologiczne), zawierające elementy dualistycz-ne, niektóre wydane przez J. Ivanova w jego studium jako aneks83. Tajna księga
78 S. Runciman, Manicheizm średniowieczny…, s. 115–116.
79 Apokryfy Nowego Testamentu..., t. III, s. 312.
80 Й. Иванов, Богомилски книги и легенди…, s. 61.
81 Eutymiusz Zigabenos odnotowuje, iż konstantynopolitańscy bogomiłowie uczą się na pa-mięć wybranych ksiąg staro- i nowotestamentowych: „Uznają zaś jedynie, i czczą, i uczą się w całości na pamięć siedmiu [ksiąg] – mam na myśl Psałterz, księgę Szesnastu Proroków, Ewangelię według Mateusza i według Marka i według Łukasza i według Jana i, jako siódmą, księgę Dziejów Apostol-skich wraz ze wszystkimi Listami i Apokalipsą Jana Teologa”, cyt. za: PG, t. 130, kol. 1292B.
82 E. Bozóki, Le Livre secret…, s. 194–195.
83 Й. Иванов, Богомилски книги и легенди…, s. 327–357. Polski przekład bułgarskich i serb-skich legend etiologicznych z elementami dualistycznymi zob. w: Apokryfy i legendy
jest późnym zapisem rozpowszechnianych ustnie kosmologicznych, antropolo-gicznych, soteriologicznych i eschatologicznych poglądów bogomiłów, u podstaw których legło przewrotne objaśnianie tekstów biblijnych, ilustrowanych fragmen-tami wybranych utworów pseudokanonicznych, z których większość znana była już w czasach wczesnochrześcijańskich.