Najbardziej dojrzałą propozycją metodologiczną wykorzystywaną w badaniach biografi cz-nych jest teoria ugruntowana. Metodologia ta polega na budowaniu (generowaniu) teorii, naj-częściej średniego zasięgu, w oparciu o systematycznie zbierane dane empiryczne. Została ona po raz pierwszy zastosowana w badaniach dotyczących wzorów zachowań organizacyjnych instytucji medycznych w odniesieniu do umierających pacjentów (Glaser, Strauss, 1964, 1965). W Polsce metodologię tę stosował K. Konecki (1992) w badaniach dotyczących „trajektorii nowego pracow-nika”, E. Zakrzewska-Manterys (1996) i inni.
W badaniach biografi cznych niewielkie zastosowanie mają procedury wnioskowania na-ukowego o charakterze niezawodnym, których ukoronowaniem jest dedukcja. Jej zastosowa-nie mogłoby polegać na odnajdywaniu i identyfi kacji uprzednio zdefi niowanych fenomenów w badanych historiach życia. Tego typu badania charakteryzują się jednak niską użytecznością.
Zdecydowanie większym walorem poznawczym odznaczają się badania indywidualnych historii życia i poszukiwanie kategorii opisu na podstawie dostrzeżonych regularności i zaobserwowa-nych prawidłowości. Ten typ wnioskowania ma charakter indukcyjny. W badaniach biografi cz-nych stosuje się jeszcze inny sposób rozumowania i postępowania analitycznego, który określa się mianem abdukcji (Charmaz, 2009, s. 135).
Abdukcja to poszukiwanie wyjaśnień drogą eliminacji i wysiłku intelektualnego badacza.
Jego intuicję, doświadczenie i wiedzę można uznać za ważne kryterium postępowania, zastępują-ce w dużym stopniu sztywne reguły postępowania metodycznego. „Badanie jakościowe jest trud-ną sztuką improwizacji i dlatego nie może zostać poddane ścisłej formalizacji metodologicznej”
– pisze D. Kubinowski. Porównanie badań jakościowych, w tym badań biografi cznych, do sztuki jest kolejnym krokiem w kierunku przezwyciężania gorsetu tradycyjnie pojmowanej naukowości.
Przy tym, jak podkreśla Kubinowski, sens pojęcia improwizacji rozmija się zasadniczo z jej „ro-zumieniem potocznym, które oznacza działanie prowizoryczne, dowolne, chaotyczne”. Właściwe rozumienie tego pojęcia wywodzi się od łacińskiego improvisus – nieprzewidziany, niespodziewa-ny. „W sztuce zaś oznacza wyżyny mistrzostwa artystycznego, wykonawczego, możliwe do
osią-gnięcia tylko przez artystów wysokiej klasy. Jest co najmniej pięć warunków udanej improwizacji artystycznej, a mianowicie: swoboda w posługiwaniu się środkami wyrazu […]; dobra znajomość konwencji, która stanowi kanwę interpretacji; podstawowa wiedza i umiejętności z danej dzie-dziny; predyspozycje intelektualne umożliwiające myślenie kreatywne oraz pasja twórcza i emo-cjonalne zaangażowanie” (2000, s. 159). W środowiskowych badaniach biografi cznych abdukcja i intuicja odgrywają ważną rolę w procesie poszukiwania sensu, wyjaśniania zmiany, interpretacji doświadczenia, której podmiotem jest nie tylko badacz (on jest raczej facylitatorem), ale i bada-ny oraz ich wspólne zakorzenienie w procesualnie postrzeganej biografi czności.
***
Standardy naukowości nie odnoszą się w pełni do badań biografi cznych nie dlatego, że są niewłaściwie zdefi niowane, lecz przede wszystkim dlatego, że nie można ich w pełni zastoso-wać. Znaczy to tyle, że zawsze wtedy, kiedy jest to możliwe, należałoby się do nich refl eksyjnie odwoływać. Ich odpowiednikami w badaniach jakościowych, w tym również w badaniach bio-grafi cznych, mogą być kryteria wiarygodności i poprawności wyprowadzone w znacznym stop-niu z ważnego metodologicznego postulatu uniwersalizacji wiedzy oraz czynienia jej dostępną i zrozumiałą.
Badania biografi czne, które najpełniej wpisują się w nurt metodologii jakościowej, jakże różnorodnej i niesystematycznej, stanowią niewątpliwie interesującą alternatywę metodologicz-ną. Jest ona usytuowana na pograniczu tradycyjnie pojmowanej nauki i sztuki kreatywnego myślenia oraz aktywności, którą dzisiaj najczęściej określa się angielskim pojęciem agency, czyli sprawstwa.
Dominujący system myślenia w naukach społecznych, oparty na kryteriach myślenia nauko-wego wypracowanych w naukach przyrodniczych i zaadaptowanych w naukach społecznych, nie jest w stanie w pełni przyjąć i zaakceptować zmian dokonujących się w życiu społecznym. Aby stało się to możliwe, trzeba sformułować na nowo najważniejsze zasady metodologiczne, punkty ważności i reguły budowania wiedzy w naukach społecznych i humanistycznych. Bez zmiany zasad można w zasadzie tworzyć „folkl or” na obrzeżach głównych nurtów życia naukowego.
Reasumując: uznanie naukowości badań biografi cznych wymaga przeformułowania podstawo-wych kryteriów tak, by dominowały w nich kryteria wiarygodności i autentyczności oraz szcze-rość, odpowiedzialność i dialogiczność w miejsce proceduralnej poprawności. Ukoronowaniem tych standardów jest wiarygodność naukowa badacza, jego formacja intelektualna i oryginal-ny warsztat badawczy. Ukoronowaniem tych standardów jest również wykorzystanie refl eksji wszystkich uczestników procesu badawczego (procesu zmiany biografi cznej, edukacji biografi cz-nej) w procesie ewaluacji rezultatów badania. W tym znaczeniu metoda biografi czna jest jedną z metod pracy środowiskowej i wpisuje się w praktyczny charakter pedagogiki społecznej.
Bibliografi a:
Beck U., 2002, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, przeł. S. Cieśla, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Bergson H., 2012, Materia i pamięć. O stosunku ciała do ducha, przeł. W. Filewicz, Wydawnictwo Vis-a-Vis Etiuda, Warszawa.
Bronk A., 2006, Metoda naukowa, „Nauka”, 1.
Charmaz K., 2009, Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej, przeł. B. Komorowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Corbin J.M., Strauss A.L., 1990, Grounded theory research: Procedures, canons, and evaluative criteria,
„Qualitative Sociology”, 13(1).
Czerniawska O., 2000, Biografi e edukacyjne i ich zastosowanie w kształceniu andragogicznym. W: Czerniawska O. (red.), Drogi i bezdroża andragogiki i gerontologii. Szkice i rozprawy, Łódź.
Czyżewski M., 1991, Ograniczenia zdrowego rozsądku (szkic problematyki). W: Jawłowska A. (red.), Kategoria potoczności. Źródła fi lozofi czne i zastosowania teoretyczne, Instytut Kultury, IFiS PAN, Warszawa.
Czyżewski M., 1998, Analiza jakościowa. W: Encyklopedia socjologii, t. I, Ofi cyna Naukowa, Warszawa, s. 24-28.
Czyżewski M., Piotrowski A., Rokuszewska-Pawełek A., 1996, Biografi a a tożsamość narodowa, Katedra Socjologii Kultury, Łódź.
Czyżewski M., Rokuszewska-Pawełek A., 1989-1990, Analiza autobiografi i R. Hossa, cz. 1-3, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 2/1989, s. 35-65; nr 3-4/1989, s. 163-181; nr 1/1990, s. 119-135.
Denzin N.K., 1989, Interpretative Biography, Qualitative Research Methods Series 17, University of Illinois at Urbana-Champaign, A Sage Publications Paper, Newbury Park, London, New Delhi.
Dominicé P., 2004, Uczyć się z życia. Biografi a edukacyjna w edukacji dorosłych, przeł. M. Korytowska, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź.
Giza A., 1991, Życie jako opowieść. Analiza materiałów autobiografi cznych w perspektywie socjologii wiedzy, Zakład Narodowy Ossolińskich Wydawnictwo PAN, Wrocław – Warszawa – Kraków.
Glaser B.G., Strauss A.L., 2009, Odkrywanie teorii ugruntowanej, przeł. M. Gorzko, Wydawnictwo Nomos, Kraków.
Goff man E., 2008, Zachowanie w miejscach publicznych, przeł. O. Siara, PWN, Warszawa.
Goff man E., 2009, Człowiek w teatrze życia codziennego, przeł. H. Datner-Śpiewak i P. Śpiewak, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa.
Foucault M., 1987, Historia szaleństwa w dobie klasycyzmu, przeł. H. Kęszycka, PIW, Warszawa.
Foucault M., 1998, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Fundacja Aletheia, Warszawa.
Hellin I.K., 1990, Metoda badań biografi cznych. W: Włodarek J., Ziółkowski M. (red.), Metoda biografi czna w socjologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Poznań.
Kaźmierska K., 2008, Biografi a i pamięć na przykładzie pokoleniowego doświadczenia ocalonych z zagłady, Wydawnictwo Nomos, Kraków.
Kłoskowska A., 2005, Kultury narodowe u korzeni, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Konecki K., 2000, Studia z metodologii badań jakościowych, Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kotarbiński T., 1961, O pojęciu metody. W: tenże, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków.
Krąpiec M.A., 1995, Dzieła. Realizm ludzkiego poznania, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin.
Krüger H.-H., 2001, Koncepcje i metody badań biografi cznych w naukach o wychowaniu. W: Urbaniak-Zając D., Piekarski J. (red.), Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych. Studia i materiały, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Kubinowski D., 2010, Jakościowe badania pedagogiczne. Filozofi a – metodyka – ewaluacja, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Lalak D., 2010, Życie jako biografi a. Podejście biografi czne w perspektywie pedagogicznej, Wydawnictwo
„Żak”, Warszawa.
Lamnek S., 1995, Qualitative Sozialforschung. Methoden und Techniken, T. 2, BELTZ, Psychologie Verlags Union, Weinheim.
Leoński J., 1993, Różne sposoby ujmowania metody biografi cznej. W: Rzepa T., Leoński J., O biografi i i me-todzie biografi cznej, Wydawnictwo Nakom, Poznań.
Leoński J., 1999, Metoda biografi czna. W: Encyklopedia socjologii, t. II, Ofi cyna Naukowa, Warszawa, s. 205-209.
Malinowski B., 2007, Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Melchior M., 1990, Społeczna tożsamość jednostki, Uniwersytet Warszawski, ISNS, Warszawa.
Melchior M., 2004, Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadcze-nia biografi cznego, IFiS PAN, Warszawa.
Mendel M., 2007, Społeczeństwo i rytuał. Heterotopia bezdomności, Wyd. Adam Marszałek, Toruń.
Piekarski J., 2006, O drugoplanowych warunkach poprawności praktyki badawczej w pedagogice – perspekty-wa biografi i. W: Kubinowski D., Noperspekty-wak M. (red.), Metodologia pedagogiki zorientoperspekty-wanej humanistycznie, Impuls, Kraków.
Olcoń-Kubicka M., 2009, Indywidualizacja a nowe formy wspólnotowości, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa.
Schulze T., 2006, Biographieforschung in der Erziehungswissenschaft – Gegendstadndbereich und Bedeutung.
W: Krüger H.-H., Mrotzki W. (red.), Handbuch erziehungswissenschaftliche Biographieforschung, VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden.
Szczepański J., 1971, Odmiany czasu teraźniejszego, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa.
Tarkowska E., 1992, Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje, Polska Akademia Nauk, Instytut Filozofi i i Socjologii, Warszawa.
Theiss W., 1988, Badania biografi czne: przypadek „dzieci syberyjskich”, „Kwartalnik Pedagogiczny”, nr 1.
Theiss W., 1991, Dzieci syberyjskie. Dzieje polskich dzieci repatriowanych z Syberii i Mandżurii w latach 1919 –1923, Warszawa.
Theiss W., 2012, Troska i nadzieja. Działalność społeczno-wychowawcza ks. Henryka Szumana na Pomorzu w latach 1908-1939, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Thomas W.I., Znaniecki F., 1976, Chłop polski w Europie i Ameryce, przeł. M. Metelska, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
Urbaniak-Zając D., 2006, W poszukiwaniu kryteriów oceny badań jakościowych. W: Kubinowski D., Nowak M. (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie, Impuls, Kraków.
Zakrzewska-Manterys E., 1995, Down i zespół wątpliwości. Studium z socjologii cierpienia, Wydawnictwo Naukowe Sempre, Warszawa.