Potencjał edukacji dyskursywnej – emancypacyjne i narracyjne źródła strategii pedagogicznej interwencji
4.4. W stronę dyskursywnie konstruowanej podmiotowości
W ten sposób dochodzimy w analizach do kategorii podmiotowości, co w praktycznej inter-pretacji oznacza pedagogiczne wyzwanie i „zadanie do zrobienia”. Podmiotowość jest, jak pisze o niej Tomasz Szkudlarek, konstruktywistyczna, nie oznacza więc czegoś skończonego, danego, ale proces tworzenia, kształtowania sprawczej autonomii (Szkudlarek, 2012, s. 8). I właśnie to ujęcie rozwijane w ostatnim czasie przez zespół prof. Szkudlarka6 jest też tropem organizującym praktyczne i poznawcze poszukiwania w ramach AER. Dyskursywne konstruowanie podmiotowo-ści, dziejące się i edukacyjnie (intencjonalnie) inicjowane w przestrzeniach społecznych, stanowi-ło strategiczny wektor podejmowanych działań i wytwarzania innowacyjnej pedagogii.
Pojęcie podmiotowości – co dla nas ważne w kontekście uwag o zakulisowych wymiarach pedagogii – ma wiele odniesień ideologicznych, służy jako narzędzie waloryzowania różnych aspektów rzeczywistości społecznej, szczególnie w tak ważnych dla naszych rozważań nurtach emancypacyjnych. Warto podkreślić, że jest ona konstruowana w opozycji do pojęć: zniewolenia, alienacji, wykluczenia, niesprawiedliwości i nierówności. Podmiotowość – jak zauważa badacz tej problematyki Ryszard Cichocki – występuje w wielu trudno defi niowalnych rolach, między innymi jako: wartość społeczna, ideał społeczny, postulat emancypacyjny, założenie ontologii społecznych, element modelowania (Cichocki, 2003, s. 9). W naszych rozważaniach podmioto-wość jest traktowana po pierwsze jako istotny wymiar refl eksji humanistycznej, dotyczącej życia społecznego, którego siła – co podkreśla Michael Sandel – nie zależy tylko od jakości procedur i instytucji, lecz od kultury, moralności politycznej, przekonań obywateli: od ich podmiotowości (Sandel, 2001); po drugie – jest meta-teoretycznym założeniem o sprawczej roli podmiotowo działających jednostek/grup/społeczności w stosunku do struktury społecznej/systemu instytu-cjonalnego (jest więc w opozycji do pasywnej postawy jednostkowej i społecznej, determinowa-nej przez instytucje systemu); po trzecie jest traktowana jako wartość społeczna rozumiana jako:
pewne obrazy czy wizje rzeczy, stanów pożądanych, uznanych za właściwe, słuszne moralnie, czy też takie, jakie by się chciało (Nowak, 1984, s. 403). W tym ostatnim ujęciu, charakterystycznym dla pedagogiki, podmiotowość zawiera – jak pisze M. Czerepaniak-Walczak – trzy korelaty: (a) podkreślenie świadomej mocy sprawczej osadzonej na osobistym systemie wartości, (b) ukierun-kowanie działania na realizację własnych preferencji, (c) konieczność ponoszenia odpowiedzial-ności za konsekwencje dokonywanych wyborów (M. Czerepaniak-Walczak, 1999, s. 77). Powyż-sze korelaty tworzą swego rodzaju podmiotową triadę wytycznych służących do wypracowania, realizacji i ewaluacji programu edukacyjnego/animacyjnego AER.
Innym wskazaniem meta-teoretycznym istotnym w refl eksji nad konstruowaniem innowacyj-nego oddziaływania AER była/jest teoria strukturacji A. Giddensa, która w znacznym stopniu znosi tradycyjną opozycję kategorii jednostka/podmiot a system/struktura (Giddens, 2003). Wę-złowym pojęciem teorii Giddensa jest praktyka społeczna uporządkowana przez czas i przestrzeń.
Jej aktorami może być refl eksyjny podmiot (jednostka/grupa), który świadomie monitoruje stru-mień swojej aktywności (np. werbalizuje swoje motywacje, ocenia efektywność) oraz struktury społeczne defi niowane jako układy zasobów i reguł. Razem tworzy to zinstytucjonalizowany układ praktyk społecznych, w którym struktury posiadające zakumulowane zasoby i
zobiektywi-6 Projekt badawczy „Dyskursywna konstrukcja podmiotu w wybranych obszarach kultury współczesnej” realizowany na Uniwersytecie Gdańskim.
zowane reguły wyznaczają podmiotom zarówno granice, jak i pola możliwości. Układ ten działa jednocześnie na poziomie świadomości praktycznej oraz dyskursywnej, a podmioty poprzez serię praktyk społecznych wciąż na nowo aktualizują zasoby i reguły rządzące rzeczywistością społecz-ną. W doświadczeniu AER uczestniczki poprzez swój strumień aktywności (edukacja, projekt spo-łeczny, staże zawodowe, doradztwo) wykorzystywały instytucjonalne zasoby i reguły, dostarczone przez projekt, by wytwarzać swoje nowe role oraz pozycje na społecznym i zawodowym rynku.
W przedstawionej teorii strukturacji kluczowe nie jest samo istnienie podmiotu, ale to, w jaki sposób dokonuje się wejście w rolę podmiotu. Dzięki przesunięciu akcentu na proces identyfi ka-cyjny (poprzez praktyki społeczne), możliwe jest również uchwycenie logiki dyskursu dobrego/
złego podmiotu. Konstruowanie dobrej podmiotowości staje się procesem rozciągniętym na całe życie jednostki i polega na stałym uczestnictwie w rytuale pozwalającym na odnawianie/aktuali-zowanie tożsamości (Berger, Luckman, 1983, s. 209).
W projekcie AER obok dyskursywnego wymiaru podmiotowości interesowało nas w równym stopniu jego społeczne zakotwiczenie. Stąd wynika potrzeba poszukiwania teoretycznych inspi-racji, które byłyby w stanie opisać zapośredniczone społecznie doświadczenie, uwzględniające refl eksyjność, a więc również podmiotową sprawczości „agensów” w jej społecznym otoczeniu.
Inspirującym tropem, wskazanym przez Karolinę Starego (Starego, 2012, s. 32), jest wyprowa-dzona z psychoanalizy koncepcja fantazmatu Lacana, oznaczającego trwałą, nieuświadomioną przez podmiot wyobrażeniową konstrukcję, która określa podstawę jego struktury psychicznej (…) jest matrycą zachowań podmiotu, którą stworzył, by móc żyć w społeczeństwie (Lacan za Węc, 2007, s. 46). Koncepcja ta nadaje ciągłość, spójność oraz sens działania, i tym samym wyznacza cele oraz wyobrażenia na temat rzeczywistości, które muszą być negocjowane społecznie, bo w kontekście społecznym się pojawiają (Starego, 2012, s. 33). W działaniach AER uspójnianie doświadczenia na poziomie jednostkowym, wytwarzane metodą biografi czną, prowadziło do uspójniania rzeczywistości społecznej poprzez podejmowaną przez uczestniczki aktywność spo-łeczną. Na poziomie poznawczym możemy więc zauważyć, że dyskurs uświadomionego napięcia z systemem/władzą charakterystyczny dla prac Foucaulta, poszerzony o psychoanalityczne kon-teksty zaczerpnięte z Lacana, nabiera wtedy charakteru dyskursywnego konstruowania tożsamo-ści, czyli inaczej rzecz ujmując – podmiotowości. Dyskurs nie tylko odzwierciedla społeczne byty i relacje, ale na różne sposoby je konstruuje i konstytuuje, tym samym pozycjonując ludzi jako podmioty społeczne (Fairlclough, 2009, s. 3-4). W efekcie pojawia się podmiot zidentyfi kowany, będący kimś dla siebie i dla innych. Tak pojmowana tożsamość wiąże się z potrzebą scalania podmiotu, zarówno w relacji do samego siebie (biografi czna narracja o sobie łącząca zmienne i nieciągłe dzieje), jak i w relacjach do innych (identyfi kacja z zewnętrznymi rolami, instancjami).
„Poprojektowe” losy uczestniczek AER dowodzą, że (od)budowana w procesie edukacyjnym tożsamość (podmiotowość) dała im istotną siłę, by pozytywnie wpłynąć na swoje sprawy (spraw-czość) i to jest ich prawdziwe zwycięstwo. Natomiast sukcesem poznawczym projektu jest – na-szym zdaniem – odkrycie edukacyjnego potencjału, jaki zawierają procesy dyskursywne dziejące się/ustanawiane w przestrzeni społecznej/publicznej. Wydaje się, że w wyniku podejmowanych aktywności jakaś część tego potencjału pracowała na rzecz społecznej i zawodowej przemiany uczestniczek projektu, ale uruchomienie prawdziwej mocy edukacji dyskursywnej wciąż jest jesz-cze przed nami.
Bibliografi a:
Czerepaniak-Walczak M., 1999, Podmiotowość jako kategoria pedagogiczna i edukacyjna. W: Kubiak-Szym-borska E. (red.), Podmiotowość w wychowaniu. Między ideą a realnością, Bydgoszcz.
Dewey J., 1938, Experience and Education, Macmillan, New York.
Drozdowski R., Krajewski M., 2008, Wyobraźnia społeczna jako pojęcie teoretyczne, jako przedmiot badania i pretekst do rozmowy o współczesnym społeczeństwie. W: Drozdowski R., Krajewski M., Wyobraźnia społeczna. Horyzonty–źródła–dynamika, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań.
Fairclough N., Wodak R., 2004, Critical Discourse Analysis. W: Seale C. (red.), Social Research Methods: A Reader, London-New York.
Fairclough N., 2001, Language and Power, Longman, Edinburgh.
Fairlcough N., 2009a, Media discourse, Holder Education, London.
Fairclough N., 2009b, Discourse and Social Change, Routledge, Policy Press, Cambridge.
Foucault M., 2001, Porządek dyskursu, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk.
Foucault, M., 2006, O innych przestrzeniach. Heterotopie, tłum. M. Żakowski, „Kultura Popularna” nr 6 (16).
Gee J.P., 2005, An Introduction to Discourse Analysis. Theory and Method, Routledge, London and New York.
Giddens A., 2003, Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, Poznań.
Habermas J., 2000, Nowoczesność: świadomość czasów i szukanie pewności w samej sobie. W: Habermas J., Filozofi czny dyskurs nowoczesności, przekł. M. Łukasiewicz, UNIVERSITAS, Kraków.
Habermas J., 2002, Teoria działania komunikacyjnego, tom II: Przyczynek do krytyki rozumu funkcjonalnego, Warszawa.
Habermas J., 2007, Strukturalne przeobrażenia sfery publicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hall S., 1996, Who Needs ‘Identity’? W: Hall S., Gay P. du (red.), Questions of Culture Identity, SAGE Publica-tions Ltd., London.
Jawłowska A., Kempny M., Tarkowska E. (red.), 1993, Kulturowy wymiar przemian społecznych, IFIS PAN, Warszawa.
Jaworska-Witkowska M., Kwieciński Z., 2011, Nurty pedagogii, Impuls, Krakó w.
Kita B., 2003, Między przestrzeniami. O kulturze nowych mediów, RABID, Kraków.
Kostera M., 1996, Postmodernizm w zarządzaniu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kostera M., 2003/2010, Antropologia organizacji: Metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa.
Kostera M., 2008, Współczesne koncepcje zarzą dzania, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarzą dzania Uni-wersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Kostera M., Ś liwa M., 2010, Zarzą dzanie w XXI wieku, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
Kożyczkowska A., 2010, Codzienność jako przestrzeń konstruowania teraźniejszości: problem splatania pracy i polityki. W: Szczepska-Pustkowska M., Lewartowska-Zychowicz M., Kożyczkowska A. (red.), Przestrzenie teraźniejszości i ich społeczno-edukacyjne sensy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Krenz R., 2013, Pro et contra – głos krytyczny o emancypacyjnym potencjale systemu. W: Gołębniak D., Ce-rvinkowa H. (red.), Edukacyjne badania w działaniu, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Krynicka A., 2010, Heterotopia Drohobycz, „Nowa Krytyka”, dostępny w Internecie: http://www.nowakry-tyka.pl/spip.php?article418 (dostęp 30.06.2014).
Laclau E., 2009, Rozum populistyczny, Wydawnictwo DSW, Wrocław.
Lewartowska-Zychowicz M., Kożyczkowska A. (red.), 2010, Przestrzenie teraźniejszości i ich społeczno-eduka-cyjne sensy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Maruszewski T., 2001, Psychologia poznania. Sposoby rozumienia siebie i świata, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Marynowicz-Hetke E. (red.), 2005, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa.
Męczkowska A., 2007, Edukacja a problem kształtowania relacji społecznych. Pomiędzy wyzwaniem podmio-towości a interwencją w związek człowieka i świata. W: Rutkowiak J., Kubinowski D., Nowak M. (red.), Edukacja, moralność, sfera publiczna. Materiały VI Ogólnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego, Ofi cyna wydawnicza „Verba”, Lublin.
Michalik S., 2003, Nowa formuła umowy społecznej, „Bez Dogmatu”, nr 55.
Mendel M. (red.), 2006, Pedagogika miejsca, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Eduka-cji TWP we Wrocławiu, Wrocław.
Melosik Z., Szkudlarek T., 1998, Kultura, toż samoś ć i edukacja. Migotanie znaczeń , Wydawnictwo Impuls, Kraków.
Mills, C.W., 2007, Wyobraźnia socjologiczna, PWN, Warszawa.
Murphy M., Formy racjonalności a reforma sektora publicznego. Habermas, edukacja i polityka społeczna. W:
Murphy M., Fleming T. (red.), Habermas, teoria krytyczna i edukacja, DSW, Wrocław 2012.
Nowak S. (red.), 1984, Wizje człowieka i społeczeństwa w badaniach naukowych, PWN, Warszawa.
Nowak-Dziemianowicz M., 2007, Czy świat człowieka ma postać narracji? O możliwościach badania, rozumie-nia i zmiany. W: Kurantowicz E., Nowak-Dziemianowicz M., Narracja-krytyka-zmiana. Praktyki badawcze we współczesnej pedagogice, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocław.
Nowak-Dziemianowicz M., 2013, Narracyjne moż liwoś ci pedagogiki a kryzys kultury i wychowania, „Forum Oś wiatowe”, 3(50), s. 35-60, dostępny w Internecie: http://forumoswiatowe. pl/index.php/czasopi-smo/article/view/151 (dostęp 30.06.2014).
Olszewska M., 2010, O przestrzeni: na progu doświadczania, „Antrophos?”, 14-15, Uniwersytet Śląski, Ka-towice, dostępny w Internecie: http://www.anthropos.us.edu.pl/anthropos8/texty/olszewska.htm (do-stęp 30.06.2014).
Ostaszewska A., 2012, Popkulturowe ramy toż samoś ci. Media, kultura popularna, internet jako nowe środo-wiska kształtowania tożsamości, ORE, Warszawa.
Polewczyk G., 2005, Oswajanie obcej przestrzeni kulturowej. Przykład wsi Czerniec na Dolnym Śląsku, UAM Po-znań, dostępny w Internecie: http://poligor.w.interia.pl/praca/new_page_5.htm (dostęp 30.06.2014).
Ranciere J., 2007, Widz wyemancypowany, przeł. A. Ostolski, „Krytyka Polityczna”, nr 13.
Ranciere J., 2008, Na brzegach politycznego, przeł. I. Bojadzijewa, J. Sowa, Korporacja Ha!art, Kraków.
Rewers E., 1996, Język i przestrzeń w postruktalistycznej fi lozofi i kultury, Wydawnictwo Naukowe UAM Poznań.
Ricoeur P., 1989, Ję zyk, tekst, interpretacja, Warszawa.
Sandel M., 2001, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, Warszawa.
Schultz M., Hatch M.J., 2005, Building Theory from Practice, „Strategic Organization”, 3, s. 337-348.
Schulz R., 2009, Wykłady z pedagogiki ogólnej. Logos edukacji, t. III, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń.
Staniszkis J., 1989, Ontologia socjalizmu, Wydawnictwo In Plus, Warszawa.
Starego K., 2010, Emancypacja – niedokończony projekt edukacji. W: Szczepska-Pustkowska M., Lewartow-ska-Zychowicz M., Kożyczkowska A. (red.), Przestrzenie teraźniejszości i ich społeczno-edukacyjne sensy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Starego K., 2012, Dyskurs. W: Szkudlarek T. (red.), Dyskursywna konstrukcja podmiotu. Przyczynek do rekon-strukcji pedagogiki kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Szkudlarek T., 2005, Edukacja i polityka po postmodernizmie: o aktualności nieaktualności Oświecenia. W:
Żuk T. (red.), Dogmatyzm, rozum, emancypacja. Tradycje Oświecenia we współczesnym społeczeństwie polskim, Scholar, Warszawa.
Szkudlarek T., 2012, Tożsamość. W: Szkudlarek T. (red.), Dyskursywna konstrukcja podmiotu. Przyczynek do rekonstrukcji pedagogiki kultury, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Szkudlarek T. (red.), 2012, Dyskursywna konstrukcja podmiotu. Przyczynek do rekonstrukcji pedagogiki kultu-ry, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Szymański M., 1993, Tożsamość kulturowa młodych Polaków a zjednoczenie Europy, Warszawa.
Szwed R., 1999, Ontologiczne podstawy koncepcji tożsamości, „Studia Socjologiczne”, nr 2.
Tokarczuk O., 2012, Moment niedźwiedzia, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa.
Węc K., 2007, Psychoanaliza w dyskursie edukacyjnym. Radykalność humanistycznej teorii i praktyki pedago-gicznej. Konteksty nie tylko Lacanowskie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Wujek T. (red.), 1996, Wprowadzenie do andragogiki, Warszawa.