ROLA PREZYDENTA W MODEROWANIU DYSKURSU PUBLICZNEGO NA PODSTAWIE
1. Priorytety początkowe Republiki Słowenii
Słoweńcy o samostanowieniu: utworzeniu i posiadaniu własnej państwowości, zade-cydowali w referendum o przyszłości Słowenii 23 grudnia 1990 r., przeprowadzonym na podstawie ustawy o plebiscycie w sprawie samodzielności i niezawisłości Republiki Słowenii6. Podstawą domagania się niepodległości była poprawka do republikańskiej konstytucji, przyjęta przez Skupszczinę w Lublanie w 1989 r. Zerwanie z jugosło-wiańską federacją nastąpiło w wyniku zmiany konstytucji republikańskiej w marcu 1990 r., kiedy to poprawką skreślono z nazwy Republiki przymiotnik „socjalistyczna”.
W kwietniu 1990 r. w pierwszych wolnych wyborach do Skupszcziny wygrało nowo utworzone ugrupowanie Demos. Dnia 25 czerwca 1991 r. została przyjęta Podstawowa Karta Konstytucyjna o Suwerenności i Niepodległości Republiki Słowenii. Władze w Belgradzie podjęły zbrojną interwencję przeciwko decyzjom Słoweńców i wkro-czyły 27 czerwca 1991 r. do Słowenii pod pretekstem zapewnienia dostępu armii do granic federacji. Mediacja Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej doprowadziła do wycofania wojsk ze Słowenii, a sama Słowenia zawiesiła na trzy miesiące skutki swoich decyzji niepodległościowych. Dnia 23 grudnia 1992 r., w rocznicę referendum została uchwalona nowa konstytucja, a 15 stycznia 1992 r. Republika Słowenii została oficjalnie
5 Rozumianych jako „dziedzina systemowych, uporządkowanych działań państwa i jego obywateli, działań, które wypływają z wytworzonej zobiektywizowanej wiedzy […] podejmowanych, aby rozwiązywać kluczowe problemy zbiorowe. Wykonywane są one przy pomocy szeregu specyficznych narzędzi, takich jak: regulacje, współpraca, edukacja, informowanie, argumentowanie, debatowanie”. A. Zybała, Państwo i społeczeństwo w działaniu. Polityki publiczne wobec potrzeb modernizacji państwa i społeczeństwa, Difin, Warszawa 2013, s. 9.
6 Zakon o plebiscitu o samostojnosti in neodvisnosti Republike Slovenije /ZPSN/, Dz. U. RS (Uradni List RS) nr 44/1990.
uznana przez EWG. Dnia 22 maja 1992 r. została 176 członkiem ONZ. Obecnie jest członkiem Rady Europy, Światowej Organizacji Handlu, OBWE, NATO, OECD. Dnia 1 maja 2004 r. wstąpiła do Unii Europejskiej, a w 2007 r. weszła do strefy euro.
Po uzyskaniu przez Słowenię członkostwa w ONZ Milan Kučan, pierwszy pre-zydent Republiki, wybrany na dwa kolejne okresy, wygłosił znamienną deklarację powodów, dla których Słowenia dążyła do niepodległości, i określił przyszłe cele państwa: „Słowenia nie zadeklarowała niezależności, aby stać się wyspą w środku świata” i dalej: „w każdym momencie, kiedy narody na terenach byłej Jugosławii zostaną ogarnięte kryzysem lub wojną, [Słowenia] będzie uczestniczyć w rozwiązy-waniu problemów z uwzględnieniem różnic narodowościowych i współistnienia ze wszystkimi narodami”7.
Tworzenie niepodległego państwa słoweńskiego było związane z całościowymi zmianami systemu politycznego, prawnego, gospodarczego i społecznego.
W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji i rodzajów transformacji. Jedna z nich określa transformację jako „zmianę reguł postępowania pod wpływem zmian systemowo-własnościowych. Możemy przy tym wyróżnić węższe i szersze rozumienie transformacji. Przez węższe rozumiemy przemiany zachodzące w pewnym obszarze czy pewnych obszarach: ekonomicznym lub politycznym. Dzieje się to w obrębie jednego systemu społeczno-ekonomicznego. Przy szerokim ujęciu transformacji zmiany systemowe należy traktować jako takie, które prowadzą, po pierwsze, do zmian własnościowych, po wtóre, do zmian instytucjonalno-politycznych, po trzecie, do przemian w strukturze społecznej i po czwarte, do przemian świadomościowych, prowadzących do zmiany systemu wartości oraz systemu celów”8.
Rozróżnia się ponadto trzy podstawowe rodzaje transformacji. Pierwsza trans-formacja jest związana z procesami globalizacyjnymi, której cechami wyróżniającymi są istniejące korporacje ponadnarodowe (gospodarujące również w państwach pokomunistycznych), uniezależnianie się od państwa systemu finansowo-banko-wego, przyśpieszenie postępu technicznego, coraz większe znaczenie sektora usług w gospodarkach narodowych, ułatwienia rozwoju handlu światowego i roli w nim bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Druga transformacja jest związana z prze-mianami polegającymi na tworzeniu regionalnych ugrupowań integracyjnych. Trzecim rodzajem jest transformacja systemowa (ustrojowa), która została zapoczątkowana pod koniec lat 80. XX wieku wraz z załamaniem się ustroju socjalistycznego9.
7 Slovenia Recognizes the Same Rights also to Other Nations, przemówienie Prezydenta Milana Kučana, wygłoszone na sesji Zgromadzenia Narodowego ONZ 22 maja 1992 r., http://www2.gov.si/up-rs/1992–
2002/mak-ang.nsf/0/44535ee182dd9763c125678c00383a90? OpenDocument (dostęp: 15.01.2015).
8 J. Kleer, Transformacje i problemy z nimi związane, w: Ekonomia dla prawników i nie tylko, red. M. Bednarski, J. Wilkin, LexisNexis, Warszawa 2007, s. 446.
9 Ibidem, s. 454.
Trzy rodzaje transformacji są ze sobą wzajemnie sprzężone. Globalizacja jest tłem dla procesu transformacji ustrojowej, która jest metodą wejścia krajów posocjalistycz-nych do układu światowego. Posocjalistyczna transformacja ustrojowa prowadzi do regionalnej transformacji integracyjnej w ramach Unii Europejskiej.
Nie można wyróżnić jednego modelu transformacji ustrojowej. Znane są dwa podejścia: terapia szokowa, która jest kojarzona z dwom nazwiskami – Leszek Balcerowicz i Jeffrey Sachsem – charakteryzująca się szybkością przeprowadzania zmian (liberalizacji cen, stabilizacji pieniądza, zmniejszania deficytu budżetowego, dążenia do opanowania inflacji) i model gradualistyczny, zastosowany w Słowenii, charakteryzujący się rozłożeniem na dłuższy czas wstępnych zmian, dzięki czemu liberalizacja zewnętrzna i wewnętrzna jest wprowadzana stopniowo, a dyferencjacja dochodowa jest łagodniejsza w porównaniu do tej w warunkach terapii szokowej.
Republika Słowenii jest państwem, w którym następowała szczególna transfor-macja, obejmująca trzy równoległe wymiary. Następowało nie tylko przekształcanie gospodarki centralnie planowanej w rynkową, lecz także przechodzenie z gospodarki regionalnej na narodową, co było związane z odłączeniem się od Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii i z tworzeniem całkowicie odrębnego i niezależ-nego państwa. Państwo to z kolei konsekwentnie i pragmatycznie dążyło do zinte-growania się ze strukturami europejskimi. Nacjonalizm słoweński, w odróżnieniu od serbskiego i chorwackiego, starał się uwzględniać uniwersalne normy i wartości i uznawał drogę ku integracji europejskiej jako uzupełniającą (complementary) sło-weńską niepodległość10.
W literaturze spotyka się podział czasowy transformacji słoweńskiej na dwa okresy: obejmujący tworzenie się podstaw prawnych i struktur państwa oraz proces przystępowania do Unii Europejskiej, obejmujący całościowe przystosowanie do członkostwa. Pakiet reform słoweńskich obejmował działania mające na celu wpro-wadzenie zasad gospodarki rynkowej i ustabilizowanie makroekonomiczne oraz dostosowywanie strukturalne i instytucjonalne do nowej rzeczywistości. Dotyczyło to tworzenia odpowiednich instytucji, prywatyzacji majątku państwowego, refor-mowania sektora przedsiębiorstw, finansów, systemu emerytalnego, rentowego, podatkowego, opieki społecznej i administracji publicznej11.
Proces transformacji w Słowenii przebiegał zdecydowanie odmiennie w porówna-niu z pozostałymi państwami byłej Jugosławii. Proces zmian ustrojowych w Słowenii, jak podkreśla się w literaturze12, przebiegał stosunkowo łagodnie, biorąc pod uwagę
10 A. Taylor, A. Geddes, Ch. Lees, The European Union and South East Europe. The Dynamics of Europeanisation and Multi-Level Governance, Routledge, London and New York 2012, s. 53.
11 M. Mrak, M. Rojec, C. Silva-Jauregui, Slovenia from Yugoslavia to the European Union, World Bank, Washington D. C., 2004, s. xxiii – xxiv.
12 P. Winczorek, Konstytucja Słowenii, Warszawa 1994, s. 10.
wydarzenia w innych częściach byłej federacji jugosłowiańskiej. Jak pisze J. J. Wiatr13,
„decydowały o tym trzy czynniki: znaczna jednolitość społeczeństwa słoweńskiego, położenie geograficzne, powodujące, że dla Serbii oderwanie się Słowenii nie miało aż tak wielkiego znaczenia jak utrata wpływów w Chorwacji czy w Bośni i Hercegowinie, a także dojrzałość słoweńskiej elity politycznej, umiejącej pogodzić stanowczość ze zdolnością do zawierania kompromisów”.
Według profesora J. Mencingera, byłego rektora Uniwersytetu w Ljubljanie, są trzy istotne przyczyny sukcesu słoweńskiej transformacji14: „lepsze warunki początkowe, specyficzny system gospodarczy, ignorowanie rad MFW i innych instytucji finanso-wych opartych o consensus Waszyngtoński i stabilność społeczna. Słowenia, będąc częścią Jugosławii, dzieliła jej przewagi nad innymi krajami socjalistycznymi Europy Wschodniej, w szczególności chodzi o specyficzny system gospodarczo-polityczny.
Wiele istotnych celów pomyślnej transformacji gospodarczej było zrealizowanych, co najmniej częściowo, jeszcze przed 1989 rokiem ze względu na szczególne cechy własności społecznej i samorządu, autonomię przedsiębiorstw, istnienie podstawowych instytucji rynkowych i stosowanie przez rząd podstawowych narzędzi polityki gospodarczej”.
Podział modeli transformacji dokonany przez J. Mencingera przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Podział modeli transformacji według J. Mencingera Model bałtycki (bardzo
liberalny) Model Grupy Wyszehradzkiej Model słoweński (neokorporacyjny) – dążenie do stabilności
makroekonomicznej kosztem zaniedbywania kwestii społecznych
– mniejszy akcent na stabilność makroekonomiczną i sprawy
– oparty na rozwadze przy bezpośrednich inwestycjach zagranicznych
– oparty na odmowie przyjmowania porad ekspertów zagranicznych
Źródło: opracowanie własne na podstawie typologii J. Mencingera.
Model transformacji słoweńskiej charakteryzuje gradualizm (stopniowość) wprowadzania reform, przeciwstawiany terapii szokowej, która została zastosowana w Polsce.
13 J. J. Wiatr, Słowenia: przykład udanej transformacji, „Zeszyty Naukowe Instytutu Badań Społecznych i Międzynarodowych Fundacji im. Kazimierza Kelles-Krauza”, Wydawnictwo Fundacja im. Kazimierza Kelles-Krauza, Warszawa 1998, s. 12.
14 J. Mencinger, Deset let pozneje. Tranzicija – uspeh, polom Ali nekaj vmes?, (Dziesięć lat później.
Transformacja – sukces, porażka. Albo wszystko razem?), Wydawnictwo Wydziału Prawa Uniwersytetu w Ljubljanie, 2001, http://www.pf.uni-lj.si/media/mencinger.joze.desetlet.rtf (dostęp 22.06.2015).