Privilegium exigendi sensu stricto

Dopiero w okresie poklasycznym uległ zmianie charakter terminów privilegium i

beneficium używanych zamiennie w okresie klasycznym. Określenie privilegium stosowane

było w znaczeniu prerogatywy, czyli przywileju lub uprawnienia wynikającego z zajmowanego stanowiska lub urzędu280

. Przywileje nadawane przez cesarzy poklasycznych wpływały na pozycję prawną osób uprawnionych i stanowiły wyjątek od ogólnie przyjętych norm ius commune²⁸¹.

1.4.2. Privilegium exigendi sensu stricto

Przywilej, w ścisłym tego słowa znaczeniu, należy rozumieć jako regulację, która nadaje szczególne uprawnienia adresatom danej normy prawnej z uwagi na ich kwalifikacje przedmiotowe lub podmiotowe²⁸². Znaczenie przywileju sensu stricte w postępowaniu egzekucyjnym w rzymskim procesie formułkowym, można zawęzić do dwóch instytucji rzymskiego prawa procesowego.

Pierwsza z uprzywilejowanych sytuacji dotyczy wyłączenia niektórych składników znajdujących się w majątku dłużnika. Ograniczenia te wynikały albo z ustanowienia na poszczególnych składnikach majątku dłużnika prawa zastawu, albo wykluczały prowadzenie egzekucji z określonych składników majątku dłużnika283

.

Drugi przypadek uprzywilejowania dotyczy pierwszeństwa zaspokojenia przez wierzycieli z majątku dłużnika, w sytuacji gdy majątek dłużnika nie wystarczał na zaspokojenie wszystkich wierzycieli.

278

D. 50, 17, 196 (Modestinus libro octavo regularum): Privilegia quaedam causae sunt, quaedam personae. et ideo quaedam ad heredem transmittuntur, quae causae sunt: quae personae sunt, ad heredem non transeunt. Zob. R. ORESTANO, op. cit., s. 179.

279 R. ORESTANO, op. cit., s. 179 i n.; Zob. także S. WRÓBLEWSKI, op. cit., s. 219; Ponadto F. ZOLL, Rzymskie prawo prywatne (Pandekta), cit., s. 8, wyróżnia trzy grupy przywilejów: odnoszące się do pewnych kategorii osób – privilegia personae, do pewnych rzeczy – privilegia rei, do pewnych stosunków – privilegia causa. Podobny charakter miały przywileje: privilegium funerarium oraz privilegium exigendi. Privilegium funerarium umożliwiał uzyskanie z majątku upadłego dłużnika zwrotu kosztów jego pogrzebu przed innymi wierzycielami. Przywilej egzekucyjny gwarantował określonej kategorii wierzycieli pierwszeństwo w zaspokojeniu przed innymi wierzycielami z majątku dłużnika poddanego egzekucji generalnej.

280 R. ORESTANO, op. cit., s. 141 i n.; H. HEUMMAN, E. SECKEL, op. cit., s. 449 i 459, s.v. privilegium; M. BIANCHINI, Otium agree ed evectiones. Privilegi degli alti funzionari nel tardi impero, [w:] Mèlanges F. Sturm, t. 1, 1999, s. 25 i n.

281 G. FERRARI, op. cit., s. 312; R. ŚWIRGOŃ – SKOK, Przywileje prywatnoprawne w państwie rzymskim (zagadnienia wybrane), cit., s. 161 i n.

282 R. ORESTANO, op. cit., s. 130. 283

54 Egzekucja majątkowa uniwersalna w okresie postępowania formułkowego miała miejsce zarówno w sytuacji, gdy dłużnik był niewypłacalny oraz w przypadku nierealizowania dobrowolnie ciążących na nim zobowiązań. Nie miało tu znaczenia, czy majątek wystarczał na zaspokojenie wszystkich wierzycieli, gdyż egzekucja uniwersalna występująca w postaci venditio bonorum nie oznaczała wcale wielości wierzycieli284

, ale miała na względzie przedmiot egzekucji, którym był cały majątek dłużnika285

.

Egzekucja majątkowa mogła dotyczyć całego majątku dłużnika (egzekucja uniwersalna) lub poszczególnych składników majątku dłużnika (egzekucja syngularna)²⁸⁶. W rozwoju rzymskiego postępowania egzekucyjnego pojawiły się pewne wyłączenia składników znajdujących się w majątku dłużnika. Ograniczenia te można podzielić na te, które wykluczały prowadzenie egzekucji z określonych składników majątku dłużnika oraz takie, które wynikały z ustanowienia na poszczególnych składnikach majątku dłużnika ograniczonego prawa rzeczowego w formie zastawu.

Wyłączenia dotyczące składników majątku dłużnika miały zasadniczo charakter wyłączeń przedmiotowych287

. Wyłączenia te pojawiły się jednak w okresie późniejszym, nie objętym ramami chronologicznymi rozprawy288, w związku z czym nie będą stanowiły

284 Por. O. CARRELLI, Ancora sull’ origine della bonorum venditio, cit., s. 302-316

285 W. W. BUCKLAND, A Manual of Roman Private Law, New York 1939, s. 114, 126; G. MOUSOURAKIS, A Legal History of Rome, New York 2007, s. 73-74.

286

W. LITEWSKI, Pignus in causa iudicata captum, cit., s. 8.

287 I. SZPRINGER, Wybrane przywileje egzekucyjne w prawie rzymskim, cit., s. 130.

288 Wyłączenia rzeczy wchodzących w skład majątku dłużnika pojawiły się w konstytucji Konstantyna Wielkiego z 315 r. n. e.: CTh. 2, 30, 1: IMP. CONSTANTINUS A. A UNIVERSOS PROVINCIALS. Intercessores a rectoribus provinciarum dati ad exigenda debita ea, quae civiliter poscuntur, servos aratores aut boves aratorios pigneris causa de possessionibus abstrahunt, ex quo tributorum inlatio retardatur. Si quis igitur intercessor aut creditor vel praefectus pacis vel decurio in hac re fuerit detectus, a rectoribus provinciarum capitali sententia subiugetur. DAT. IV. NON. IUN. SIRMIO CONSTANTINO A. IV ET LICINIO CONS. Zgodnie z fragmentem źródłowym namiestnik prowincji (konstytucja obowiązywała jedynie na terenie prowincji) ma prawo ingerować w dwóch sytuacjach. Pierwsza miałaby miejsce, gdy egzekucja byłaby skierowana wobec niewolników na roli (servos aratores) albo bydła pracującego na roli (boves aratorios). Zob. I. SZPRINGER, Wybrane przywileje egzekucyjne w prawie rzymskim, cit., s. 130. Ponadto interpelowaną treść konstytucji odnaleźć można w Kodeksie Justyniańskim: C. 8, 16, 7 pr.: IMPERATOR CONSTANTINUS. Exsecutores a quocumque iudice dati ad exigenda debita ea, quae civiliter poscuntur, servos aratores aut boves aratorios aut instrumentum aratorium pignoris causa de possessionibus abstrahunt, ex quo tributorum illatio retardatur. CONST. A. AD UNIVERSOS PROVINCIALES. <A 315 D. III NON. IUN. SIRMI CONSTANTINO A. IIII ET LICINIO IIII CONSS.>. Pośród przedmiotów wyłączonych spod egzekucji wymieniono także inwentarz rolny (instrumentum aratorium). Poza tym treść konstytucji Konstantyna uległa „zmianie” w kwestii zasięgu oddziaływania, dzięki czemu konstytucja obowiązywała na terytorium całego imperium rzymskiego. Zob. W. LITEWSKI, Pignus in causa iudicata captum, cit., s. 49-50, przyp. 37. Z kolei cesarz Honoriusz i Teodozjusz w swoim reskrypcie z 414 r. n. e. stwierdzają, iż aliquid quod ad culturam agri pertinet, co oznacza, że wszystko co dotyczy uprawy roli jest wyłączone spod egzekucji: C. 8, 16, 8: IMPERATORES HONORIUS, THEODOSIUS. Pignorum gratia aliquid quod ad culturam agri pertinet auferri non convenit. HONOR. ET THEODOS. AA. PROBO COM. SACR. LARG. <A 414 D. III ID. IUN. CONSTANTE ET CONSTANTIO CONSS.>.

55 przedmiotu badań. Natomiast cesarz Hadrian289

w konstytucji z 216 r. wskazuje również na wyłączenie o charakterze podmiotowo-przedmiotowym.

C. 7, 53, 4: IMPERATOR ANTONINUS. Stipendia retineri propterea, quod

condemnatus es, non patietur praeses provinciae, cum rem iudicatam possit aliis rationibus

exsequi. ANT. A. MARCELLO MIL. <A 216 PP. III NON. IUN. SABINO II ET

ANULLINO CONSS.>.

Zgodnie z treścią konstytucji wyłączenie przysługiwało żołnierzom względem żołdu (wynagrodzenie za służbę wojskową). Namiestnik prowincji nie mógł pozwolić, aby przeciwko temu, kto został zasądzony została przeprowadzona egzekucja z żołdu290

. Wyrok ten można wykonać innymi sposobami291

. Przy czym to żołnierz miał obowiązek ponoszenia kosztów naprawy uzbrojenia292, a żołnierze oddziałów pomocniczych, którzy stanowili najliczniejszą grupę, mieli bardzo niski żołd293

.

Drugi rodzaj ograniczeń wynikał z ustanowienia na poszczególnych składnikach majątku dłużnika ograniczonego prawa rzeczowego, którym był zastaw. Istotne znaczenie ma tu wypowiedź Ulpiana zamieszczona w czterdziestej drugiej księdze tytułu pierwszego Digestów justyniańskich.

D. 42, 1, 15, 5 (Ulpianus libro tertio de officio consulis): Quod si res sit pignerata,

quae pignori capta est, videndum est, an sic distrahi possit, ut dimisso creditore superfluum in causam iudicati convertatur. Et quamquam non cogatur creditor rem, quam pignori accepit, distrahere: tamen in iudicati exsecutione servatur, ut, si emptorem invenerit res quae capta est, qui dimisso priore creditore superfluum solvere sit paratus, admittenda sit huius

289 Zob. K. AMIELAŃCZYK, Rzymskie prawo karne w reskryptach cesarza Hadriana, Lublin 2006.

290 Na sfinansowanie działań wojennych, w szczególności wypłatę żołdu był pobierany od obywateli podatek tributum ex censu. Szerzej: A. PIKULSKA – RADOMSKA, Rzymskie tributum ex censu jako instrument finansowy, [w:] Krytyka prawa. Niezależne studia nad prawem, t. V, Przedsiębiorczość aspekty prawne, Warszawa 2013, s. 507 – 520.

291 I. SZPRINGER, Wybrane przywileje egzekucyjne w prawie rzymskim, cit., s. 131. 292

Ibidem, s. 131.

293 Zob. E. DĄBROWA, Rozwój i organizacja armii rzymskiej (od początku III w. n. e.), ‹‹Filomata›› 1990, nr 3, Kraków 1990, s. 389-391. Więcej na temat armii w starożytnym rzymie por. P. NICZYPORUK, Reformy armii rzymskiej oraz ich wpływ na siłę państwa w starożytnym Rzymie [w:] Silne państwo, pod red. M. SZYSZKOWSKA, Białystok 1999, s. 203-217; R. WOJCIECHOWSKI, Organizacja legionu i jej przemiany, [w:] W kręgu dziejów sił zbrojnych i prawa wojskowego.Materiały IV konferencji historyków państwa i prawa, Polanica 4-6 września 2000, Wrocław 2001, s. 13-25; I. A. ŁUĆ, 'Boni et mali milites'. Relacje między żołnierzami wojsk rzymskich na przykładzie gwardii pretoriańskiej, [w:] Contra leges et bonos mores: Przestępstwa obyczajowe w starożytnej Grecji i Rzymie, pod red. H. KOWALSKI, M. KURYŁOWICZ, Lublin 2005, s. 229-241; TENŻE, The ‘praefecti praetorio’ of the Julio-Claudian dynasty, ‹‹Res Historia›› 29, 2010, s. 95-108; A. GRACZKOWSKI, Armia rzymska w okresie schyłku republiki: organizacja, uzbrojenie, taktyka, Toruń 2009; A. TARWACKA, 'Incensus', czyli co groziło Rzymianom uchylającym się od płacenia podatków i służby w armii, ‹‹Kwartalnik Prawa Publicznego››10.3, 2010, s. 173-185.

56

quoque rei distractio. Nec videtur deterior condicio creditoris fieri suum consecuturi nec prius ius pignoris dimissuri, quam si ei fuerit satisfactum.

Zgodnie z przekazem jurysty w drodze pignus in causa iudicati captum²⁹⁴ istniała

możliwość zajęcia oraz sprzedaży rzeczy zastawionej, ale tylko przez organ egzekucyjny295 . Taki przypadek miał miejsce jedynie w sytuacji, gdy rzecz zastawiona podczas iudicati

exsecutione znalazła nabywcę²⁹⁶. Ulpian podkreślił, że sprzedaż rzeczy obciążonej zastawem była możliwa pod warunkiem, że po całkowitym zaspokojeniu zastawnika pozostawała nadwyżka, która następnie była wypłacana egzekwującemu wierzycielowi zamiast dłużnikowi297

. Powodem sprzedaży rzeczy obciążonej była konieczność uczynienia zadość roszczeniom wierzyciela, przy jednoczesnym zastrzeżeniu respektowania pierwszego zastawnika²⁹⁸. Z kolei, gdyby sprzedaż nie przyniosła nadwyżki, zaistniałaby konieczność zwolnienia rzeczy zastawionej spod zajęcia. Z cytowanego fragmentu ponadto wynika, że istniał obowiązek oszacowania rzeczy przed jej sprzedażą299. W zależności od efektów oszacowania organ egzekucyjny podejmował decyzję o sprzedaży albo zwolnieniu rzeczy zajętej, a wcześniej zastawionej300

.

Wskazany fragment pochodzi z dzieła Ulpiana De officio consulis, który dotyczył postępowania w przedmiocie pignus in causa iudicati captum301

. W literaturze panuje pogląd, że analogiczne postępowanie jak w przypadku zastawu obowiązywało podczas venditio

bonorum³⁰².

Kolejny przypadek dotyczący ograniczeń z uwagi na ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na poszczególnych składnikach majątku dłużnika odnaleźć można dopiero w konstytucji cesarzy. Co prawda regulacje te odnosiły się do postępowania kognicyjnego, ale prawdopodobnie zostały wykorzystane rozwiązania funkcjonujące w okresie postępowania formułkowego.

294 L. PEPPE, Riflessioni intorno all'esecuzione personale in diritto romano, cit., s. 145.

295 Wskazany fragment tekstu źródłowego wchodzi w skład obszernego wyjątku zamieszczonego w D. 42, 1, 15, który pochodzi z księgi III dzieła Ulpiana De officio consulis dotyczącego postępowania w przedmiocie pignus in causa iudicati cap tum; Palingenesia II, frg. 2072, s. 956-958.

296 M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., przyp. 5, s. 402. 297

W. LITEWSKI, Pignus in causa iudicata captum, cit., s. 61-62.

298 M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., przyp. 5, s. 402; W. LITEWSKI, Pignus in causa iudicata captum, cit., s. 61-62.

299 W. R. VON DER FECHT, Die Forderungspfändung im römischen Recht, Köln-Weimar-Wien 1999, s. 98 i n.; I. SZPRINGER, Pierwszeństwo zastawów w prawie rzymskim, cit., s. 136-137.

300

I. SZPRINGER, Wybrane przywileje egzekucyjne w prawie rzymskim, cit., s. 129.

301 O. LENEL, Palingenesia iuris civilis, t. 2, Leipzig 1889, frg. 2072, s. 956-958; I. SZPRINGER, Wybrane przywileje egzekucyjne w prawie rzymskim, s. 129.

302 O. CARRELLI, Ancora sull’ origine della bonorum venditio, cit., s. 302-316; M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., s. 402.

57 C. 7, 72, 6 pr. - 1: IMPERATORES DIOCLETIANUS, MAXIMIANUS. Pro debito

creditores addici sibi bona debitoris non iure postulant. unde si quidem debitoris tui ceteri creditores pignori res acceperunt, potiores eos quam te chirographarium creditorem haberi non ambigitur. 1. Quod si specialiter vel generaliter nemini probentur obligatae ac sine successore communis debitor vel heres eius decessit, non dominii rerum vindicatione, sed possessione bonorum itemque venditione aequali portione pro rata debiti quantitate omnibus creditoribus consuli potest. * DIOCL. ET MAXIM. AA. ET CC.AGATHEMERO. *

Konstytucja cesarza Dioklecjana i Maksymiana wskazywała, iż wierzyciele, których prawa powstały w wyniku wpisu do skryptu dłużnego, bezprawnie żądają wydania na ich rzecz dóbr dłużnika. Ponadto tego rodzaju żądanie przysługiwało zastawnikom. W omawianym przypadku odnośnie do wierzycieli stwierdzono, że prawidłowym działaniem jest występowanie przez nich z żądaniem udzielenia bonorum possesio i dokonanie sprzedaży rzeczy, a nie występowanie z żądaniem wydania rzeczy z majątku dłużnika³⁰³. Skutkiem tego był fakt, że to na przeprowadzającym egzekucję ciążył obowiązek rozdzielnia ceny uzyskanej ze sprzedaży rzeczy304

.

C. 8, 17, 9: IMPERATORES DIOCLETIANUS, MAXIMIANUS. Eos qui

acceperunt pignora, cum in rem habeant actionem, privilegiis omnibus, quae personalibus actionibus competunt, praeferri constitit. diocl. ET MAXIM. AA. ET CC. ASCLEPIODOTO.

<A 294 S. IIII NON. DEC. CC. CONSS.>.

Cesarz Dioklecjan i Maksymian stwierdzają także, iż wierzytelność wierzycieli zastawnych korzystała z przywilejów, które służyły powództwom rzeczowym. Jeżeli do majątku dłużnika wchodziły rzeczy obciążone zastawem, zastawnik mógł żądać zwolnienia przedmiotu zastawu spod egzekucji.

W ograniczeniach egzekucji nie została omówiona kwestia powództw osób trzecich o zwolnienie spod egzekucji rzeczy znajdujących się w majątku dłużnika, lecz co do których dłużnikowi nie przysługiwało prawo własności. Jest to celowe działanie, gdyż właściciel rzeczy realizował swoje uprawnienie przez rei vindicatio, kierując skargę przeciwko nabywcy majątku lub względem curator bonorum305

.

Druga instytucja, traktowana jako przywilej w ścisłym tego słowa znaczeniu, która będzie przedmiotem niniejszej rozprawy to tzw. przywileje egzekucyjne – privilegium

303 Por. O. CARRELLI, Ancora sull’ origine della bonorum venditio, cit., s. 303. 304 I. SZPRINGER, Wybrane przywileje egzekucyjne w prawie rzymskim, cit., s. 128. 305

58

exigendi³⁰⁶. Termin ten jest terminem źródłowym, ale w prawie rzymskim niektóre grupy wierzycieli korzystały z przywileju egzekucyjnego. Polegał on na pierwszeństwie zaspokojenia z majątku dłużnika w przypadku egzekucji uniwersalnej, w sytuacji gdy majątek dłużnika nie wystarczał na zaspokojenie wszystkich wierzycieli. Z privilegium exigendi uprawnione były korzystać następujące kategorie wierzycieli:

1. aerarium i fiscus Caesaris w stosunku do należności publicznoprawnych³⁰⁷, 2. civitas w stosunku do należności publicznoprawnych³⁰⁸,

3. kobieta o zwrot posagu³⁰⁹,

4. wierzyciel o zwrot kosztów przeznaczonych na pogrzeb³¹⁰,

5. pupila czy osoby poddanej kurateli odnośnie do wierzytelności względem opiekuna czy kuratora z tytułu wykonywania przez nich obowiązków³¹¹,

6. pożyczkodawca w stosunku do pożyczki udzielonej celem poczynienia nakładów na okręt lub też budynek312

,

7. depozytariusz wobec bankiera³¹³.