Rzymska literatura nieprawnicza a przywileje

W tekstach nieprawniczych również można odnaleźć przywileje, które określane są terminem privilegium. Najwięcej uwagi w źródłach nieprawniczych poświęcili przywilejom Aulus Gellius oraz Cyceron²¹⁰.

Aulus Gellius w dwudziestym rozdziale dziesiątej księgi Noctes Atticae pisał o charakterze przywilejów211

:

Gell. 10, 20, 1 - 4: Quid sit "rogatio", quid "lex", quid "plebisscitum", quid

"privilegium"; et quantum ista omnia differant. 1. Quaeri audio, quid "lex" sit, quid "plebisscitum", quid "rogatio", quid "privilegium". 2. Ateius Capito, publici privatique iuris peritissimus, quid "lex" esset, hisce verbis definivit: "Lex" inquit "est generale iussum populi aut plebis rogante magistratu." 3. Ea definitio si probe facta est, neque de imperio Cn. Pompei neque de reditu M. Ciceronis neque de caede P. Clodi quaestio neque alia id genus populi plebisve iussa "leges" vocari possunt. 4. Non sunt enim generalia iussa neque de universis civibus, sed de singulis concepta; quocirca "privilegia" potius vocari debent, quia veteres "priva" dixerunt, quae nos "singula" dicimus. Quo verbo Lucilius in primo satirarum libro usus est: abdomina thynni advenientibus priva dabo cephalaeaque acarnae.

Zgodnie z przytoczonym fragmentem Gelliusa termin privilegium pochodzi od określenia priva, oznaczającego coś szczególnego, pojedynczego212

. Autor dokonuje rozróżnienia pomiędzy privilegium a lex213

. Antykwarysta na początku swoich rozważań

210

R. ŚWIRGOŃ-SKOK, Beneficja spadkowe w prawie rzymskim, cit., s. 33.

211 We wskazanym fragmencie zostały omówione nieprawidłowości w stosowaniu w języku potocznym terminów lex, plebiscitum, privilegium oraz rogatio. Tekst ten został omówiony również przez J. ZABŁOCKIEGO, Kompetencje ‘pater familias’ i zgromadzeń ludowych w świetle ‘Noctes Atticae’ Aulusa Gelliusa, cit., s. 40 – 47, a przetłumaczony przez A. TARWACKĄ, Czym jest wniosek, czym ustawa, czym plebiscyt, czym przywilej. Aulus Gellius, Noce Attyckie 10, 20 Tekst – Tłumaczenie – Komentarz, cit., s. 325 – 330.

212 Przy opisie użycia tego terminu Gellius odwoła się do Lucyliusza (satyryk z drugiej połowy II w. p.n.e.). Zacytowany fragment satyry przedstawia naradę bogów dotyczącą przyszłości Rzymu.

213

44 przywołał definicję Ateiusa Capitona214, która określała lex jako generale iussum populi aut

plebis, czyli ogólny nakaz ludu lub plebsu²¹⁵. Drugi element definicji stanowi wniosek urzędnika (rogante magistratu). Zatem zdaniem Capitona, lex to nie tylko uchwała ludu, ale ale też i plebsu, gdyż w pojęciu ogólnym lex mieściło się też pojęcie plebisscitum.

Plebisscitum miało węższy zakres. To różne pochodzenie lex i plebisscitum dobitnie

akcentował zwłaszcza Gaius216

. Aulus Gellius wskazał na zaproponowane także przez Capitona rozróżnienie populus, który składał się z patrycjuszy i plebejuszy, od plebsu, w skład którego nie wchodziły rody patrycjuszowskie217

.

Zdaniem Gelliusa ustawy dotyczące poszczególnych osób należy określać terminem

privilegium, w żadnym wypadku nie są to leges mające charakter generalny (generale iussum). We fragmencie dzieła Gelliusa zostały przedstawione trzy przykłady uchwał, które

należałoby uznać za przywileje: lex Manilia de imperio Cn. Pompei z 66 r. p. n. e.218 (dotycząca powierzenia Pompejuszowi dowództwa w wojnie z królem Pontu Mitrydatesem IV Eupatorem²¹⁹), lex Cornelia Caecilia de revocando Cicerone z 57 r. p. n. e.²²⁰ (dotyczyła odwołania z wygnania Cycerona221

), lex Pompeia de vi z 52 r. p. n. e.²²² (na mocy tego aktu powołano quaestio, która miała sądzić uczestników potyczki na Via Appia)223

.

214 Słynny prawnik z czasów Augusta. 215

A. TARWACKA, Czym jest wniosek, czym ustawa, czym plebiscyt, czym przywilej. Aulus Gellius, Noce Attyckie 10, 20 Tekst – Tłumaczenie – Komentarz, cit., s. 328, wskazuje, że termin lex określony jako nakaz ludu lub plebsu budzi wątpliwości. Poza tym w dalszym ciągu nakazem plebsu nazywa się plebiscyt. Autorka w swych rozważaniach stwierdza, że jednak należy przyjąć, że termin lex nabrał po uchwaleniu lex Hortensia w 287 r. p.n.e. znaczenia ogólnego: sensu stricto nadal oznacza ustawę, czyli uchwałę ludu, sensu largo zaczął desygnować każdy akt uchwalony na zgromadzeniu ludowym lub plebejskim.

216 G. 1, 3: Lex est, quod populus iubet atque constitui. Zob. J. ZABŁOCKI, Uchwały rzymskich zgromadzeń ludowych, cit., s. 10.

217

J. ZABŁOCKI, ‘Leges de plebiscitis’. Equiparazione i ‘plebiscita’ai ‘leges’, [w:] Forum Romanum. Doklady III mieżdunarodnoj konferencji. ‘Rimskoe czastnoe i publicznoe prawo, Moskva 2003, s. 15-18.

218 Zob. H. KOWALSKI, Leges per vim contra auspicia latae. Religia, polityka i prawo karne w Rzymie w okresie schyłku Republiki, [w:] Salus rei publicae suprema lex: ochrona interesów państwa w prawie karnym Starożytnej Grecji i Rzymu, pod red. A. DĘBIŃSKI, H. KOWALSKI, M. KURYŁOWICZ, Lublin 2007, s. 103 -114; Por. R. E. SMITH, The Lex Plotia agraria and Pompey Spanish Veterans, ‹‹Classical Quarterly››, 2, 1957, s. 82-85; K. KUMANIECKI, op. cit., s. 140-144; M. JACZYNOWSKA, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995, s. 150-154.

219

Lex Manilia de imperio Cn. Pompei została uchwalona na wniosek trybuna plebejskiego Gaiusa Maniliusa, a mowę popierającą ten wniosek wygłosił Cecero (Pro lege Manilia).

220 O lex Cornelia Caecilia de revocando Cicerone patrz: G. ROTONDI, op. cit., s. 403. 221

Cyceron wyjechał z Rzymu oskarżony przez Klodiusza o bezprawne skazanie na śmierć członków spisku Katyliny. W dalszej kolejności na wniosek Klodiusza został ukarany interdictio aquae et ignis. Wnioskodawcami lex Cornelia Caecilia de revocando Cicerone byli konsulowie P. Cornelius Lentulus Spinther i Q. Caecilius Metellus Nepos. Za wnioskiem opowiedział się także Pompejusz. Ponadto senat, aby niedopuścić do ewentualnych prób uniemożliwienia zwołania zgromadzenia, uchwalił senatusconsultum.

222

W wyniku tej potyczki Klodiusz został zabity przez Milona, którego następnie bronił Cyceron.

223 Zob. A. TARWACKA, Czym jest wniosek, czym ustawa, czym plebiscyt, czym przywilej, cit., s. 329 – 330. Szersze rozważania w polskiej literaturze zob. E. LOSKA,Obowiązek niewolników obrony swojego właściciela, «Zeszyty Prawnicze» 4.1 (2004), s. 45-56; TEJŻE, Zbrodnicze zamiary a obrona konieczna, «Zeszyty Prawnicze» 5.1 (2005), s. 61-82; TEJŻE, Insidiatorem iure interfici posse’. Kontratypy jako sposób obrony w

45 Fragment ten potwierdza, że oprócz generalnych aktów populus czy plebs, na zgromadzeniach uchwalano również akty dotyczące poszczególnych osób czy spraw, które także zwano leges. Takie rozumienie terminu lex znalazło się w definicji Aeliusa Gallusa przekazanej przez antykwarystę Pompeiusa Festusa224

. Termin privilegium starożytni wywodzili od słowa priva, natomiast współcześni Gelliusowi nazywali słowem singula225

.

Wydaje się prawdopodobne, że definicja lex określona przez Capitona jako generale iussum była nowatorska226

.

W dalszej części cytowanego powyżej fragmentu dwudziestego rozdziału dziesiątej księgi Noctes Atticae Gellius wskazuje:

Gell. 10, 20, 10: Sallustius quoque proprietatum in verbis retinentissimus

consuetudini concessit et privilegium, quod de Cn. Pompei reditu ferebatur, “legem” appellavit. Verba ex secunda eius historia haec sunt: “Nam Sullam consulem de reditu eius legem ferentem ex conposito tr. pl. C. Herennius prohibuerat”.

Gellius omawiając terminy lex, plebiscitum227

, privilegium, rogatio wskazuje na

nieprawidłowości w stosowaniu ich w języku potocznym228. W przytoczonym tekście autor przywołał także fragment Historii Sallustiusza, jako przykład kolejnego przypadku pisania o

privilegium jako o lex²²⁹. Przypadek ten dotyczył lex Cornelia de reditu Cn. Pompei uchwalonej na wniosek konsula Sulli w 80 r. p.n.e., która zezwalała Pompejuszowi oraz armii powrócić z Afryki i odbyć triumf230

. Zgodnie z przekazem antykwarysty termin rogatio miał najszersze znaczenie, ponieważ przywilej, ustawa oraz plebiscyt mogły trafić na zgromadzenie jedynie na mocy wniosku urzędnika231

.

procesie – ‘Pro Milone’Cycerona, «Zeszyty Prawnicze» 8.1 (2008), s. 63-80; Por. K. AMIELAŃCZYK, Czy kontratyp obrony koniecznej ma rzymską tradycję? W poszukiwaniu przesłanek dopuszczalności prawa do samoobrony w rzymskim prawie karnym, [w:] Quid leges sine moribus? Studia nad prawem rzymskim dedykowane Profesorowi Markowi Kuryłowiczowi w 65. rocznicę urodzin oraz 40-lecie pracy naukowej, pod red. K. AMELAŃCZYK, Lublin 2009, s. 51-72.

224 Fest. L. 326. 225

J. ZABŁOCKI, Uchwały rzymskich zgromadzeń ludowych, cit., s. 14.

226 Zob. J. BLEICKEN, ‘Lex publica’. Gesetz und Recht in der römischen Republic, Berlin–New York 1975, s. 201 i n.

227

Zob. więcej o ustawach zrównujących plebisscitia z leges: A. GUARINO, L’ ‘exaequatio legibus’ dei ‘plebisscita’, Festschrift Schulz, I, Weimar 1951, s. 458 i nast.; A. BISCARDI, ‘Auctoritas patrum’. Problemi di storia del diritto pubblico romano, Napoli 1987, s. 75 i nast.; J. ZABŁOCKI,‘Leges de plebiscitis’, cit., s. s. 237 i nast., wraz z dalszą cytowaną tam literaturą.

228 J. ZABŁOCKI, Kompetencje ‘pater familias’ i zgromadzeń ludowych w świetle ‘Noctes Atticae’ Aulusa Gelliusa, cit., s. 40 – 47.

229 A. TARWACKA, Czym jest wniosek, czym ustawa, czym plebiscyt, czym przywilej, cit., s. 329. 230 Ibidem, s. 330.

231 J. ZABŁOCKI, Kompetencje ‘pater familias’ i zgromadzeń ludowych w świetle ‘Noctes Atticae’ Aulusa Gelliusa, cit., s. 40 – 47.

46 Dowodem na okoliczność, że termin privilegium był kojarzony przez starożytnych Rzymian z ustawą może być fragment dzieła Izydora z Sewilli.

Isid. Etym. 5, 18: Privilegia autem sunt leges privatorum, quasi privatae leges. Nam

privilegium inde dictum, quod in privato feratur.

Izydor w swoich Etymologiarum sive originum libri wskazuje, że ustawy prywatne –

privatae leges określane są terminem privilegium.

O zakazie wydawania przywilejów pisał już wcześniej Cyceron w swoich dziełach:

De legibus, De Domo Sua, Pro Sestio²³².

W źródłach nieprawniczych na określenie przywileju używano również zwrotu

singula²³³. Określenie to funkcjonowało już w I wieku przed nasza erą, o czym informuje Festus w De verborum significatu.

Fest. M. 226 L. 262: Privos privasque antiqui dicebant, pro signulis. Ob quam causa

et privata dicuntur, quae uniuscuiusque sint, hinc et privilegium et privatus, dicimus tamen et privatum cui quis est adeptum.

Zdaniem Pompejusza Festusa termin singula dotyczył rzeczy prywatnych, pojedynczych. Gramatyk stwierdza także, iż w przypadku nabycia konkretnego uprawnienia, z czasem zaczęto używać zwrotów privilegium, czyli przywilej oraz privatus, czyli dotyczący pojedynczych osób.