4.1. Wierzytelności z tytułu pożyczki
4.1.2. Przywilej egzekucyjny udzielony pożyczkodawcy
Regulacje spotykane w okresie obowiązywania procesu formułkowego być może posiłkowo obowiązywały w czasie funkcjonowania procesu kognicyjnego, lub odwrotnie dlatego, że posiłkowo były wykorzystywane w okresie procesu kognicyjnego - to znane były już w czasie istnienia per formulas.
Odnośnie do przedmiotów przywileju egzekucyjnego wierzyciela z tytułu pożyczki, mogły być nimi jedynie budynek oraz okręt. Ulpian w komentarzach do edyktów trzykrotne wskazuje na nakłady poczynione na budynek, jak również w dziele De officio consularium przywołuje przywilej egzekucyjny odnośnie do pożyczki udzielonej celem poczynienia
827 M. ZABŁOCKA, Realny charakter ‘mutuum’ w rzymskim prawie klasycznym, cit., s. 3.; J. URBANIK, op. cit., s. 68.
828
M. ZABŁOCKA, Realny charakter ‘mutuum’ w rzymskim prawie klasycznym, cit., s. 1-30.; J. URBANIK, op. cit., s. 68.
829 Zob. J. URBANIK, op. cit., s. 68. 830
Por. A. KACPRZAK, Julian, Ulpian i nietypowa pożyczka. Zastosowanie analogii w rozważaniach prawniczych, ‹‹Zeszyty Prawnicze›› 10.1 (2010), s. 29-47.
831 Zob. K. VISKY, Das Seedarlehn und die damit verbundene Konventionalstrafe im römischen Recht, ‹‹RIDA›› 16/1969, s. 389 – 419; A. BISCARDI, „Pecunia traiecticia” e „stipulatio poenae”, ‹‹Labeo›› 24 (1978), s. 276-299; TENŻE: Introduction à l’ètude des pratiques comerciales dans l’histoire des droits de l’Antiquitè, ‹‹RIDA›› 29 (1982), s. 21 – 44; TENŻE: Ancora sulla “pecunia traiecticia”, ‹‹Labeo›› 37 (1991), s. 169 – 173; Z. BENINCASA, Periculi pretium. Prawne aspekty ryzyka związanego z podróżami morskimi w starożytnym Rzymie (II w. p.n.e. – II w. n.e.), Warszawa 2011, s. 115 i n.; TEJŻE: Prawo zastawu jako zabezpieczenie roszczenia o zwrot pożyczki morskiej w D. 22, 2, 6, ‹‹Zeszyty Prawnicze›› 11.1 (2011), s. 99 i n. 832
152 nakładów na budynek. Być może takowe regulacje dotyczyły już procesu kognicyjnego, jednakże z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że były znane w okresie postępowania formułkowego.
Fragment autorstwa jurysty został zamieszczony przez kompilatorów justyniańskich w dwunastej księdze tytułu pierwszego Digestów.
D. 12, 1, 25 (Ulpianus libro singulari de officio consularium): Creditor, qui ob
restitutionem aedificiorum crediderit in pecuniam quam crediderit privilegium exigendi habebit.
Zgodnie z przekazem Ulpiana wierzyciel, który udzielił pożyczki na odnowienie budynków, w doniesieniu do pieniędzy, które na ten cel pożyczył będzie miał przywilej egzekucyjny. Jurysta w De officio consularium potwierdza więc uprzywilejowanie pożyczkodawcy w stosunku do pozostałych wierzycieli dłużnika w przypadku udzielenia pożyczki na remont budynku.
Ulpian w komentarzu do edyktu przedstawia stan faktyczny, który odnosi się do nakładów poczynionych na kamienicę, która należała do wspólników833
.
D. 17, 2, 52, 10 (Ulpianus libro trigensimo primo ad edictum): Idem respondit:
socius, qui cessantis cessantiumve portiones insulae restituerit, quamvis aut sortem cum certis usuris intra quattuor menses, postquam opus refectum erit, recipere potest exigendoque privilegio utetur aut deinceps propriam rem habebit, potest tamen pro socio agere ad hoc, ut consequatur quod sua intererat. Finge enim malle eum magis suum consequi quam dominium insulae. Oratio enim divi Marci idcirco quattuor mensibus finit certas usuras, quia post quattuor dominium dedit.
Z pełnej analizy fragmentów zawartych w D. 17, 2, 52 wynika, że w paragrafie 7 tego fragmentu Ulpian przywołuje rozstrzygnięcie Papiniana. W kolejnych paragrafach 10 i 11 używa zwrotu idem respondit, co wskazuje na osobę opowiadającego834
.
Zgodnie z przekazem jurysty udzielona została odpowiedź, że wspólnik, który dokonuje koniecznych napraw części jednej lub kilku wchodzących w skład majątku spółki kamienic czynszowych, może po zakończeniu robót, korzystając z przysługującego mu przywileju zaspokojenia przed innymi wierzycielami, odzyskać kwotę, którą na wspomniane wyżej roboty wyłożył wraz z odsetkami za okres czterech miesięcy albo uzyskać własność owych nieruchomości. Ulpian wskazał, iż wspólnik ten miał również skargę z tytułu spółki w celu odzyskania tego co mu się należy.
833 Zob. V. S. USSANI, Privilegium exigendi e ideologia della città negli anni di Marco Aurelio, cit., s. 261 i n. 834
153 Jurysta informuje, że w jednej ze swych mów wygłoszonych w senacie Marek Aureliusz ustanowił okres czterech miesięcy, jako najdłuższy z możliwych terminów pobierana odsetek, ponieważ po upływie tego terminu stawał się właścicielem.
Ulpian w swoim komentarzu do edyktu przedstawia więc dwa rozwiązania dla omawianego problemu. Jurysta stwierdził, że w pierwszej sytuacji pożyczkodawcy będzie przysługiwało prawo odzyskania pożyczonego dłużnikowi kapitału i to wraz z odsetkami. Ponadto z prawa do odzyskania nakładów wierzyciel będzie mógł skorzystać dopiero w terminie czterech miesięcy od zakończenia remontu budynku835
. Natomiast drugie rozwiązanie omawiane przez jurystę będzie polegało na tym, że pożyczkodawca będzie mógł skorzystać z prawa przejęcia budynku na własność836. Ulpian w swych rozważaniach wskazał, iż tylko w przypadku wyboru pierwszego rozwiązania pożyczkodawcy będzie przysługiwał
privilegium exigendi.
Kolejny fragment, dotyczący pożyczki udzielonej celem dokonania nakładów na budynek, również autorstwa Ulpiana, został umieszczony przez kompilatorów justyniańskich w czterdziestej drugiej księdze trzeciego tytułu Digestów.
D. 42, 3, 1 (Ulpianus libro septimo decimo ad edictum): Creditori, qui ob
restitutionem aedificiorum crediderit, privilegium exigendi datur.
Jurysta w komentarzu do edyktu wskazał, że przywilej egzekucyjny przysługuje wierzycielowi, który pożyczył środki na odnowienie budynków837
.
Kolejny fragment pochodzący z sześćdziesiątej trzeciej księgi komentarza do edyktu stanowi kontynuację rozważań Ulpiana.
D. 42, 5, 24, 1 (Ulpianus libro sexagesimo tertio ad edictum): Divus Marcus ita
edixit: "Creditor, qui ob restitutionem aedificiorum crediderit, in pecunia, quae credita erit, privilegium exigendi habebit". Quod ad eum quoque pertinet, qui redemptori domino mandante pecuniam subministravit.
Jurysta tym razem przywołał rozstrzygnięcie Marka Aureliusza (mowa cesarza wygłoszona w senacie potraktowana jako senatusconsulta)838, w którym privilegium exigendi zostało przyznane wierzycielowi udzielającemu pożyczki na remont budynku839
. Przywilej egzekucyjny będzie przysługiwał odnośnie do pieniędzy, które zostały pożyczone, ale także w
835 M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., przyp. 7, s. 402.
836 M. BRETONE, „Consortium” e „communio”, ‹‹Labeo›› 6 (1960), s. 171; F. SCHULZ, Storia della giurisprudenza romana, przekł. G.NOCERA, Firenze 1968, s. 358.
837 M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., s. 403 oraz przyp. 16; G. WESENBERG, op. cit, s. 25.
838 V. S. USSANI, Privilegium exigendi e ideologia della città negli anni di Marco Aurelio, cit., s. 262. 839
154 stosunku do pieniędzy wypłaconych zgodnie z zaleceniem właściciela budynku robotnikom tytułem ich wynagrodzenia840
.
Wyraźnie widać powiązanie dwóch tekstów ( D. 42, 5, 24, 1 i D. 17, 2, 52, 10), które z dużym prawdopodobieństwem odnoszą się do tego samego rozstrzygnięcia Marka Aureliusza.
Przedmiotem nakładów udzielonej pożyczki mógł być także okręt, o czym świadczy fragment autorstwa Paulusa, który został umieszczony przez kompilatorów justyniańskich w czterdziestej drugiej księdze tytułu piątego Digestów.
D. 42, 5, 26 (Paulus libro sexto decimo brevis edicti): Qui in navem exstruendam vel
instruendam credidit vel etiam emendam, privilegium habet.
Jurysta stoi na stanowisku, iż wierzycielowi, który udzielił pożyczki na budowę okrętu lub jego wyposażenie przysługuje również przywilej egzekucyjny841. O privilegium
exigendi pożyczkodawcy odnośnie do pożyczki udzielonej celem czynienia nakładów na
okręt wypowiada się także Marcianus w fragmencie pochodzącym z piątej księgi Reguł. D. 42, 5, 34 (Marcianus libro quinto regularum): Quod quis navis fabricandae vel
emendae vel armandae vel instruendae causa vel quoquo modo crediderit vel ob navem venditam petat, habet privilegium post fiscum.
Jurysta, analizując stopień pierwszeństwa pomiędzy poszczególnymi przywilejami egzekucyjnymi, wskazał jednocześnie, jak szeroko pojmowany był w rzymskim procesie formułkowym przywilej egzekucyjny względem pożyczki. W analizowanym fragmencie Marcianus stwierdza, iż ów przywilej przysługiwał pożyczkodawcy w sytuacji udzielenia pożyczki celem zbudowania, zakupu, uzbrojenia, wyposażenia okrętu, a także jeśli sądownie dochodzi ich zwrotu po sprzedaży okrętu.
Należy zwrócić uwagę, iż jedynie odnośnie do omawianego przywileju egzekucyjnego, czyli przyznanego pożyczkodawcom w przypadku udzielenia pożyczki celem dokonania nakładów na budynek lub okręt, w źródłach wprost wskazano na termin
privilegium exigendi. Przypuszczalnie przyznanie privilegium exigendi dla omawianej
wierzytelności miało swoją podstawę w uwarunkowaniach społecznych. W źródłach dotyczących innych wierzytelności ten zwrot nie jest używany, dopiero ich analiza pozwoliła stwierdzić, iż chodzi o przywilej egzekucyjny.
840 M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., przyp. 7, s. 402 i przyp. 16, s. 403; G. WESENBERG, op. cit., s. 25.
841
155