3.3. Wierzytelności z tytułu dokonania pochówku
3.3.1. Znaczenie privilegium funerarium
Pochówek zmarłych był bardzo istotną kwestią w starożytnym Rzymie ze względu na wierzenia Rzymian dotyczące życia pozagrobowego781. Rozwiązywał on także problem higieny i zapobiegał szerzeniu się chorób oraz epidemii.
778 E. WEISS, op. cit., s. 142-143. 779
I. SZPRINGER, Pierwszeństwo zastawów w prawie rzymskim, cit., s. 131.
780 M. KASER, K. HACKL, Das römische Zivilprozessrecht, cit., s. 402 i przyp. 10 oraz s. 403.
781 M. JOŃCA, Zmartwychwstanie Chrystusa, „edykt nazareński” i znieważenie grobu w prawie rzymskim, [w:] Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie rzymskim, pod. red. K. AMIELAŃCZYK, D. DĘBIŃSKI, D. SŁAPEK, Lublin 2010, s. 89 i n.
140 Leksykony prawa rzymskiego oraz słowniki łacińsko – polskie terminem privilegium
funerarium określająprawo pierwszeństwa w uzyskaniu z majątku upadłego dłużnika zwrotu
kosztów jego pogrzebu przed innymi wierzycielami782
. W źródłach jurydycznych możemy odnaleźć także termin privilegium funerarium783
.
D. 11, 7, 46, 2 (Scaevola libro secundo quaestionum): Ei, cui vestimenta legantur, si
in funus erogata sint, utilem actionem in heredem dandam placuit et privilegium funerarium.
W fragmencie umieszczonym przez kompilatorów justyniańskich w jedenastej księdze tytułu siódmego Digestów, Scaevola stwierdził, iż prawidłowym działaniem jest przyznanie skargi i przywileju pogrzebowego temu, kto otrzymał legat w postaci ubrań spadkodawcy, jeśli przekazał tak otrzymane ubrania celem pochowania w nich zmarłego dłużnika.
Rzymianie przywiązywali dużą wagę do pogrzebów, albowiem wierzyli, że w ciele znajduje się dusza, która po śmierci istnieje jako duch dobry (manes) lub zły (lemures). Rzymianie chcieli sobie zapewnić, jak najlepsze życie pozagrobowe. Jednocześnie starali się umiejętnie poradzili sobie z różnego rodzaju zarazkami powstającymi przy rozkładzie ciał784
. Z tego też powodu miejsca składowania zwłok lub prochów znajdowały się w bezpiecznych odległościach od centrum życia codziennego785. Zazwyczaj przed pochówkiem zwłoki palono786.
Już ustawa XII787
tablic zabraniała grzebania i palenia zwłoki w obrębie miasta. Dlatego też rolę cmentarzy pełniły drogi wiodące z miasta. Natomiast miasto bardzo szybko się rozwijało i poszerzało, dlatego w późniejszym czasie miejsca te znajdowały się w obrębie Rzymu. Oprócz grobowców wznosiły się też inne budowle sepulkralne, w tym np.
782A. BERGER, Encyclopedic Dictionary of Roman Law, cit., s. 651 – 652, s.v. privilegium funerarium; J. SONDEL, Słownik łacińsko-polski dla prawników i historyków, cit., s. 787-788, s.v. privilegium funerarium. 783 H. HEUMMAN, E. SECKEL, op. cit., s. 460, s.v. privilegium funerarium; G. DONATUTI, Actio funeraria, ‹‹SDHI›› 8 (1942), s. 48 i n.
784 L. WINNICZUK, Ludzie, zwyczaje i obyczaje – Starożytna Grecja i Rzym, cz. 2, Warszawa 1985, s. 463 – 483; O. JUREWICZ, L. WINNICZUK, Starożytni Grecy i Rzymianie w życiu prywatnym, Warszawa 1973, s. 28 - 39; A. SADURSKA, Archeologia Starożytnego Rzymu od epoki królów do schyłku republiki, tom I, Warszawa 1975, s. 82 - 83, 171 - 177.
785
Tradycję i formy obrzędów grzebania zmarłych Rzymianie zaciągnęli od Greków, Etrusków oraz z miejscowych tradycji latyńskich. Por. J. A. CROOK, Law and life of Rome, 90 B. C. – A. D. 212, cit., s. 133 i n.; J. M. C. TOYNBEE, Death and Ritual in the Roman Word, Baltimore – London 1996, s. 101-163.
786 Zwłoki palono na drewnianych stosach na ogrodzonym placu komunalnym. Tylko bogaci Rzymianie mieli własne paleniska obok grobowców. Por. F. DE VISSCHER, Le droit des tombeaux romains, Milano 1963, s. 3 i n.
787 Tab. X. 1; M. i J. ZABŁOCCY, Ustawa XII tablic. Tekst – tłumaczenie – objaśnienia, cit., s. 68-69; zakaz ten jednak nie miał charakteru bezwzględnego; zob. G. A. WALKER, Gatherings from Graveyards: Particularly those of London, London 1839, s. 33; R. ROSS HOLLOWAY, The Archaeology of Early Rome and Latium, London 1994, s. 20-50, 97-99; J. MISZTAL-KONECKA, Incestum w prawie rzymskim, Lublin 2007, s. 247.
141 kolumbaria, katakumby. Istniały także wspólne groby dla ubogich788
. We fragmentach Digestów można także odnaleźć informacje o pogrzebach i grobowcach789
.
Pogrzeb790 objęty był wieloma ceremoniami, albowiem uważano, że zewnętrzna forma uroczystości świadczy o stosunku rodziny do osoby zmarłej791. Najważniejsze dla Rzymian było, by każde ciało zostało pochowane, nawet jeśli miałoby mieć to wyraz jedynie symboliczny792. W przypadku śmierci członka rodziny, rodzina układała zwłoki na ziemi. Służyło to temu, by zmarły nie tracił kontaktu z matką ziemią. Jednym z elementów było również gaszenie ognia w ognisku domowym i podniesienie lamentu. Rzymianie mieli obowiązek zgłaszania zgonów w urzędzie. Zmarłego ubranego w togę układano na łożu żałobnym i wkładano mu do ust monetę (zwyczaj grecki mający na celu zapewnienie zmarłemu przeprawę przez Styks)793. Łoże było ustawiane nogami zmarłego w kierunku drzwi w atrium domu żałobnego. Najwcześniej po trzech dniach, ale nie później niż po siedmiu dniach następowała ceremonia pogrzebu. W państwie rzymskim, ze względu na widowiskowość, rozróżniano dwa rodzaje pogrzebów. Pierwszy - funus translaticium - bardzo skromny, odbywał się bez ceremonii. Ciało zmarłego po umyciu, wynoszono przed świtem i wrzucano do jednego ze wspólnych grobów, czy raczej dołów (puticoli), usadowionych koło porta Esquilinia, na którym w I wieku p. n.e. wzniesiono ogrody Mecenasa. Drugi rodzaj pogrzebu - funus indictivum - uroczysty, na który pozwolić sobie mogli tylko najzamożniejsi.
788 Przykładem był wspólny cmentarz dla osób biednych przy porta Esquilina, gdzie zwłoki wrzucano do wspólnych dołów, gdyż zmarłych nie było stać na ceremonię pogrzebu oraz trumnę.
789
D. 11, 7: De religiosis et sumptibus funerum et ut funus ducere liceat – O rzeczach poświęconych (zmarłym) i kosztach pochówku oraz jak należy zorganizować pogrzeb; D. 11, 8: De mortuo inferendo et sepulchro aedificando – O grzebaniu zmarłych i budowie grobowca; D. 47, 12: De sepulchro violato – O zbezczeszczonym grobie.
790
Funus –eris: pogrzeb (indictivum – pogrzeb uroczysty, zapowiedziany przez herolda, translaticium – pogrzeb skromny, cichy, locator funeris – przedsiębiorca pogrzebowy, impensae funeris – wydatki pogrzebowe). 791 M. KASER, Zum römischen Grabrecht, ‹‹ZSS›› 95 (1978), s. 15-92; W. DAJCZAK, Prywatnoprawna ochrona szacunku dla ludzkich zwłok. Uwagi z perspektywy tradycji prawa rzymskiego, [w:] Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, t. I, pod red. S. GRODZISKI, D. MALEC, A. ARABOWICZ, M. STUS, Kraków 2010, s. 125-135; M. JOŃCA, Zmartwychwstanie Chrystusa, „edykt nazareński” i znieważenie grobu w prawie rzymskim, cit., s. 89-101; M. KURYŁOWICZ, Publiczne porządki i nieporządki pogrzebowe w okresie wczesnego cesarstwa rzymskiego, [w:] Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego w prawie rzymskim, pod. red. K. AMIELAŃCZYK, D. DĘBIŃSKI, D. SŁAPEK, Lublin 2010, s. 161 – 171.
792 Praktykowano grzebanie odciętego przed paleniem palca albo symboliczne obrzucenie prochów ziemią, jeśli z jakiegokolwiek powodu nie był możliwy bezpośredni pogrzeb. Wierzenia te wywodzą się od Greków, a sam Cyceron interpretując ceremonie pogrzebowe pisał, że samo spalenie ciała nie jest pogrzebem, dopiero narzucenie ziemi pozwala uznać zmarłego za pogrzebanego. Wiele tradycji i zwyczajów zostało zaciągniętych z kultury hellenistycznej.
793 L. WINNICZUK, op. cit., s. 463 – 483; O. JUREWICZ, L. WINNICZUK, op. cit., s. 28 - 39; A. SADURSKA, op. cit., s. 82 - 83, 171 - 177.
142 W sytuacji, gdy zwłoki miały być spalone, odbywało się to w miejscu specjalnie do tego przeznaczonym. Na stosie ustawiano łoże ze zmarłym, a obok samego zmarłego składano ważne dla zmarłego przedmioty. Następnie ktoś z rodziny podpalał stos, po czym następował lament, a resztki ognia gaszono wodą lub (do momentu wydania ustawy XII tablic) winem (ustawa nakazywała zmniejszenie kosztów pogrzebowych). Prochy zbierano i wsypywano do urny, w której były różne olejki. Urny posiadały inskrypcje, czyli rodzaj nekrologu. Następnie dochodziło do pogrzebania ciała lub prochów i rodzina urządzała stypę. W późniejszym czasie zamożne rody organizowały także różnego rodzaju widowiska np. walki gladiatorów lub widowiska teatralne.
Podkreślenia wymaga fakt, iż zapobieganie rozrzutności rozpoczęto bardzo wcześnie, w okresie, kiedy warunki życia były jeszcze bardzo skromne, ale dotyczyły one właśnie kultu zmarłych i kosztów obrzędów pogrzebowych.
Król Numa Pompiliusz, reformator prawa sakralnego ograniczając wystawność ceremonii pogrzebowych, miał on również zakazać skrapiania stosów pogrzebowych winem. Bardziej szczegółowe w tych kwestiach postanowienia zawiera ustawa XII tablic794
. Zakazywała ona nie tylko ponoszenia nadmiernych wydatków związanych z ceremonią pogrzebową795
(m.in. namaszczania zmarłego drogimi olejkami, ubierania go w kosztowne stroje, wspomnianego już skrapiania stosu lub grobu winem, używania kadzideł, wynajmowania płaczek i więcej niż dziesięciu fletnistów, urządzania wielkiej stypy), ale również urządzania zmarłemu więcej niż jednego pogrzebu (chodzi tu głównie o przeprowadzanie ekshumacji w celu odprawienia obrzędów pogrzebowych). Odstępstwo od tej reguły możliwe było jedynie w razie śmierci na obczyźnie. Jak również zakazano przystrajania zwłok złotymi ozdobami. Złoto, którego zmarły używał za życia, musiało mu być odjęte. Jedyny wyjątek stanowiły złote korony, którymi umacniano zęby (ich pozostawienie było dozwolone)796
.
794 Fontes iuris Romani anteiustiniani (FIRA), t. 1, ed. Riccobono, Florentiae 1940 – 1943; Szersze rozważania na temat ograniczenia przepychu w zakresie obrzędów pogrzebowych i żałoby w ustawie XII tablic zob. P. NICZYPORUK, Żałoba w prawie rzymskim, [w:] Prawo a dzieje państwa i ustroju, pod red. M. SZYSZKOWSKIEJ, Białystok 1996, s. 59 – 63.
795 W okresie republiki wydawano szereg ustaw (leges sumptuariae), które miały ograniczyć wydatki związane z luksusowym życiem: lex Cornelia Sumptuaria, lex Iulia Sumptuaria. Zob. J. SONDEl, Les „leges sumptuariae” considèrèes comme d’expression des conditions sociales et èconomiques de la Rome antique, ‹‹Archivum Iuridicum Cracovienes›› 6, 1973, s. 101 i n.; M. KURYŁOWICZ, Leges sumpturiae w państwie i prawie rzymskim, [w:] Z historii państwa, prawa, miast i polonii, pod red. J. CIĄGWY, T. OPASA, Rzeszów 1998, s. 139 – 154.
796 A. PIKULSKA - ROBASZKIEWICZ, Ustawowa regulacja obyczajów w prawie rzymskim. Wykład habilitacyjny, ‹‹Studia Iuridica›› 37 (1999), s. 215.
143 W Rzymie rozwinęły się nawet organizacje, które pomagały osobom znajdującym się w złej sytuacji finansowej. Załatwiały one wszelkie formalności związane z urządzeniem pogrzebu. Collegium teuiorum, za cel statutowy, przyjmowało pokrycie kosztów pogrzebu osób, które należały do tego kolegium. Z uwagi na charakter realizowanych zadań, kolegia te często wspomagały osoby zamożne, ale w zamian za wsparcie finansowe, collegium teuiorum zobowiązywało się do uczczenia pamięci darczyńców po ich śmierci. Korzyść była obustronna797.
Jak wynika z powyższego mimo, iż na przestrzeni wieków próbowano zminimalizować wystawność pogrzebów, to i tak koszty te były wysokie. Ktoś musiał w związku z tym ponieść wydatki związane z pochówkiem zmarłego. Pojawił się więc problem zwrotu kosztów wyłożonych na pogrzeb.
Kolejną więc grupą wierzytelności, które korzystały z przywileju polegającego na pierwszeństwie zaspokojenia z majątku dłużnika, w sytuacji gdy jego majątek nie wystarczał na zaspokojenie wszystkich wierzycieli, są wierzytelności o zwrot kosztów wyłożonych na pogrzeb.