Problematyka badania

Główny problem badawczy stanowiło określenie, jakie są wzory macierzyń-stwa i ojcomacierzyń-stwa realizowane przez młode wykształcone Polki i Polaków – tra-dycyjne czy nowoczesne. Stworzone typy idealne tratra-dycyjnego i nowoczesnego modelu płci wraz z modelami ról rodzicielskich pozwoliły na wyodrębnienie niżej przedstawionych wskaźników „tradycji” i „nowoczesności”.

Wskaźnikami tradycyjnego modelu płci oraz macierzyństwa i ojcostwa są: – traktowanie kobiecości i męskości, a tym samym macierzyństwa i ojcostwa, jako różnych, opierających się na innych, przeciwstawnych cechach i zadaniach;

– uzasadnianie podziału ról naturą i różnicami biologicznymi;

– traktowanie macierzyństwa jako powołania kobiety i przekonanie o istnie-niu instynktu macierzyńskiego;

– traktowanie roli matki jako pierwszoplanowej i ważniejszej w życiu dziec-ka niż rola ojca;

– odrzucanie bezdzietności: nakaz wypełniania biologicznych ról przez przedstawicieli obu płci;

– przypisywanie różnej wagi macierzyństwu i ojcostwu w życiu kobiety i mężczyzny (rola matki jako najważniejsza rola kobiety, rola ojca jako konieczna dla bycia mężczyzną, ale będąca niejako na drugim planie wobec ról w sferze pu-blicznej) i w związku z tym przypisywanie odmiennych doświadczeń związanych z rolą matki i ojca: macierzyństwo jako istotne doświadczenie kobiety, wiążące się z totalną zmianą jej życia, ojcostwo jako niezbyt znaczące doświadczenie, nie wywołujące większych zmian w życiu mężczyzny.

Wskaźnikami nowoczesnego modelu płci oraz macierzyństwa i ojcostwa jest negacja wyżej wymienionych postaw i zachowań, a zatem:

– nieprzypisywanie specyficznych cech i zadań ze względu na płeć (brak podziału cech, zachowań, zadań rodzicielskich, ról ze względu na płeć);

– odrzucanie esencjalizmu biologicznego, odwoływanie się do kultury jako źródła istniejących podziałów płciowych;

– kwestionowanie istnienia instynktu macierzyńskiego;

– akceptacja bezdzietności, brak nakazu macierzyństwa i ojcostwa;

– traktowanie kobiet i mężczyzn jako równie ważnych rodziców w życiu dziecka, mających podobne obowiązki rodzicielskie i podobną relację z dzieckiem; – partnerstwo i równość w wykonywaniu obowiązków rodzicielskich, po-dział ról jako efekt negocjacji i uzgodnień;

– przekonanie o podobnych przeżyciach i doświadczeniach kobiet i męż-czyzn związanych z zostaniem rodzicem.

W badaniu empirycznym poznajemy wzory macierzyństwa i ojcostwa mło-dych wykształconych Polaków, przez które rozumiemy faktyczne zachowania jednostek w rolach rodzicielskich oraz towarzyszące im przekonania, refleksje, racjonalizacje itp. W celu skonfrontowania ich z tradycyjnym i nowoczesnym modelem płci, postawiono następujące pytania badawcze:

1. Jak młode wykształcone Polki i Polacy definiują/rozumieją kobiecość i męskość – czy ich przekonania na temat roli kobiety i mężczyzny odwołują się do tradycyjnego czy nowoczesnego modelu płci? W ramach tego obszaru kluczowe było rozstrzygnięcie następujących szczegółowych kwestii:

– Co oznacza dla młodych wykształconych ludzi bycie kobietą i bycie męż-czyzną? Jakie społeczne oczekiwania (dotyczące cech, pełnionych ról społecz-nych) w ich przekonaniu wiążą się z kobiecością i męskością?

– Jak postrzegają relację kobiecość – męskość – czy odwołują się tu do po-działu cech i ról czy też kwestionują płciową specjalizację?

– Do jakich argumentów (biologia, natura versus kultura) odwołują się w wyjaśnianiu różnic między kobietami i mężczyznami? Jak odnoszą się do ma-cierzyństwa i ojcostwa jako niezbędnego elementu kobiecości i męskości?

W związku z przyjęciem założenia o tym, że młodzi wykształceni ludzie, mieszkańcy dużych miast, stanowią forpocztę kulturowych zmian od „tradycji” ku „nowoczesności”, oraz że na tle polskiego społeczeństwa cechują się oni sto-sunkowo wysokim stopniem podmiotowości w samookreślaniu się i dokony-wanych wyborach życiowych, sformułowano następującą hipotezę. Uznano, że uczestnicy badania będą definiować kobiecość i męskość, odwołując się do no-woczesnego modelu płci: odrzucać stereotypy płciowe i tradycyjny podział ról, wskazywać na kulturowe źródła istniejących podziałów na kobiece – męskie oraz kwestionować traktowanie macierzyństwa i ojcostwa jako koniecznego elementu roli płciowej. A zatem dokonywać będą zmiany społecznej struktury – społecz-nych reguł dotyczących bycia kobietą, mężczyzną na rzecz nowoczesnego spo-sobu określania płci.

2. Jakie wzory roli matki i roli ojca realizują uczestniczący w badaniu młode wykształcone Polki i Polacy – jakie cechy, zachowania i zadania zwią-zane są w ich przekonaniu z pełnieniem tych ról? Czy ich sposób rozumienia i realizowania ról rodzicielskich odwołuje się do tradycyjnego czy nowocze-snego modelu płci? W odniesieniu do tego problemu badawczego pomocne było uzyskanie odpowiedzi na następujące szczegółowe pytania badawcze:

– Co znaczy dla młodych wykształconych ludzi być matką i być ojcem? – Z jakimi zadaniami wiąże się bycie matką/ojcem? Czy w ich rodzinie inne czynności są przypisane matce a inne ojcu, czy są zamiennie wykonywane przez oboje rodziców? Czy młodzi wykształceni ludzie traktują role ojca i matki jako role cechujące się określonymi odrębnymi zadaniami i funkcjami czy też według nich można mówić nie tyle o specyfice macierzyństwa i ojcostwa, co o rodziciel-stwie jako takim, nie o roli matki czy ojca, ale o roli rodzica? Jeżeli według nich istnieje specyfika roli matki i ojca, to na czym ona polega?

– Do jakich argumentów (biologia, natura versus kultura) odwołują się w wyjaśnianiu ewentualnych różnic między rolą matki i rolą ojca?

– Jak młodzi ludzie rozumieją partnerstwo w wykonywaniu zadań rodziciel-skich przez matkę i ojca? Czy według nich takie partnerstwo jest możliwe? Czy i jak realizują je w swoich rodzinach?

– Jaka jest geneza ich wzorów macierzyństwa i ojcostwa – czy pełniąc role rodzicielskie wzorują się na swoich matkach i ojcach?

Przyjęto następującą hipotezę: wzory ról rodzicielskich realizowanych przez młode wykształcone Polki i Polaków odpowiadać będą nowoczesnemu modelo-wi macierzyństwa i ojcostwa, mieszczącemu się w nowoczesnym modelu płci. Uczestnicy badania będą dokonywać zmiany tradycyjnych reguł dotyczących rodzicielstwa, kwestionując specyfikę macierzyństwa i ojcostwa oraz traktując rolę matki i ojca jako podobne role (oparte na tych samych cechach i zadaniach)

i równorzędne. Ich wzajemna relacja będzie miała partnerski charakter i będzie opierać się na takim samym (porównywalnym) zaangażowaniu kobiety i mężczyz- ny w opiekę nad dzieckiem.

3. Jak, w odczuciu badanych, zmienia się życie kobiety i mężczyzny po pojawieniu się dziecka? W analizie osobistych doświadczeń związanych z by-ciem matką/ojcem, uwzględniono następujące szczegółowe zagadnienia:

– Jak zmienia się życie kobiety i mężczyzny po tym, jak zostają rodzicami? – Czy i jak zmienia się ich sposób postrzegania siebie samych? Jak zmienia ich bycie rodzicem?

W stosunku do tak postawionych pytań badawczych sformułowano nastę-pującą hipotezę: pojawienie się dziecka w życiu uczestników badania pociąga za sobą doświadczenie szeroko rozumianej zmiany, dotyczące zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Uczestniczące w badaniu matki i ojcowie będą mieć podobne odczucia i doświadczenia, co wynika z podobnego zaangażowania obojga rodzi-ców w opiekę nad dzieckiem oraz traktowania macierzyństwa i ojcostwa jako podobnych i równorzędnych form rodzicielstwa. Odpowiada to nowoczesnemu modelowi płci i rodzicielstwa, w ramach którego role rodzicielskie traktuje się jako odgrywające równie ważną rolę w życiu kobiety i mężczyzny.

Analiza kulturowych modeli kobiecości i męskości oraz macierzyństwa i oj-costwa pokazała, że tradycyjny i nowoczesny model płci i rodzicielstwa różni się m.in. wzorami przeżywania rodzicielstwa przez kobiety i mężczyzn. W modelu konserwatywnym (odwołując się do terminologii A. Kłoskowskiej) odmawia się mężczyznom silnych przeżyć emocjonalnych związanych z narodzinami dziecka (lub zupełnie je ignoruje), kobietom natomiast przypisuje się jedynie pozytyw-ne odczucia (idealizacja macierzyństwa). W modelu nowoczesnym „uwalnia się” emocje jednostek i pozwala na przeżywanie życiowych wydarzeń na swój własny sposób. Interesujące zatem wydało się zbadanie sposobu doświadczania rodziciel-stwa przez matki i ojców z wybranej społecznej kategorii. Kluczowym pojęciem w analizie doświadczenia zostania rodzicem jest pojęcie zmiany. Tym bardziej że narodziny dziecka są traktowane jako ważne życiowe wydarzenie, przełomowy moment czy „kryzys rozwojowy” (Budrowska 2000; Bartosz 2002; Dąbrowska--Wnuk 2007; Skowrońska 2008). W badaniu B. Budrowskiej większość kobiet była zgodna co do tego, że macierzyństwo to punkt zwrotny w ich życiu: „najo-gólniej rzecz ujmując, spostrzegają one doświadczenie urodzenia dziecka jako przyczynę przeogromnych, wszechobejmujących zmian w życiu” (Budrowska 2000: 240). Stąd pytanie o różnego rodzaju zmiany, jakie wywołuje w życiu nie tylko kobiet, ale i mężczyzn fakt zostania rodzicem.

Dostępne opracowania (m.in. na gruncie socjologii praca B. Budrowskiej

Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety z 2000 roku, na gruncie

psy-chologii – B. Bartosz Doświadczanie macierzyństwa: analiza narracji

auto-biograficznych z 2002 r.) odwołują się do subiektywnych doświadczeń kobiet

mężczyzn w rolach ojców można interpretować jako przejaw tradycyjnego mode-lu płci, zgodnie z którym zostanie rodzicem nie jest wydarzeniem wywołującym tak istotne zmiany w życiu mężczyzny jak macierzyństwo w życiu kobiety. W ni-niejszym badaniu starano się poznać perspektywę rodziców obu płci i porównać ich doświadczenia związane z podjęciem nowej roli społecznej.

Celem badania nie była odpowiedź na pytanie, kto – kobiety czy mężczyźni w badanej grupie – ma bardziej tradycyjne, a kto bardziej nowoczesne poglądy. Tym bardziej że jak pokazują wyniki przeprowadzanych wcześniej badań spo-łecznych, „istnieje znaczne podobieństwo opinii pomiędzy mężczyznami i kobie-tami należącymi do tej samej generacji i posiadającymi takie samo wykształ-cenie” (Siemieńska 2007a: 316). Badacze wskazują na „strukturalną i kulturową odrębność” młodego pokolenia (Warzywoda-Kruszyńska, Krzyszkowski 1991: 230). W analizie zebranego materiału zwracano uwagę na płeć wypowiadających się, wskazując zarówno podobieństwa, jak i różnice między poglądami, zachowa-niami, doświadczeniami matek i ojców. Uczestnicy badania byli dla nas jednak przede wszystkim przedstawicielami wybranej kategorii społecznej, podobnymi do siebie pod względem wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania, aktywności zawodowej, wieku posiadanych dzieci. Ponieważ właśnie młodzi, wykształceni mieszkańcy wielkich miast wyróżniają się na tle innych społecznych kategorii w Polsce swoimi przekonaniami dotyczącymi ról kobiet i mężczyzn, chciano przyjrzeć się bliżej realizowanym przez nich wzorom ról rodzicielskich. Celem było określenie, na ile podobni są oni w swoim rodzicielstwie, co ich różni, jakie typy wzorów macierzyństwa i ojcostwa realizują.