Sport osób niepe³nosprawnych zosta³ zapocz¹tkowany w ubieg³ym stuleciu, a na jego rozwój szczególny wp³yw mia³y nowo powstaj¹ce organizacje, których celem by³o kierowanie i zarz¹dzanie ró¿nymi formami aktywizowania ludzi dys-funkcjami psychofizycznymi [Rekowski, Wilk 1997, s. 109–112]. Na przestrzeni lat zmianom ulega³y zarówno warunki, jak i mo¿liwoœci uprawniania sportu przez osoby niepe³nosprawne, a kolejne towarzysz¹ce temu procesowi wydarzenia znacza³y stopniowe przechodzenie od rehabilitacji przez rekreacjê do sportu wy-czynowego [Molik, Morgulec-Adamowicz, Kosmol 2008, s. 63]. Pocz¹tkowo sport niepe³nosprawnych s³u¿y³ przede wszystkim usprawnianiu funkcjonalnemu osób ze schorzeniami narz¹du ruchu. PóŸniej rozwin¹³ siê sport wyczynowy, a w jego obszarze sport paraolimpijski.
Dynamiczny rozwój sportu osób niepe³nosprawnych rozpocz¹³ siê w drugiej po³owie XX wieku. Miêdzy innymi przyczyni³a siê do tego zmiana w podejœciu do rozwi¹zywania problemów osób niepe³nosprawnych. W tym okresie w nauce dokona³a siê bowiem zmiana podejœcia teoretycznego w odniesieniu do samej niepe³nosprawnoœci, od funkcjonalnej teorii zdrowia i choroby, analizuj¹cej nie-pe³nosprawnoœæ przede wszystkim z perspektywy teorii ról, po teorie interakcjo-nistyczne, uwzglêdniaj¹ce perspektywê osób niepe³nosprawnych, czyni¹c z nich podmioty dzia³ania w ramach ró¿norodnych form stosunków spo³ecznych. Funk-cjonaliœci wyodrêbniali zespó³ ról pe³nionych przez osoby niepe³nosprawne w spo³eczeñstwie, analizowali problemy synchronizowania tych ról i konflikty miêdzy nimi oraz problemy adaptacji spo³ecznej. „Rola niepe³nosprawnego” wyodrêbniona w ramach tego podejœcia teoretycznego polega na zaakceptowa-niu przez przedstawicieli tej grupy, swej zale¿noœci od innych w zamian za upra-womocnienie ich statusu. Interakcjoniœci uwa¿aj¹ natomiast, ¿e choroba (a tak¿e niepe³nosprawnoœæ) jako zjawisko spo³eczne pojawia siê na skutek oddzia³ywa-nia czynników zewnêtrznych (œrodowiskowych). W zwi¹zku z tym wyró¿oddzia³ywa-niaj¹ dwa poziomy analizy: stosunków interpersonalnych, w trakcie których maj¹ miejsce zmiany w zachowaniach ludzi, oraz poziom instytucji spo³ecznych, które maj¹ za zadanie skategoryzowanie i ocenê indywidualnych zachowañ [Uramowska-¯yto 2010]. W tym rozumieniu osoby niepe³nosprawne s¹ ludŸmi z piêtnem, którym jest kalectwo, u³omnoœæ, choroba, co dyskredytuje ich w oczach
innych.W zwi¹zku z tym za przydatne i adekwatne do rozpatrywania sytuacji osób niepe³nosprawnych uznano koncepcje niepe³nosprawnoœci w jêzyku teorii dewiacji spo³ecznej i naznaczania spo³ecznego. Wykorzystano w nich kierunek wyznaczony przez E. Goffmana [1963, 1961, 1959], H. Beckera [1963, 1953] i E. Le-merta [1951]. Z tego wzglêdu, definiuj¹c pojêcie niepe³nosprawnoœci nale¿y wzi¹æ pod uwagê podstawowe rozró¿nienia terminologiczne zwi¹zane z ewo-lucj¹ i zmianami w sposobie postrzegania osób niepe³nosprawnych. Zanim przy-jê³o siê pojêcie osoby niepe³nosprawnej, w powszechnym u¿yciu by³ookreœlenie „inwalida” i „inwalidztwo”, które etymologicznie wi¹za³o siê z ³aciñskim invalidus i oznacza³o cz³owieka bezsilnego, s³abego, schorowanego. Termin inwalida u¿ywa-ny by³ zamiennie z okreœleniami, takimi jak: „osoba z odchyleniami od normy”, „osoba trwale poszkodowana na zdrowiu”, osoba upoœledzona”. Z czasem jednak zrezygnowano z tego terminu ze wzglêdu na jego jednoznacznie negatywne konotacje [Balcerzak-Paradowska 2002]. Ewolucja ta polega na odchodzeniu od przekonania, ¿e osoba niepe³nosprawna nie potrafi zapewniæ sobie samodzielnie odpowiedniej jakoœci ¿ycia. Wizerunek osoby niepe³nosprawnej, jako niesamo-dzielnej, bezbronnej, niepotrafi¹cej samodzielnie zadbaæ o siebie i w³asne interesy, jednym s³owem wizerunek osoby „innej” od reszty „normalnego” spo³eczeñstwa, zastêpowany by³ coraz czêœciej przez wizerunek osoby, która nieustannie napoty-ka na bariery tworzone przez to „normalne” spo³eczeñstwo. W³aœnie te bariery, a nie cechy osoby niepe³nosprawnej, stanowi¹ g³ówn¹ przeszkodê w funkcjono-waniu na równych prawach w spo³eczeñstwie [Balcerzak-Paradowska 2002].
Niepe³nosprawnoœæ fizyczna mo¿e byæ zatem definiowana na wiele sposo-bów. Jednym z nich jest jej rozumienie jako trwa³e, morfologiczne lub funkcjonal-ne uszkodzenie aparatu ruchu (koœæca, miêœni, stawów, mechanizmów sterowa-nia ruchem), które ze wzglêdu na swoj¹ specyfikê i wielkoœæ w ró¿nym stopniu utrudnia lub uniemo¿liwia wykorzystanie tego aparatu w podejmowaniu aktyw-noœci ¿yciowej [Tasiemski, Koper 2013, s. 111]. Ten rodzaj niepe³nosprawaktyw-noœci jest reprezentowany przez du¿¹ grupê ró¿norodnych urazów i schorzeñ. Zalicza siê do nich miêdzy innymi: amputacje i wrodzone ubytki koñczyn, pora¿enia i nie-dow³ady koñczyn powsta³e w wyniku urazów lub chorób rdzenia krêgowego, ró¿ne postacie mózgowego pora¿enia dzieciêcego, choroby miêœni i choroby sta-wów [Sobiecka 2013]. Nale¿y podkreœliæ, ¿e nabycie trwa³ej dysfunkcji narz¹du ruchu wi¹¿e siê z szeregiem powa¿nych konsekwencji zarówno tych bezpoœred-nio zwi¹zanych z zaburzeniem okreœlonych funkcji ruchowych, jak i tych do-tycz¹cych psychicznego i spo³ecznego funkcjonowania osoby w jej œrodowisku ¿yciowym [Tasiemski, Koper 2013, s. 112].
Zgodnie z definicj¹ przyjêt¹ przez Miêdzynarodow¹ Organizacjê Zdrowia (WHO) niepe³nosprawnoœæ jest definiowana jako wszelkie ograniczenie lub braki wynikaj¹ce z uszkodzenia zdolnoœci wykonywania czynnoœci w sposób i w
zakre-sie uwa¿anym za normalny dla cz³owieka. Przedstawiona definicja odnosi siê do niepe³nosprawnoœci funkcjonalnej jednostki i jest odró¿niana od niepe³nospraw-noœci spo³ecznej (handicap), która oznacza mniej uprzywilejowan¹ lub mniej ko-rzystn¹ sytuacjê danej osoby, wynikaj¹c¹ z uszkodzenia i niepe³nosprawnoœci funkcjonalnej, która ogranicza lub uniemo¿liwia jej wype³nianie ról zwi¹zanych z jej wiekiem, p³ci¹ oraz sytuacj¹ spo³eczn¹ i kulturow¹ [WHO 1980, s. 29]. Oprócz wymienionych dwóch definicji WHO podaje trzeci¹, zgodnie z któr¹ niepe³no-sprawnoœæ, zwana tutaj uszkodzeniem, oznacza wszelki brak lub anormalnoœæ anatomiczn¹ struktury narz¹dów oraz brak lub zaburzenie funkcji psychicznych czy fizjologicznych organizmu [Barnes, Mercer 2008, s. 22].
Problematyka niepe³nosprawnoœci zarówno w dyskursie naukowym, jak i spo³ecznej percepcji to zagadnienie, które w dalszym ci¹gu jest szeroko dyskuto-wane i poddadyskuto-wane wszechstronnej analizie. W efekcie doprowadzi³o to do ukszta³towania siê ró¿nych perspektyw oraz sposobów ujmowania tego zagad-nienia [Barnes, Mercer 2004, s. 18]. Do szczególnie interesuj¹cych, ze wzglêdu na swój przeciwstawny charakter, nale¿¹ dwa z nich. S¹ to model spo³eczny i indy-widualny niepe³nosprawnoœci [Finkelstein 1993]. Ten ostatni oparty by³ na za³o¿eniu, ¿e niepe³nosprawnoœæ jest osobist¹ tragedi¹ jednostki. W modelu tym problem niepe³nosprawnoœci jest „umiejscowiony” w samej jednostce, a jego przyczyny dostrzega siê w funkcjonalnych ograniczeniach lub psychologicznych ubytkach, bêd¹cych skutkami niepe³nosprawnoœci [Oliver 1983]. Z kolei w ra-mach spo³ecznego modelu niepe³nosprawnoœci funkcjonuje pogl¹d, ¿e niepe³no-sprawnoœæ w znacznej mierze wynika z przeszkód i barier doœwiadczanych przez osoby ni¹ dotkniête, a bêd¹cych wynikiem „upoœledzaj¹cego” spo³eczeñstwa [Finkelstein 1980; Oliver 1983; Abberley 1987]. Zatem nie indywidualne ograni-czenia, ale niedostarczenie przez spo³eczeñstwo odpowiednich us³ug oraz nieza-spokajanie potrzeb osób niepe³nosprawnych „tworz¹” niepe³nosprawnoœæ. W modelu tym przyczyn niepe³nosprawnoœci nie szuka siê w jednostce, lecz w œrodowisku oraz ró¿nego rodzaju barierach spo³ecznych, ekonomicznych i fi-zycznych [Barnes i in. 1999; Oliver 1990; Swain i in. 1993].
W zwi¹zku z tym niepe³nosprawnoœæ jest zjawiskiem biologicznym, psycho-fizycznym oraz medycznym, ale jest ona tak¿e konceptualnym produktem wy-tworzonym w codziennych interakcjach pomiêdzy aktorami spo³ecznymi, spra-wia to, ¿e mo¿na j¹ tak¿e okreœliæ mianem „zjawiska spo³ecznego”. Jest to zgodne z pogl¹dem, wed³ug którego charakterystyki przypisywane jednostkom posia-daj¹cym fizyczne u³omnoœci s¹ kulturowo zdeterminowane. Innymi s³owy, to co niepe³nosprawni mog¹ robiæ, a czego nie zale¿y zarówno od ich wewnêtrznych cech, jak i zewnêtrznych uwarunkowañ spo³ecznych. Problemem zatem jest tutaj nie zaprzeczanie ró¿nicom w poznawczych zdolnoœciach osób niepe³nospraw-nych, ale raczej odwrócenie perspektywy. Wiemy bowiem z prac psycholo¿ki
poznawczej E. Rosch [1973, 1978], ¿e kategoria poznawcza jest struktur¹ w ci¹g³ej przemianie. Ponadto nauczyliœmy siê od H. Sacksa [1972] koncepcji „narzêdzi kategoryzacji uczestnictwa” (membership categorization devices), która mówi o nie-stabilnoœci wzajemnych i kulturowych zale¿noœci pomiêdzy kategoriami.
W zwi¹zku z tym niniejszy artyku³ bêdzie prezentowa³ rozwa¿ania oparte na danych dotycz¹cych przypadku osoby uprawiaj¹cej sport, której niepe³nospraw-noœæ zosta³a okreœlona wspólnie na podstawie definicji sytuacji z cz³onkami œro-dowiska skupionego wokó³ jednego dzia³ania, jakim jest uprawianie sportu, czyli w przewa¿aj¹cej wiêkszoœci na podstawie subiektywnej oceny badanych osób i ich najbli¿szego otoczenia.