Problematyka rozwoju regionalnego ściśle wiąże się z zagadnieniem wyrównywania bądź zwiększania się poziomu rozwoju poszczególnych krajów lub regionów. Zjawisko relatywnie szybszego tempa rozwoju krajów (regionów) biedniejszych względem krajów (regionów) bogatszych określa się mianem konwergencji. Zjawisko przeciwne to dywer-gencja. W literaturze występuje wiele podziałów konwergencji, najbardziej jednak roz-powszechnione to konwergencja beta oraz konwergencja sigma. Z pierwszą (zbieżność typu beta) mamy do czynienia wtedy, gdy kraje (regiony) słabiej rozwinięte – o niższym dochodzie per capita – wykazują szybsze tempo wzrostu gospodarczego niż kraje (re-giony) bardziej rozwinięte (z wyższym PKB per capita). Konwergencja beta występuje w dwóch wariantach. Z konwergencją bezwzględną mamy do czynienia wtedy, gdy nieza-leżnie od poziomu wyjściowego PKB per capita kraje (regiony) upodabniają się do siebie, co oznacza, że regiony biedne rozwijają się szybciej niż rejony bogate. Konwergencja warunkowa oznacza natomiast, że zbieżność występuje w odniesieniu do krajów (regio-nów) o podobnych parametrach strukturalnych, tj. o zbliżonym poziomie wykształcenia ludności, zbliżonej strukturze dochodów itp. Konsekwencją tego jest zjawisko zbliżania się do różnych długookresowych poziomów dochodów krajów o różnych parametrach strukturalnych. Konwergencja sigma zachodzi wtedy, gdy zróżnicowanie dochodu PKB per capita pomiędzy badanymi jednostkami maleje w czasie (Wójcik, 2008).
Od początku lat 90. XX wieku prowadzono wiele prac badawczych nad konwer-gencją typu beta i sigma. Prace zostały zapoczątkowane przez analizy Roberta Barro i Xaviera Sala-i-Martina (1992). W celu określenia występowania konwergencji typu beta dokonuje się, idąc za przykładem Barro i Sala-i-Martina, estymacji parametrów równania, w którym zmienną objaśnianą jest średnie tempo wzrostu realnego PKB per capita w analizowanym okresie. Zmienną objaśniającą jest zaś początkowy poziom dochodu na głowę. Jeśli wyestymowany parametr równania jest ujemny, to wówczas mamy do czynienia z występowaniem konwergencji bezwarunkowej, jeśli zaś ma on wartość wyższą od zera to mamy do czynienia z dywergencją. Aby zweryfikować hi-potezę o o występowaniu zbieżności warunkowej typu beta, to wówczas we wskaza-nym powyżej modelu należy po stronie zmiennych objaśniających wzbogacić o wektor zmiennych charakteryzujących czynniki strukturalne.
Zbieżność typu sigma jest natomiast badana przez dokonywanie obserwacji zmian w czasie współczynnika mierzącego zróżnicowanie dochodu. W tym celu stosuje się powszechnie statystyczne miary rozproszenia (wariancję, odchylenie standardowe oraz współczynnik zmienności). Takie klasyczne ujęcie do pomiaru konwergencji (szcze-gólnie β-konwergencji) spotkało się z silną krytyką (Quah, 1996: 95–124), głównie o charakterze metodologicznym. Danny Quah w serii swych artykułów zaproponował alternatywne pomiary zbieżności. Metoda alternatywna polega na analizie pełnego roz-kładu PKB na mieszkańca (lub zatrudnionego) i jego zmian w czasie. Modelowanie tego rozkładu prowadzone jest na dwa sposoby: pierwszy wykorzystuje estymowanie macierzy przejścia Andrieja Markowa, czyli warunkowego rozkładu prawdopodobień-stwa w wersji dyskretnej, lub przez oszacowanie pełnej warunkowej funkcji gęstości z wykorzystaniem estymacji jądrowej4.
Bardzo ciekawy i kompleksowy przegląd badań nad konwergencją beta i sigma przeprowadził Mariusz Próchniak w artykule Realna konwergencja typu beta i sigma w świetle badań empirycznych. W pracy tej porównano wyniki ponad 30 prac badaw-czych, wskazując przyjęte przez poszczególnych autorów metody, zakres terytorialny i czasowy oraz występowanie konwergencji beta i (lub) sigma. Na podstawie przeglądu tych badań autor doszedł do wniosku, że świat jako całość nie rozwija się zgodnie z hi-potezą konwergencji bezwarunkowej typu beta. Kraje słabiej rozwinięte nie wykazu-ją bowiem istotnie statystycznego wyższego tempa wzrostu PKB per capita niż kraje rozwinięte. Odwrotną sytuację mamy w odniesieniu do konwergencji warunkowej typu beta. Większość prac potwierdza istnienie takiej zbieżności. Poza tym zróżnicowane grupy krajów nie wykazują zbieżności typu sigma, co wiąże się z brakiem zbieżności bezwarunkowej typu beta (Próchniak, 2006).
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach obserwowane jest również duże zainteresowa-nie badaczy problematyką konwergencji w regionach. Wiąże się to główzainteresowa-nie z polityką spójności Unii Europejskiej i dążeniem tej instytucji do zmniejszania różnic w rozwoju poszczególnych regionów. Znajduje to również odzwierciedlenie w bardzo dużej liczbie prac naukowych badających wpływ procesów integracji na rozwój regionalny i procesy zbieżności. W większości przypadków autorzy dowodzą, że w UE dochodzi z regu-ły do procesów dywergencji, a siła tego zjawiska jest tym większa im niższy szcze-bel podziału administracyjnego brany jest pod uwagę (Ascani i in., 2012). Większość prac dotyczy analiz na poziomie NUTS 2 lub NUTS 3 (Petrakos, 20115. Do podobnych wniosków dochodzą również autorzy znacznej części prac poświęconych zróżnicowa-niu regionalnemu w Polsce.
4 Szerzej na ten temat np. Wójcik P., op. cit.s. 44–47, lub Ezcurra R., i inni, The Dynamics of Regional Disparities in Central and Eastern Europe During Transition, European Palnning Studies, Vol 15 no 10, November 2007.
5 Petrakos G., i inni, Regional convergence and growth in Europe: under standing paterns and determinants, European Urban and Regional Studies, 2011.
1.5. PODSUMOWANIE
W rozdziale pierwszym niniejszego opracowania dokonano przeglądu podstawo-wych pojęć teoretycznych i definicji związanych z regionem, rozwojem regionalnym i jego determinantami. Pomimo niemal siedemdziesięciu lat badań nad tym tematem wciąż brak jednoznacznych definicji, a autorzy różnią się zasadniczo zwracając uwagę na odmienne aspekty prezentowanych pojęć i zjawisk.
W rozdziale zaprezentowano podstawowe koncepcje teoretyczne wyjaśniające zja-wisko wzrostu gospodarczego, zwracając uwagę na modele keynesowskie i neokeyne-sowski, neoklasyczne, endogeniczne oraz model Mankiwa-Romera-Waila, który mieści się w nurcie tzw. nowej teorii wzrostu.
W ostatniej części rozdziału dokonano przeglądu pojeć i podstawowych prac em-pirycznych weryfikujących hipotezę o występowaniu konwergencji typu beta i sigma na poziomie krajów i regionów.
BIBLIOGRAFIA
Allardt E. (1973), About Dimensions of Welfare, Helsinki.
Ascani A., Crescenzi R., Iammarino S. (2012), Regional Economic Development. A Review, Search Working Paper, European Commision.
Barro R., Sala-i-Martin X. (1992), Convergence, Jurnal of Politycal Economy, t. 100,.
Blakely E.J. (1989), Planing Local Economic Development. Theory and Sage Publication, London–
New York–Delhi.
Brodzicki T., Ciołek D. (2007), Głębokie determinanty wzrostu gospodarczego – weryfikacja empi-ryczna z wykorzystaniem metod estymacji panelowych, Analizy i Opracowania KEIE UG, Uni-wersytet Gdański, Gdańsk.
Ezcurra R., Pascual P. Rapún M. (2007), The Dynamics of Regional Disparities in Central and Eastern Europe During Transition, European Palnning Studies, vol 15, no. 10.
Gennaioli N., La Porta R., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A. (2011), Human Capital and Regional De-velopment, NBER Working Paper, no. 17158.
Golinowska S. (red.) (1998), Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, Raport IPiSS, z. 16, Warszawa.
Gorzelak G. (1989), Reforma ekonomiczna w Polsce na tle rozwoju regionalnego, Ekonomista.
Gustaffson L. (1986), Regionalismus, Berlin.
Kalecki M. (1980), Kapitalizm. Dynamika gospodarcza, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kalecki M. (1984), Socjalizm. Wzrost gospodarczy i efektywność inwestycji, Państwowe Wydawnic-two Ekonomiczne, Warszawa.
Karnier M. (red.) (2000), Europa. Regiony i państwa historyczne, Leksykon PWN, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa.
Klaassen L. (1965), Area, Economic and Social Redevelopment, Paris.
Klasik A, Kuźnik F (2001), Konkurencyjny rozwój regionów w Europie, w: Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków.
Kosmalski R. (2011), Konwergencja i nierówności regionalne w Polsce w świetle metody DEA, roz-prawa doktorska, UE w Poznaniu, Poznań.
Kudełko J. (2005), Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów, w: Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, red. Z. Zioło, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Kraków–Rzeszów.
Kurek S. (2010), Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej w świetle wybranych mierników, Prace Komisji Geografii Przemysłu 16, Warszawa–Kraków.
Liberda B. Tokarski T. (1999), Determinanty oszczędności i wzrostu gospodarczego w Polsce w odnie-sieniu do krajów OECD, Raporty CASE, nr 28, Warszawa..
Mućk J. (2012), Analiza reakcji wybranych modeli długookresowego wzrostu gospodarczego na szoki stochastyczne, NBP, Bank I Kredyt 43 (4).
Petrakos G., Kallioras D., Anagnostou A. (2011), Regional convergence and growth in Europe. Under standing paterns and determinants, European Urban and Regional Studies.
Pietrzyk I. (2000), Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony państw członkowskich, Wydawni-ctwo Naukowe PWN, Warszawa.
Próchniak M. (2013), Modele wzrostu gospodarczego, SGH, www.akson.sgh.waw.pl (dostęp:10 VIII 2013).
Próchniak M. (2006), Realna konwergencja typu beta i sigma w świetle badań empirycznych, Zeszyty Naukowe SGH, Warszawa.
Próchniak M., Rapacki R. (2007), Konwergencja beta i sigma w krajach postsocjalistycznych w latach 1990–2005, Bank i Kredyt.
Quah D. (1996), Convergence empirics cross economies with (some) capital mobility, Jurnal of Eco-nomics Growth vol. 38, no. 8–9, .
Rodrik D. (2003), Growth Strategies, NBER Working Paper no.10050.
Rodrik D. (2002), Institutions, Integration and Geography: In Search of the Deep Determinants of Economic Growth.
Sala i Martin X. (2002), 15 Years of New Growth Economics. What Have We Learnt?, Columbia Uni-versity, Department of Economic Discussion Papers no. 204.
Solow R.M.(1957), Technical Change and the Aggregate Production Function, „Review of Economics and Statistics”, no. 39.
Szymla Z. (2005), Podstawy badań rozwoju regionalnego, Zeszyty naukowe nr 3, Wyższa Szkoła Eko-nomiczna w Bochni, Bochnia.
Tokarski T. (2005), Wybrane modele podażowych czynników wzrostu gospodarczego”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Tokarski T., (2009), Matematyczne modele wzrostu gospodarczego. Ujęcie neoklasyczne, Wydawnic-two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Tokarski T. (2011), Ekonomia matematyczna. Modele makroekonomiczne, Polskie Wydawnictwo Eko-nomiczne, Warszawa.
Winiarski B. (2002), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa.
Woś B. (2005), Rozwój regionów i polityka regionalna w Unii Europejskiej oraz w Polsce, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.
Wójcik P. (2008), Dywergencja czy konwergencja, dynamika rozwoju polskich regionów, Studia Re-gionalne i Lokalne 2(32).
Zagha R,, Nankani G., Gill I. (2006), Rethinking Growth, Finance and Development, IMF vol. 30, no. 1.